Identyfikacja monet i sposoby ich fałszowania - cz. I.pdf - skarby - xxx.apx.xxx

Z PRAKTYKI

Identyfikacja monet

i sposoby ich fa³szowania – cz. I

Rys historyczny

œniêcie zêbów powodowa³o powsta-

wanie na powierzchni monet charak-

terystycznych œladów. Do dzisiaj œla-

dy te s¹ przes³ank¹ autentycznoœci

monet œredniowiecznych i wzmianku-

je siê o nich w katalogach aukcyj-

nych.

„Odchudzanie” monet z zawartego

w nich kruszcu zaniknê³o praktycznie

w XIX w., podczas gdy domowa ich

produkcja przetrwa³a na ca³ym œwie-

cie do dzisiaj.

W PRL-u nie by³o w obiegu sre-

bra, mimo to pojawi³y siê fa³szywe

monety. Chyba najbardziej znane to

fa³szerstwa aluminiowych „pi¹tek’

z rybakiem i odlewane dwudziesto-

z³otówki z wizerunkiem Marcelego

Nowotki. Proces fa³szowania monet

w PRL-u zakoñczy³a dewaluacja. Ce-

ny gotowych garnków aluminiowych

wykorzystywanych jako pó³fabrykat

do produkcji monet przekracza³y war-

toœæ wyprodukowanych z nich monet.

Monety ze wzglêdu na szybki wzrost

inflacji zosta³y zast¹pione przez

banknoty.

W wyniku denominacji pieni¹dza

w po³owie lat 90. na naszym rynku

ponownie pojawi³y siê monety. Okres

III RP przyniós³ spektakularne fa³-

szerstwa bimetalicznych piêcioz³otó-

wek i oczywiœcie w mniejszym stop-

niu dwuz³otówek. Pierwsz¹ prywatn¹

mennicê policja zlikwidowa³a w okoli-

cach Rzeszowa. Do dzisiaj nie wykry-

to prywatnej mennicy obs³uguj¹cej

pó³nocno-zachodni¹ czêœæ Polski

(woj. zachodniopomorskie).

tycz¹cych przyjêtych wzorów, zasto-

sowanego materia³u, wagi i wymiaru,

a tak¿e w³aœciwoœci magnetycznych

monet bêd¹cych przedmiotem ba-

dañ. Dotyczy to tak¿e monet kolek-

cjonerskich oraz medali i odznaczeñ.

W wielu przypadkach bêdzie to doty-

czy³o tak¿e monet wykonywanych na

zamówienie innych pañstw. Znajo-

moœæ tych procesów pozwoli na

szybkie wstêpne okreœlenie sposobu

i metody fa³szowania monet.

W Polsce produkcj¹ monet obie-

gowych i kolekcjonerskich, odzna-

czeñ, medali, znaczków, pieczêci,

znaczników probierczych i datowni-

ków oraz przetwórstwem metali szla-

chetnych zajmuje siê Mennica Pañ-

stwowa, która ma swoj¹ siedzibê

oraz zak³ad produkcyjny w Warsza-

wie. Jest to jeden z najnowoczeœniej-

szych zak³adów mechanicznych

w Polsce. Tu klasyka mechaniki prze-

plata siê z najnowszymi osi¹gniêcia-

mi techniki. Do dzisiaj w zak³adzie

stoj¹ i pracuj¹ maszyny pamiêtaj¹ce

lata 50. Stare piece hartownicze sto-

j¹ obok nowoczesnych pieców stero-

wanych komputerowo. Maszyny re-

dukcyjne, które pomniejszaj¹ opraco-

wany wzór monety do rzeczywistych

wymiarów w 2–3 dni, zastêpowane

s¹ sterowanymi komputerowo skane-

rami laserowymi sprzê¿onymi z ma-

szyn¹ grawersk¹, które ten sam pro-

ces potrafi¹ wykonaæ w pó³ dnia.

O skutecznej ochronie monety

przed fa³szowaniem decyduje jakoœæ

jej wykonania, niemo¿liwa do osi¹-

gniêcia nigdzie poza mennic¹, w któ-

rej jest produkowana. Banknoty mo¿-

na zabezpieczaæ przed fa³szowa-

niem na setki sposobów, a w przy-

padku monet ich liczba ogranicza siê

do kilku elementów zwi¹zanych tylko

i wy³¹cznie z procesem jej wytworze-

nia.

Pocz¹tkowo moneta by³a pieni¹-

dzem pe³nowartoœciowym, tzn. jej

wartoœæ nominalna równa³a siê war-

toœci zawartego w niej metalu, naj-

czêœciej z³ota lub srebra. Najprostsz¹

metod¹ nielegalnego powiêkszania

maj¹tku by³o wiêc uzyskanie kruszcu

kosztem wagi monet. Obcinano wów-

czas ma³e fragmenty brzegu monety

albo œcierano je pilnikami, a uzyska-

ne dziêki temu skrawki i opi³ki przeta-

piano w wiêksze kawa³ki. Œlady tego

procederu s¹ widoczne na monetach

antycznych i œredniowiecznych.

Uszkodzone monety by³y wycofywa-

ne z obiegu.

Nieco wiêcej wk³adu pracy wyma-

ga³a cha³upnicza produkcja monet

z metali o zani¿onej lub znikomej za-

wartoœci z³ota czy te¿ srebra, a osi¹-

gane zyski by³y znacznie wiêksze.

Najczêœciej fa³szerze bili lub odlewali

monety ze stopu o zani¿onej zawar-

toœci kruszcu. Czasem pod cieniutk¹

warstewk¹ z³ota lub srebra znajdo-

wa³a siê czysta miedŸ, stop o³owiu

lub cyny.

W proces fa³szowania monet za-

mieszani byli równie¿ królowie, np.

król pruski Fryderyk II, który po wy-

niszczaj¹cej wojnie z Austri¹ wyko-

rzysta³ zamieszanie panuj¹ce na ryn-

ku pieni¹dza w Polsce. Pocz¹tkowo

mennice pruskie bi³y monety wed³ug

wzorów do z³udzenia przypominaj¹-

cych monety polskie. Potem Fryderyk

II zacz¹³ dzier¿awiæ mennice polskie,

p³ac¹c bardzo wysoki czynsz. Straty

rekompensowa³ sobie poprzez zani-

¿anie zawartoœci kruszcu w monecie.

Najprostszym domowym testem

jakoœci monety by³a w œredniowieczu

„próba zêba”. Denary bite od X do XII

w. by³y bardzo plastyczne dziêki wy-

sokiej zawartoœci srebra. Silne zaci-

Proces produkcji monet

Ekspertowi prowadz¹cemu krymi-

nalistyczne badania monet do prawi-

d³owego wnioskowania niezbêdna

jest wiedza z zakresu procesu pro-

dukcji matryc, monet oraz danych do-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

Z PRAKTYKI

G³ówne elementy chroni¹ce mo-

netê przed fa³szowaniem to m.in.:

trudno dostêpny materia³, z któ-

rego monetê wykonano,

monety w metalu – prototypu I stem-

pla w odpowiednim pomniejszeniu

(10–20 razy). Proces ten wykonywa-

ny jest na maszynie redukcyjnej

podstawê do wykonania matrycy II

tzw. stempla.

Z prototypu II mo¿na wykonaæ

dziesi¹tki, setki, a nawet tysi¹ce

stempli. Prototyp

I i prototyp II prze-

chowywane s¹

w mennicy i za-

wsze mog¹ byæ

wykorzystane do

ponownej produkcji

stempli w przypad-

ku ich uszkodzenia

w procesie produk-

cyjnym.

Proces ten pro-

wadzony jest dla

strony awersowej

i rewersowej mo-

nety równolegle

w tym samym cza-

precyzyjny, niekiedy wyrafino-

wany wizerunek,

odpowiednie wymiary o bardzo

w¹skiej tolerancji,

dodatkowe elementy zabezpie-

czaj¹ce, np. wykonane na

obrze¿u rowki, napisy, w tym

tak¿e napisy wypuk³e itp.,

utrzymane w w¹skim zakresie

w³asnoœci magnetyczne mone-

ty,

logo firmy.

Proces wykonania gotowej monety

jest bardzo z³o¿ony i trwa wiele tygo-

dni, a niekiedy miesiêcy. Wymaga

wielu konsultacji ze zlecaj¹cym, czyli

Narodowym Bankiem Polskim – ban-

kiem centralnym pañstwa, który jest

jedynym emitentem i w³aœcicielem

pieniêdzy w Polsce. Tu powstaj¹ pro-

jekty monet i banknotów, tu te¿ zapa-

daj¹ decyzje o ich wydaniu lub wyco-

faniu z obiegu. Mennica Pañstwowa

wykonuje monety jedynie na zlecenie

NBP. Projekty graficzne nowej mone-

ty zg³oszonej do produkcji poprzedza-

j¹ projekty elementów plastycznych

wykonanych w plastelinie (ryc. 1).

Na ich podstawie powstaje wzo-

rzec gipsowy strony awersowej i re-

wersowej w bardzo du¿ym powiêk-

szeniu (ryc. 2). Po ocenie, w ramach

konkursu, i zatwierdzeniu wzoru

przez ministra finansów projekt trafia

do realizacji.

W oparciu o wzorzec gipsowy wy-

konywany jest metod¹ odlewania

w tworzywie sztucznym model mo-

nety w skali 1:1 w stosunku do wzo-

ru gipsowego. Tworzywo sztuczne

u¿yte do wykonania repliki modelu

gipsowego charakteryzuje siê du¿¹

wytrzyma³oœci¹ mechaniczn¹ i od-

pornoœci¹ na starzenie. Bêdzie on

przechowywany w magazynie przez

d³u¿szy czas. Model wykonany

z tworzywa sztucznego, po rêcznej

obróbce cyzelowania, staje siê wzor-

cem do wykonania pierwszego etapu

Ryc. 1. Projekty plastyczne monet

Fig. 1. Designed coin faces

Ryc. 2. Model gipsowy monety

Fig. 2. Plaster models

i trwa oko³o kilku dni

(ryc. 3).

Prototyp I po ob-

róbce wykañczaj¹-

cej i po obróbce ter-

micznej jest podsta-

w¹ do wykonania

matrycy I, która

z kolei po próbach

i kontroli technicznej

efektu jest podsta-

w¹ do wykonania

prototypu II. Ten zaœ

po naniesieniu po-

prawek

Ryc. 3. Maszyna redukcyjna

Fig. 3. Reduction machine

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

stanowi

Z PRAKTYKI

sie. Efektem s¹ dwa stemple do jed-

nej monety (ryc. 4). Ka¿dy wyprodu-

kowany stempel podlega rêcznej ob-

róbce „dopieszczaj¹cej” grawera,

podczas której nadaje siê stemplom

ostatni szlif i doprowadza ich wyko-

nanie do perfekcji. Powierzchnia

stempli jest polerowana, a niekiedy

pokrywana warstw¹ chromu w celu

materia³u monety na powierzchni

stempla (ryc. 5).

Po za³o¿eniu stempli do prasy

(jedna para stempli na prasê) mo¿na

przyst¹piæ do produkcji monet – t³o-

czenia (ryc. 6).

Do wykonania monet wykorzysty-

wane s¹ pó³fabrykaty w postaci me-

talowych kr¹¿ków wykonanych z od-

efektu mocowania w pierœcieniu na

tzw. zatrzask.

Do produkcji monet jednosk³adni-

kowych wykorzystywane s¹ te same

prasy co do monet dwusk³adniko-

wych. W tym drugim przypadku s¹

dwa podajniki pó³fabrykatów na pra-

sê. Najpierw nastêpuje po³¹czenie

dwóch elementów, a nastêpnie wybi-

Ryc. 4. Komplet narzêdzi do bicia monet

Fig. 4. Minting set

Ryc. 5. Gotowe stemple

Fig. 5. Ready stamps

wyostrzenia wizerunku reliefu w sto-

sunku do t³a. Operacja ta powtarzana

jest kilkakrotnie w trakcie u¿ytkowa-

nia stempli w procesie produkcyjnym

w celu usuniêcia ewentualnych

uszkodzeñ w postaci nawarstwieñ

powiedniego materia³u przyciêtego

wczeœniej na wymiar. W przypadku

monet dwu- i piêcioz³otowych pó³fa-

brykatem jest kr¹¿ek i pierœcieñ, przy

czym kr¹¿ek ma wyprofilowany

kszta³t obrze¿a w celu uzyskania

cie wizerunków awersu i rewersu

z jednoczesnym zaciœniêciem czêœci

wewnêtrznej w czêœci zewnêtrznej

monety.

T¹ sam¹ technik¹ wykonywane s¹

monety kolekcjonerskie, produkowa-

Ryc. 6. Prasy do t³oczenia monet

Fig. 6. Coining presses

Ryc. 7. Obraz bazowanej monety do tampondruku

Fig. 7. Image of coin positioned for tampon print

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

Z PRAKTYKI

ne w znacznie mniejszej iloœci ani¿e-

li monety obiegowe. Dodatkowo ele-

menty wizerunku tych monet mog¹

byæ barwione. Barwienie monet od-

bywa siê na maszynach do tampon-

druku (ryc. 7). Poniewa¿ monety s¹

okr¹g³e, ich bazowanie w maszynie

odbywa siê za poœrednictwem kame-

ry i monitora z naniesion¹ siatk¹.

Mo¿na wówczas precyzyjnie nanieœæ

barwê na odpowiednie miejsca wize-

runku monety bez jakichkolwiek prze-

suniêæ.

Jak ju¿ wspomniano, dobrym za-

bezpieczeniem monety przed podro-

bieniem jest wykonanie na jej obrze-

¿u rowków lub napisów. Rowki znaj-

duj¹ siê na obrze¿ach monet obiego-

wych, napisy zaœ – na obrze¿ach mo-

net kolekcjonerskich. Nie wyklucza

siê umieszczenia w przysz³oœci napi-

sów tak¿e na monetach obiegowych.

Napisy mog¹ mieæ postaæ wklês³¹ lub

wypuk³¹. Operacja ta prowadzona

jest na specjalnych wyciskarkach.

Obecnie rowki na monetach obie-

gowych wykonywane s¹ poprzez wy-

krawanie, jednoczeœnie z wyt³acza-

niem wizerunków na powierzchniach

monety na tych samych prasach.

Rowki nie s¹ wyciskane.

Ka¿da moneta obiegowa na stro-

nie awersowej, czyli g³ównej, ma wy-

t³oczone nastêpuj¹ce informacje

(ryc. 8):

Ryc. 8. Podstawowe informacje o monecie

Fig. 8. Basic information on a coin

które z kolei prze-

nios¹ je na po-

wierzchniê orygi-

nalnych monet.

Baczn¹ uwagê

nale¿y zwracaæ

na wzajemne

usytuowanie zna-

ków graficznych

na obu po-

wierzchniach mo-

net oraz sposób

wykonania obrze-

¿a.

W badaniach

oryginalnoœci mo-

net niezbêdne

jest dotarcie do

oryginalnych

stempli i wzorów

monet przechowywanych w Mennicy

Pañstwowej, nale¿y przy tym kiero-

waæ siê przede wszystkim rokiem

emisji monety. Ma to na celu zawê¿e-

nie materia³u porównawczego pobra-

nego do badañ, które przeprowadza

siê na mikroskopie porównawczym.

Na rycinach 9–12 przedstawiono

proces identyfikacji podrobionych

monet okolicznoœciowych poœwiêco-

nych zbrodni katyñskiej. Zabezpie-

czone na gie³dzie numizmatycznej

monety wykonane zosta³y w sre-

brze. Zabezpieczono wówczas nie

tylko monety okolicznoœciowe, ale

tak¿e monety obiegowe. Poniewa¿

monety te nigdy nie by³y bite w sre-

brze, a ich wykonanie nie budzi³o

zastrze¿eñ, podejrzenie pad³o na

pracowników mennicy. Nale¿a³o

udzieliæ odpowiedzi na pytanie, czy

monety s¹ oryginalne i gdzie zosta³y

wykonane. Do przeprowadzenia ba-

dañ wykorzystano zbiory monet

z 1998 r. (rok widoczny na srebrnych

monetach) zachowane w archiwum

Mennicy Pañstwowej. Przeprowa-

dzone badania wykaza³y jedno-

znacznie, ¿e monety te zosta³y wy-

konane w Mennicy Pañstwowej

za pomoc¹ stempli oraz maszyn tej

firmy. Materia³, z którego wykonano

monety, zosta³ wniesiony na teren

nazwê emitenta oraz symbol

emitenta w postaci god³a,

czas procesu produkcji monet obie-

gowych, kolekcjonerskich oraz in-

nych wyrobów.

Szczególn¹ uwagê w trakcie ba-

dañ nale¿y zwróciæ przede wszystkim

na miejsce styku reliefu monety, czyli

obrazu graficznego, z jej t³em, które

powinno byæ wyraŸnie, ostro zaryso-

wane. W procesie produkcyjnym w³a-

œnie t³o jest jednym z czynników od-

powiedzialnych za oryginalnoœæ mo-

nety i dlatego te¿ doprowadzane jest

do perfekcji w procesie polerowania.

W trakcie badañ oryginalnoœci mo-

net szczególn¹ uwagê nale¿y zwró-

ciæ tak¿e na tzw. szczegó³y rysunku.

Pozwol¹ one w dalszej kolejnoœci na

identyfikacjê monety i okreœlenie, czy

jest ona oryginalna czy sfa³szowana.

Fa³szerze w procesie produkcji ma-

tryc s³u¿¹cych do bicia fa³szywych

monet nie zwracaj¹ uwagi na drobne

szczegó³y reliefu (szaty graficznej)

ani na cechy indywidualne wykona-

nych oryginalnie prototypów i stempli

koñcowych oryginalnych monet. Wie-

lokrotne odwracanie w procesie pro-

dukcyjnym wizerunku reliefu powo-

duje, ¿e czêœæ cech charakterystycz-

nych, tzw. niezamierzonych b³êdów,

nie zawsze jest usuniêta przez gra-

wera cyzelatora i w fazie produkcji

zostaje powielona na tysi¹ce stempli,

rok emisji,

symbol firmy – logo mennicy

pañstwowej (M/W).

Po stronie rewersowej:

nomina³ monety,

elementy graficzne – rysunek.

Badanie monet

Podstawowa metoda badania ory-

ginalnoœci monet polega na ocenie

wzrokowej jakoœci ich wykonania,

precyzji odwzorowania najdrobniej-

szych szczegó³ów elementów wize-

runku – szaty graficznej. Do tego

przyk³ada siê szczególn¹ wagê pod-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

Z PRAKTYKI

zak³adu przez pracowników menni-

cy.

Ryc. 9. Awers monety dowodowej – zaznaczono cechê indywidualn¹ monety powsta³¹ w procesie

produkcji

Fig. 9. Individual characteristic visible on averse of evidential coin

W przypadku znaków probier-

czych wykonywanych w mennicy,

których rysunek jest zatwierdzony

przez zlecaj¹cego i znormalizowany

odpowiednimi zarz¹dzeniami i nor-

mami, w fazie produkcji grawer cyze-

lator nanosi specjalnie b³êdy umo¿li-

wiaj¹ce identyfikacjê znakownika,

a tym samym okreœlenie oryginalno-

œci samego znakownika.

Na zakoñczenie identyfikacyjnych

badañ mechanoskopijnych przepro-

wadzane s¹ badania fizykochemicz-

ne, w celu okreœlenia sk³adu materia-

³u, z którego wykonana jest moneta,

oraz badania przenikalnoœci magne-

tycznej monety.

W opinii z przeprowadzonych ba-

dañ identyfikacyjnych nie pisze siê,

czy moneta jest oryginalna czy fa³-

szywa. Tê sprawê nale¿y pozostawiæ

do dyspozycji Wydzia³u Ekspertyz

Skarbca Emisyjnego NBP, który na

podstawie opisanych badañ i badañ

w³asnych kwalifikuje monety do od-

powiedniego typu.

W przypadku fa³szywych monet,

po ich sklasyfikowaniu przez WE SE

NBP, przeprowadza siê klasyczne

badania mechanoskopijne zmierzaj¹-

ce do udzielenia odpowiedzi, jak¹

metod¹ zosta³a podrobiona moneta,

jakich u¿yto narzêdzi, a w przypadku

zabezpieczenia materia³u z miejsca

przestêpstwa – do okreœlenia, czy by³

on u¿yty do wytworzenia falsyfikatu.

Jednoczeœnie ekspert powinien

udzieliæ informacji, czy pozosta³e mo-

nety sklasyfikowane przez WE SE

NBP i przechowywane w skarbcu

emisyjnym zosta³y wykonane z u¿y-

ciem tych samych narzêdzi. Próbki

do badañ pobierane s¹ z WE SE

NBP.

Ryc. 10. Awers monety porównawczej – zaznaczono cechê indywidualn¹ monety powsta³¹ w procesie

produkcji (moneta próbna oznaczona symbolem WP ze zbiorów mennicy)

Fig. 10. Individual characteristic generated in production process on averse of referential coin (coin

from National Mint reference collection designated as WP)

Ryc. 11. Rewers monety dowodowej – zaznaczono cechê indywidualn¹ monety powsta³¹ w procesie

produkcji

Fig. 11. Individual characteristic generated in production process on reverse of evidential coin

Henryk Oleksy

zdj.: autor

Ryc. 12. Rewers monety porównawczej – zaznaczono cechê indywidualn¹ monety powsta³¹ w procesie

produkcji (moneta próbna oznaczona symbolem WP ze zbiorów mennicy)

Fig. 12. Individual characteristic generated in production process on reverse of referential coin (coin

from National Mint reference collection designated as WP)

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

Identyfikacja monet i sposoby ich fałszowania - cz. I.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: