Gilles Deleuze - Filozofia krytyczna Kanta..pdf

(484 KB) Pobierz
Filozofia krytyczna Kanta
Gilles Deleuze
Filozofia krytyczna Kanta.
Doktryna władz
Spis treści
-
nie słowa „władza”
ROZDZIAŁ I. STOSUNEK WŁADZ
W
Krytyce czystego rozumu
A priori
i to, co transcendentalne
ROZDZIAŁ II. STOSUNEK WŁADZ
W
Krytyce praktycznego rozumu
zacji
praktyczne i zaintere
sowanie spekulatywne
Krytyce władzy sądzenia
Z GENEALOGII MYŚLI GILLES'A
DELEUZE’A
- Bogdan Banasiak
WSTĘP. METODA TRANSCENDENTALNA
ROZUM WEDŁUG KANTA - Kant określa filozofię jako „(...) naukę o stosunku
wszelkiego poznania do istotnych celów rozumu ludzkiego (teleologla rationis
humanae) (…)” (KCR, t. II, s. 584) 1 albo też jako „zamiłowanie odczuwane przez byt
1 Dzieła Kanta cytujemy tutaj według polskich wydań, posiłkując się następującymi oznaczeniami:
KCR - Krytyka czystego rozumu, t. I, II, przeł. R. Ingarden, Warszawa 1957 (wyd. I);
KPR - Krytyka praktycznego rozumu, przeł. J. Gałecki, Warszawa 1984 (wyd. II);
KWS - Krytyka władzy sądzenia, przeł. J. Gałecki, Warszawa 1986 (wyd. II);
UMM - Uzasadnienie metafizyki moralności, przeł. M. Wartenberg, Warszawa 1984 (wyd. III);
PHP - Pomysły do ujęcia historii powszechnej w aspekcie światowym, przeł. I. Krońska, w: T. Kroński,
Kant , Warszawa 1966.
ROZDZIAŁ III. STOSUNEK WŁADZ
W
86307854.001.png
 
rozumny wobec najwyższych celów rozumu ludzkiego” (OP). Cele najwyższe Rozumu
tworzą system Kultury. W określeniach tych można już dostrzec dwojakiego rodzaju
walkę: z empiryzmem i z racjonalizmem dogmatycznym.
Prawdę mówiąc, dla empiryzmu rozum nie jest władzą celów. Te bowiem
odsyłają do pierwotnej wrażliwości, do „natury „zdolnej je ustalić. Pierwotność rozumu
polega raczej na pewnym sposobie realizacji celów wspólnych człowiekowi i
zwierzęciu. Rozum jest władzą porządkowania środków pośrednich, dalszych; kultura
jest podstępem, wyrachowaniem, wybiegiem. Środki pierwotne oddziałują niewątpliwie
na cele i je przekształcają, w ostatniej jednak instancji cele są zawsze celami przyrod y 2 .
Kant twierdzi wbrew empiryzmowi, że istnieją cele kultury, cele właściwe rozumowi.
Co więcej, jedynie kulturowe cele rozumu mogą być nazwane bezwarunkowo osta-
tecznymi. „(...) cel ostateczny nie jest celem, dla którego osiągnięcia i zgodnego z jego
ideą zrealizowania wystarczałaby przyroda [podkreśl. G. D.], gdyż jest to cel bez-
warunkowy” (KWS, § 84, s. 429).
Argumenty Kanta w tym względzie są trojakiego rodzaju. Argument wartości:
gdyby rozum służył tylko realizacji celów przyrody, to nie wiadomo, w jakim aspekcie
miałby on wartość wyższą nad zwykłą zwierzęcość (skoro istnieje, powinien
niewątpliwie być użyteczny i w sposób naturalny przynosić pożytek; istnieje on jednak
tylko w stosunku do wyższej użyteczności, skąd czerpie swą wartość). Argument
poprzez absurd: gdyby Przyroda chciała... (gdyby przyroda chciała zrealizować swe
własne cele w bycie obdarzonym rozumem, popełniłaby błąd, powierzając się temu, co
w niej rozumne, zrobiłaby lepiej, zdając się na instynkt, tak co do środków, jak i co do
celu.) Argument konfliktu: gdyby rozum był tylko władzą środków, to nie wiadomo, w
jaki sposób dwa rodzaje celów mogłyby się sobie przeciwstawiać w człowieku jako
gatunku zwierzęcym i gatunku moralnym (na przykład, z punktu widzenia Przyrody,
przestaję być dzieckiem, gdy mogę mieć dzieci, jednak jestem jeszcze dzieckiem z
punktu widzenia kultury, jako że nie mam zawodu, muszę się wszystkiego uczyć).
Racjonalizm, ze swej strony, uznaje niewątpliwie, że byt rozumny kieruje się
celami rozumnymi. To jednak, co rozum ujmuje tutaj jako cel, jest jeszcze czymś
zewnętrznym i wyższym: Bytem, Dobrem, Wartością, rozumianymi jako reguła woli.
Między racjonalizmem a empiryzmem istnieje odtąd różnica mniejsza niż można by
sądzić. Cel jest przedstawieniem 3 determinującym 4 wolę. O ile przedstawienie jest
przedstawieniem czegoś zewnętrznego wobec woli, o tyle nie ma znaczenia, czy będzie
ono zmysłowe, czy też czysto rozumowe; w każdym razie determinuje ono chcenie
tylko poprzez zadowolenie związane z „przedmiotem”, jaki przedstawia. Jeśli wziąć
Natomiast krótkie fragmenty z nie wydanych w języku polskim prac Kanta tłumaczymy na podstawie
francuskiego przekładu Deleuze'a: OP – Opus posthumum oraz List do Herza z 26 maja 1789 roku.
2 Franc. fin de la nature (niem. Zweck der Natur) oraz fin naturelle (Naturzweck) przekładamy - za
Gałeckim (KWS, s. 47, przyp. 1) - odpowiednio jako „cel przyrody” i „cel naturalny”. W KWS, § 67,
Kant rozumie przez „cel naturalny” cel immanentny w przyrodzie, to znaczy byt organiczny. Jedynym
celem transcendentnym wobec przyrody jest Cel ostateczny (Endzweck), który - jak pisze Deleuze -
„stosuje się do bytów, które należy pojmować jako cele same w sobie, i które z kolei powinny dać
naturze zmysłowej końcowy cel do realizacji”, der letzte Zweck. Tym końcowym celem dla natury jest
kultura, czyli właśnie cel przyrody (Zweck der Natur), immanentny wobec zmysłowego świata natury.
3 Franc. representation (niem. Vorstellung) tłumaczymy tutaj konsekwentnie jako „przedstawienie”, a
więc odrzucając dopuszczaną przez Chmielewskiego i Ingardena formę „wyobrażenie” (por. KCR, 1.1, s.
111-112, przyp. 2).
4 Franc. determiner, determination (niem. bestimmen, Bestimmung), przy całej ich wieloznaczności,
przekładamy za Gałeckim (KPR, s. 6, przyp. 1; KWS, s. 7, przyp. 1) zależnie od kontekstu jako
„determinować”, „determinacja”, „określać”, „określony” itd.
pod uwagę przedstawienie zmysłowe lub rozumowe, „(...) uczucie rozkoszy, tylko
dzięki któremu wszak przedstawienia owe właściwie stanowią motyw determinujący
wolę 5 (...), jest jednakiego rodzaju - i to nie tylko o tyle, że zawsze jedynie empirycznie
można je poznać, ale także o tyle, że pobudza jedną i tą samą sile życiową (...)” (KPR,
s. 38) 6 .
Wbrew racjonalizmowi Kant dowodzi, że cele wyższe nie są jedynie celami
rozumu, lecz że rozum, ustalając je, nie ustala niczego innego prócz samego siebie. W
celach rozumu rozum właśnie sam siebie bierze za cel. Istnieją zatem zainteresowania 7
rozumu, co więcej jednak, rozum sam jest sędzią swych własnych zainteresowań. Cele
bądź zainteresowania rozumu nie podlegają osądowi doświadczenia ani innych
instancji, które byłyby zewnętrzne czy też wyższe wobec rozumu. Kant z góry odrzuca
rozstrzygnięcia empiryczne i osądy teologiczne. „(...) bowiem wszystkie pojęcia, co
więcej, wszystkie pytania, które nam czysty rozum przedkłada, nie leżą, jakby kto może
sobie wyobrażał, w doświadczeniu, lecz tkwią same znowu tylko w rozumie (...)
ponieważ rozum sam tylko począł te idee w swym łonie i jest przeto obowiązany zdać
sprawę z ich ważności albo z [ich] dialektycznego pozoru” (KCR, t. II, s. 504) 8 . Krytyka
immanentna, rozum jako sędzia rozumu, oto główna zasada metody zwanej
transcendentalną. Metoda ta zamierza określić: 1. prawdziwą naturę zainteresowań czy
też celów rozumu; 2. środki realizacji tych zainteresowań.
PIERWSZE ZNACZENIE SŁOWA „WŁADZA” - Każde przedstawienie pozostaje w
stosunku do czegoś innego, przedmiotu lub podmiotu. Wyróżniamy tyle władz u m y s ł
u, ile jest typów stosunków. Po pierwsze, przedstawienie może być odniesione do
przedmiotu pod względem zgodności lub podobieństwa: przypadek ten, najprostszy,
określa w ł ad ze poznania. Po drugie, przedstawienie może pozostawać w stosunku
przyczynowości ze swym przedmiotem. Jest to przypadek władzy pożądania: „(...)
władzy stawania się dzięki swoim wyobrażeniom przyczyną rzeczywistości
przedmiotów tych wyobrażeń (...)” (KWS, s. 21). (Można by postawić zarzut, że istnieją
pożądania niemożliwe, w tym jednak przykładzie stosunek przyczynowy jest już
zawarty w przedstawieniu jako takim, chociaż natrafia na inną przyczynowość, która się
mu przeciwstawia. Zabobon pokazuje wystarczająco, że nawet świadomość naszej
bezsilności „(...) nie potrafi powstrzymać [stosunku przyczynowego wyobrażeń do
swych przedmiotów - przyp. tłum.] od dążności do niego [tj. celu -przyp. tłum.]” (KWS,
s. 22) 9 . W końcu przedstawienie pozostaje w stosunku do podmiotu wtedy, gdy wywiera
na niego wpływ, gdy oddziałuje nań, wzmagając albo krępując jego siłę życiową. Ten
5 Willkür- l'arbitraire - wolność jako kaprys, wola arbitralna
wille - volonte - wola
freie willkür - wolna wola
Freiheit - wolność - frein willkür - wille
6 KPR, Analityka, Uwaga I do twierdzenia II.
7 Franc. interet (niem. Interesse) przekładamy jako „zainteresowanie”, posługując się uwagą Gałeckiego
(KPR, s. 131, przyp. 1). Kant precyzuje znaczenie tego terminu w KWS, s. 62-63 (por. też przyp.).
8 KCR, II, Metodologia, „O niemożliwości zaspokojenia poróżnionego z sobą czystego rozumu za
pomocą sceptycyzmu”.
9 KWS, wstęp, §111.
Wobec pewnej rozbieżności między francuską a polską wersją tekstu Kanta przytaczamy tutaj nieco
obszerniejszy fragment trzeciej Krytyki objaśniający rozważaną kwestię: „(...) różne zabobonne środki do
osiągnięcia celów niemożliwych do zrealizowania w sposób naturalny, dowodzą stosunku
przyczynowego wyobrażeń do swych przedmiotów, stosunku, którego nawet świadomość jego
niedostateczności do osiągnięcia celu nie potrafi powstrzymać od dążenia do niego” (KWS, s. 22).
trzeci stosunek określa, jako władza, uczucie przyjemności 10 i przykrości.
Być może nie ma przyjemności bez pożądania, pożądania bez przyjemności,
przyjemności i pożądania bez poznania… itd. Ale nie w tym rzecz. Nie chodzi o to,
jakie są faktyczne powiązania, Istotne jest, czy każda z tych władz, taka, jaką powinna
być zgodnie z definicją, zdolna jest do formy wyższej. Mówimy, że władza posiada
formę wyższą, gdy znajduje w sobie samej prawo wprowadzania w czyn (nawet jeśli z
prawa tego wypływa konieczny związek z jedną z pozostałych władz). W swej formie
wyższej władza jest zatem autonomiczna. Krytyka Czystego Rozumu rozpoczyna się
pytaniem, czy istnieje wyższa władza poznania? Krytyka Praktycznego Rozumu: czy
istnieje wyższa władza pożądania? Krytyka Władzy Sądzenia: czy istnieje wyższa
forma przyjemności i przykrości? (Kant długo nie wierzył w tę ostatnią możliwość.)
WYŻSZA WŁADZA POZNANIA - Przedstawienie samo nie wystarcza do
wytworzenia poznania. Aby coś poznać, nie tylko musimy mieć przedstawienie, ale też
musimy poza nie wyjść, „by rozpoznać w nim coś innego jako z nim związane” 11 .
Poznanie jest więc syntezą przedstawień. „(...) intelekt (...) sądzi, że znajduje poza
pojęciem przedmiotu A obce mu orzeczenie B, które mimo to uważa za połączone z
nim” (KCR, t. I, s. 73); o przedmiocie przedstawienia twierdzimy coś, co nie jest
zawarte w tym przedstawieniu. Otóż synteza taka przybiera dwie postacie. A posteriori,
gdy zależy od doświadczenia. Kiedy mówię „ta linia prosta jest biała”, chodzi o
zestawienie dwóch różnych określeń: nie każda linia prosta jest biała, a ta, która jest
taka, nie jest taką z koniecznością.
I na odwrót, kiedy mówię „prosta jest najkrótszą linią” (KCR, t. I, s. 77), „każda
zmiana ma swą przyczynę” (KCR, t. I, s. 62), dokonuję syntezy a priori: twierdzę B o
A, uznając, że B jest z koniecznością i powszechnie związane z A. (B jest zatem samo
przedstawieniem a priori; co do A, to może nim być lub nie). Cechami a priori są
powszechność i konieczność. Określenie a priori jest jednak niezależne od
doświadczenia. Może być tak, że a priori stosuje się do doświadczenia, a w pewnych
warunkach stosuje się tylko do niego, lecz z niego nie pochodzi. Z definicji nie ma
doświadczenia odpowiadającego słowom „wszystko”, „zawsze”, „z koniecznością”...
Najkrótsza nie jest stopniem wyższym ani wynikiem indukcji, lecz zasadą a priori,
dzięki której wytwarzam linię jako linię prostą. Przyczyna nie jest już wytworem induk-
cji, lecz pojęciem a priori , dzięki któremu rozpoznałem w doświadczeniu to, co zaszło.
Jeśli synteza jest empiryczna, władza poznania jawi się w swej formie
podrzędnej: znajduje swe prawo w doświadczeniu, a nie w sobie samej. Synteza a
priori określa jednak wyższą władzę poznania. Istotnie, nie stosuje się już ona do
przedmiotów, które nadawałyby jej prawo; przeciwnie, to synteza a priori nadaje
przedmiotowi właściwość, jaka nie była zawarta w przedstawieniu. Przedmiot musi
zatem być podporządkowany syntezie przedstawienia, by sam stosował się do naszej
władzy poznania, a nie odwrotnie. Gdy władza poznania znajduje w sobie samej własne
prawo, ustanawia w ten sposób prawa dla przedmiotów poznania.
Dlatego określenie wyższej formy władzy poznania jest zarazem określeniem
zainteresowania Rozumu: „Poznanie rozumowe i poznanie a priori są rzeczami
tożsamymi” 12 albo sady syntetyczne a priori są same zasadami tego, co powinno zostać
10 Franc. plaisir (niem. L ust) przekładamy - mimo uwag Gałeckiego (KWS, s. 3-4, przyp. 2; KPR, s. 14,
przyp. 2) - za pomocą, jak się wydaje, trafniejszego terminu „przyjemność”.
11 Wobec rozbieżności wersji francuskiej i polskiej tekstu Kanta tłumaczymy tutaj cytat użyty przez
Deleuze'a.
12 Cytatu nie udało się zlokalizować.
nazwane „naukami teoretycznymi rozumu” 13 . Zainteresowanie rozumu określa się przez
to, czym rozum się zajmuje w zależności od wyższego stanu władzy. Rozum
wykazuje z natury zainteresowanie spekulatywne; a wykazuje je wobec
przedmiotów, które z koniecznością są podporządkowane władzy pozna-
nia w jej formie wyższej.
Jeśli zapytamy teraz, jakie to są przedmioty?, zobaczymy natychmiast, że
byłoby sprzecznością odpowiedzieć: „rzeczy same w sobie”. W jaki sposób rzecz taka,
jaką jest sama w sobie, mogłaby być podporządkowana naszej władzy poznania i do
niej się stosować? W zasadzie mogą jej podlegać jedynie przedmioty takie, jakimi się
jawią, czyli „zjawiska” 14 . (Toteż w Krytyce czystego rozumu synteza a priori jest
niezależna od doświadczenia, ale stosuje się tylko do przedmiotów doświadczenia).
Widać zatem, że zainteresowanie spekulatywne rozumu odnosi się z natury do zjawisk i
jedynie do nich. Nie sądzimy, by Kant potrzebował długich dowodów, aby dojść do tego
rezultatu: jest to punkt wyjścia Krytyki, prawdziwy problem Krytyki Czystego Rozumu
rozpoczyna się poza nim. Gdyby istniało tylko zainteresowanie spekulatywne, byłoby
mocno wątpliwe, aby rozum kiedykolwiek zapuścił się w rozważania nad rzeczami
samymi w sobie.
WYŻSZA WŁADZA POŻĄDANIA - Władza pożądania zakłada przedstawienie
determinujące wolę. Czy jednak tym razem wystarczy przywołać istnienie przedstawień
a priori, aby synteza woli i przedstawienia sama była a priori? Oczywiście problem
wygląda zupełnie inaczej. Nawet wówczas, gdy przedstawienie jest a priori,
determinuje ono wolę za pośrednictwem przyjemności związanej z przedmiotem, jaki
przedstawia: synteza pozostaje zatem empiryczna czy też a posteriori; wola -
zdeterminowana w sposób „patologiczny” 15 ; władza pożądania - w stanie podrzędnym.
Aby osiągnęła ona swą formę wyższą, przedstawienie nie może już być
przedstawieniem przedmiotu, nawet a priori. Musi być ono przedstawieniem czystej
formy. „Otóż jeśli odłączy się od prawa wszelką materię, tj. każdy przedmiot woli (jako
motyw determinujący), to z prawa nie pozostanie nic oprócz samej jedynie formy
powszechnego prawodawstwa” (KPR, s. 46) 16 . Władza pożądania jest zatem wyższa, a
odpowiadająca jej synteza praktyczna jest a priori , kiedy wola nie jest już
zdeterminowana przez przyjemność, lecz przez zwykłą formę prawa. Władza pożądania
nie znajduje już więc swego prawa poza sobą, w materii lub w przedmiocie, lecz w
sobie samej: nazwana zostaje autonomiczną 17 .
Wprawie moralnym rozum determinuje wolę za pośrednictwem samego siebie
(bez pośrednictwa uczucia przyjemności lub przykrości). Istnieje zatem zainteresowanie
rozumu odpowiadające wyższej władzy pożądania: zainteresowanie praktyczne, które
nie łączy się ani z zainteresowaniem empirycznym, ani z zainteresowaniem
spekulatywnym. Kant stale przypomina, że Rozum praktyczny jest głęboko
13 KPR, Przedmowa; KCR, I, Wstęp, § V.
14 Franc. phenomene (niem. Erscheinung) przekładamy zgodnie z powszechną tradycją - mimo
wątpliwości Ingardena (KCR, t. I, s. 27-28, przyp. 1) -jako „zjawisko”.
15 Termin „patologiczny” (franc. pathologique, niem. pathologische) rozumiany jest przez Kanta w
nawiązaniu do znaczenia etymologicznego i nie oznacza nienormalności ani chorobliwości, lecz fakt
podlegania bodźcom zmysłowym i popędom (por. KPR, s. 31, przyp. 1; KWS, s. 71, przyp. 1; PHP, s.
179, przyp. 1).
16 KPR, Analityka, Twierdzenie III.
17 Odnośnie Krytyki praktycznego rozumu odwołujemy się do wprowadzenia F. Alquie w wydaniu P. U. F.
i do książki M. Vialatoux [La morale de Kant- przyp. tłum.] w kolekcji „SUP - Initiation philosophique”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin