Encyklopedia Sztuki Starożytnej - K. Michałowski.pdf - Książki - mgm16

AUTORZY

Henryk Brandys [sztuka Nubii]

Zbigniew BukoWSki [kultury europejskie epoki brązu] Krzysztof D ą brOWSki [kultury

europejskie epoki Ŝelaza] Anna DerWOJed [terminologia ogólna] Witold DobrOWOlski

[sztuka etruska]

Barbara Filarska [mitologia gr., szkło]

Maria FrankoWSka [kultury Ameryki Prekolumbijskiej] Krystyna GawlikoWSka [sztuka

Mezopotamii — zabytki] Michał GawlikoWski [sztuka Anatolii, Syrii, Fenicji i Palestyny]

Barbara G ą ssowska [sztuka grecka]

Andrzej JakimOWicZ [sztuka Indii i Indochin] Lech KalinOWSki [sztuka starochrześc. i

bizantyńska] Wiesław Kota ń ski [sztuka japońska] Jan Kowalczyk [kultury europejskie

epoki neolitu] Lech KrZy ś aniak [wykopaliska w Kadero]

Krystyna Kubalska-Sulkiewicz [terminologia ogólna]

Jadwiga Lipi ń ska [sztuka egipska i koptyjska] Krystyna ŁyCZkoWska [sztuka

Mezopotamii]

Bo Ŝ enna Majewska-Maszkowska [meblarstwo]

Antoni Mierzej eWSki [sztuka Iranu i Azji Środkowej]

Jolanta Młynarczyk [sztuka cypryjska] Kinga Olgyay [tkactwo]

Bogdan RutkOWSki [sztuka egejska]

Anna Sadurska [sztuka rzymska]

Zofia Sztetyłło [sztuka grecka, scytyjska, rzym*a]

Teresa Zar ę bska [urbanistyka] Genowefa Zdun [sztuka chi ń ska]

ENCYKLOPEDIA

SZTUKI

STAROśYTNEJ

EUROPA

AZJA • AFRYKA

AMERYKA

Wstęp napisał KAZIMIERZ MICHAŁOWSKI

Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe • Warszawa 1974

Od redakcji

Encyklopedia Sztuki StaroŜytnej, którą przekazujemy Czytelnikom, powstała przy udziale licznej grupy archeologów i

historyków sztuki reprezentujących najwaŜniejsze ośrodki naukowe w Polsce.

Intencją autorów i wydawcy było moŜliwie nowoczesne i wszechstronne ujęcie tematu, a jednocześnie uwzględnienie

najnowszych, często nie znanych jeszcze szerszemu ogółowi, odkryć i wyników badań. W stosunku do wcześniejszych wy-

dawnictw tego typu nowością jest przede wszystkim przyjęcie znacznie szerszych ram chronologicznych i geograficznych.

Zgodnie z panującą dziś tendencją, by nie oddzielać od okresu staroŜytnego starszych, przedpaństwowych faz dziejów ludz-

kości, które ze względu na brak źródeł pisanych zaliczano były tradycyjnie do prahistorii, Encyklopedia objęła swym zakresem

wszystkie waŜniejsze zjawiska artystyczne od epoki neolitu, aŜ do przełomu VI i VII wieku nowej ery. Końcowej cezury

staroŜytności nie moŜna zresztą określić w sposób jednoznaczny, dlatego teŜ niekiedy trzeba było tę granicę korygować.

Szczególnym przypadkiem jest sztuka Ameryki prekolumbijskiej, która zachowała swój pierwotny charakter aŜ do hiszpańskiej

kon-

kwisty. Rozszerzony teŜ został terytorialny zasięg kultur staroŜytnych, w obręb którego włączono cywilizacje ze wszystkich

kontynentów.

Encyklopedia obejmuje łącznie ponad 1,5 tysiąca haseł szczegółowych i syntetycznych, wzbogaconych licznymi ilustracjami

w tekście i na wkładkach, mapkami, planami zespołów architektonicznych oraz podstawową bibliografią w układzie działowym.

Dla ułatwienia Czytelnikowi korzystania z Encyklopedii redakcja starała się unikać zbyt duŜej ilości skrótów i odsyłaczy.

Strzałki odsyłaczowe słuŜą głównie dla powiązania haseł problemowych w większe zespoły tematyczne, nie ma natomiast odsy-

łaczy do szczegółowych haseł terminologicznych, biograficznych i zabytkoznawczych.

Na zakończenie tych kilku wstępnych uwag redakcja pragnie złoŜyć podziękowanie profesorowi Kazimierzowi

Michałowskiemu za wszechstronną pomoc i opiekę naukową w trakcie pracy nad ksiąŜką. Nieocenioną pomocą dla redakcji

były teŜ rady udzielone przez recenzentów poszczególnych działów: prof. dr Marię Frankowską, doc. dr hab. Annę Sadurską

oraz doc. dr hab. Andrzeja Jakimowicza.

Najwa Ŝ niejsze odkrycia archeologiczne sztuki staro Ŝ ytnej

Wartość i znaczenie sztuki staroŜytnej jako czynnika kulturotwórczego w cywilizacji

nowoŜytnej zostały rozpoznane i docenione juŜ w okresie Odrodzenia. Od tego czasu

aktywne oddziaływanie kultury staroŜytnej w zakresie sztuki nie tylko nie zmalało, ale z

kaŜdym stuleciem ulega pogłębieniu i rozszerzeniu. Jeśli jeszcze w XIX wieku znajomość

faktów artystycznych z okresu staroŜytnego ograniczona była li tylko do pewnych kręgów

społecznych, twórców lub piastunów kultury, to w chwili obecnej, kiedy w naszych oczach

dokonuje się upowszechnianie kultury w najszerszych rzeszach społeczeństwa, rola i

znaczenie sztuki staroŜytnej wzrosły tak dalece, iŜ dzięki środkom masowego przekazu,

telewizji, publikacjom, albumom, reprodukcjom, obcowanie z nią wykroczyło znacznie poza

ramy sal muzealnych czy innych zbiorów publicznych. Idea Andre Malraux o „muzeum

sztuki" w kaŜdym domu wkroczyła juŜ w etap pełnej realizacji, dlatego teŜ w ostatnich latach

pojawiają się na całym świecie publikacje o typie skróconych encyklo-pedii-słowników,

których celem jest ułatwienie korzystania z ogólnoludzkiego dobra kulturalnego, jakie

stanowi sztuka staroŜytna, podstawa europejskiej kultury artystycznej. Nie wydaje się więc

koniecznym wyjaśnianie dziś celowości tego typu publikacji, której potrzebę odczuwa

człowiek współczesny, niekiedy w Ŝyciu codziennym poza pracą zawodową.

Jak w kaŜdej dziedzinie działalności człowieka, tak i w wypadku poznawania sztuki

staroŜytnej mamy do czynienia z pewną dziedziną wiedzy, wyspecjalizowaną dyscypliną

naukową, której celem jest nie tylko samo upowszechnienie tej kategorii wiadomości, ale

przede wszystkim badanie podstaw i zdobywanie wciąŜ nowych faktów z tej dziedziny.

Sztukę staroŜytną bada i udostępnia naszemu poznaniu archeologia. Nauka ta zajmuje się

wszystkimi wytworami ręki ludzkiej pochodzącymi z przeszłości, a więc obiektami kultury

materialnej, jak narzędzia, przedmioty codziennego uŜytku itd., badając nie tylko sam proces

wytwórczy, ale równieŜ zagadnienia związane z warunkami produkcji na danym etapie

rozwoju historycznego. Do jej zakresu naleŜą, rzecz zrozumiała, takŜe dzieła sztuki, będące

równieŜ wytworami ręki ludzkiej, których rola i znaczenie w tzw. nadbudowie miały i mają

wielką doniosłość. Niektórzy badacze uwaŜali nawet, Ŝe archeologia, szczególnie jeśli bada

obiekty z kręgu grecko-rzymskiego, jest wyłącznie historią sztuki staroŜytnej. Głosicielem

takich poglądów był np. Adolf Furtwangler, jeden z najwybitniejszych archeologów

przełomu XIX i XX wieku. Niewątpliwie w tym pojmowaniu archeologii było wiele

przesady i zbytnie zawęŜenie tematyki.

KaŜdy z archeologów, pracujących czynnie na wykopaliskach, wie dobrze z własnej

praktyki, Ŝe właśnie wytwory kultury materialnej wielokrotnie przewaŜają ilościowo w

stosunku do odkrywanych dzieł sztuki. Ale moŜna natomiast z całą pewnością stwierdzić, Ŝe

w porównaniu z reliktami kultury materialnej aktywna rola zabytków sztuki staroŜytnej w

wytwarzaniu nowych wartości kulturowych jest

niewspółmiernie większa. Nieporównywalne jest znaczenie jakie w nowoczesnej literaturze,

sztuce, obyczajowości posiadają takie dzieła sztuki staroŜytnej, jak posąg Wenus z Milo w

Luwrze, rzeźby Partenonu czy malarstwo grobowców egipskich w stosunku do odkrytych

Ŝarn, noŜy, przęślików tkackich, pochodzących z tych samych terenów świata staroŜytnego.

Jeśli jednak mówimy tutaj o terytoriach, które nam dały wspomniane zabytki, to naleŜy w

tym miejscu wyjaśnić sprawę podstawową. Cywilizacja staroŜytna składała się z ściśle

określonych terytorialnie kręgów kulturowych, których tysiącletnie trwanie doprowadziło do

pewnego wyizolowania poszczególnych terenów, które nawet w obecnej sytuacji nie zostało

dotychczas całkowicie przełamane. W naszym rozumieniu, gdy mówimy o sztuce staro-

Ŝytnej, mamy na myśli przede wszystkim krąg kulturowy, który odpowiada temu, co

nazywamy dzisiaj staroŜytną cywilizacją śródziemnomorską.

Odmienny w staroŜytności krąg kulturowy stanowiła np. środkowa i północna Europa.

Zupełnie odrębnie rozwijały się i wytwarzały swoje dobra kulturowe kraje subkontynentu

azjatyckiego czy Dalekiego Wschodu, a jeszcze inaczej wielka kultura prekolumbijsktfw

Ameryce Środkowej i Południowej. Sam charakter tych wytworów, rodzaj materiałów, a

przede wszystkim odmienne języki twórców i pia-stunów tych kultur staroŜytnych

wytworzyły daleko idącą specjalizację w obrębie poszczególnych gałęzi archeologii.

Dla porównania spójrzmy na inną dyscyplinę historyczną, jaką jest filologia. Filolog —

orientalista, badający np. staroŜytne języki Bliskiego Wschodu, ma nie tylko zupełnie

odmienny od filologów innych specjalności warsztat pracy, na który rzutuje odrębny

charakter materiałów językowych, lecz w swojej codziennej pracy utrzymuje on równieŜ o

wiele bliŜsze kontakty z archeologiem, badającym dzieła ręki ludzkiej z tych samych

terenów, niŜ z filologiem, studiującym np. języki germańskie czy romańskie. CóŜ dopiero

mówić o sinologach lub amerykanistach!

Nauka, która zajmuje się sztuką staroŜytną, jest samodzielną dyscypliną wiedzy, którą

umownie nazywamy archeologią śródziemnomorską. Z uwagi na specyfikę odkrywanych

materiałów wytworzyła ona nawet odrębne metody wykopaliskowe, których stosowanie w

warunkach północnej lub środkowej Europy byłoby niewłaściwe — i na odwrót, metody

wypracowane w trakcie praktyki archeologicznej na tych ziemiach nie zawsze mogą znaleźć

zastosowanie w pracach wykopaliskowych na terenie Egiptu, Sudanu czy Syrii. Bogaty

materiał epigraficzny, jaki juŜ od III tysiąclecia towarzyszy większości zabytków z obszaru

Bliskiego Wschodu, stawia przed archeologami wymogi znajomości języków staroŜytnych,

które wszak nie ciąŜą nad archeologiem rozkopującym np. Biskupin.

Ale właśnie te utrudnienia i dodatkowe obciąŜenia, na jakie napotykają adepci

archeologii śródziemnomorskiej sprawiły, Ŝe dyscyplina ta zdobyła sobie w ostatnich latach

bardzo poczesne miejsce w zespole nauk społecznych, Ŝe wyniki jej badań i odkryć

fascynują szerokie rzesze społeczeństwa, czemu daje wyraz wielka codzienna prasa

światowa, tygodniki oraz szereg miesięczników popularno-nauko-wych, poświęconych

odkryciom archeologicznym, nie mówiąc juŜ o nader bogatej, specjalistycznej literaturze

naukowej przedmiotu. I u nas w Polsce moŜna zaobser-

wować to samo zjawisko, bowiem i nasza archeologia śródziemnomorska dzięki dokonanym

odkryciom, które stawiają ją w rzędzie światowych ośrodków naukowych w tej dziedzinie

wiedzy, zdobyła sobie w ostatnim dziesięcioleciu równieŜ ogromną popularność w

społeczeństwie polskim.

NaleŜało by się teraz jednak zastanowić, jaką drogę odbyła ta gałąź wiedzy i w jakiej

mierze wyniki jej badań przyczyniły się do kształtowania nowoczesnej cywilizacji. Cofnąć

się trzeba do wspomnianego juŜ okresu Odrodzenia, kiedy to humaniści włoscy „odkryli na

nowo" świat staroŜytny. Nie przypadkowo, jak zresztą cały ruch humanizmu, nastąpiło to we

Włoszech, ziemi kryjącej skarby sztuki staroŜytnej. Początkowo zwrócono uwagę wyłącznie

na te zabytki, które przetrwały na widoku publicznym cały okres średniowiecza, jak np.

słynny pomnik konny Marka Aureliusza, który to zabytek, uwaŜany za posąg pierwszego

cesarza chrześcijańskiego, Konstantyna Wielkiego, przetrwał na placu przed Lateranem

okres wieków średnich. Były takŜe inne zabytki, które humaniści włoscy mogli podziwiać

bez prowadzenia specjalnych poszukiwań. Bardzo jednak szybko rozpoczął się w Rzymie

ruch zbierania staroŜytnych dzieł sztuki, które zaczęli gromadzić zarówno papieŜe, jak i

wysocy dostojnicy kościelni. Powstały w ten sposób pierwsze zbiory sztuki staroŜytnej,

którym patronowali nie tylko owi dostojnicy Kościoła, ale i ówcześni wielcy artyści,

rzeźbiarze i malarze, działający w Rzymie i we Florencji. Tak doszło więc do utworzenia

pierwszych zbiorów watykańskich, pierwszego publicznego zbioru antyków na Kapitolu

(Museo Capitolino), zbiorów kardynała Albani (Villa Albani) oraz dziesiątków innych

kolekcji. Wtedy to powstała we Włoszech specjalna grupa poszukiwaczy antyków, którzy

zdobywali je drogą wykopalisk typu rabunkowego; chodziło im bowiem o samo zdobycie

konkretnych marmurów, brązów czy ceramiki staroŜytnej, bez uwzględniania natomiast

okoliczności i stanu, w jakim przetrwały one w ziemi. Zamiłowanie do zbierania antyków

rozszerza się na całą współczesną Europę i juŜ w epoce baroku pojawiają się pierwsze

naukowe opracowania poszczególnych kolekcji lub serii zabytków. Równocześnie z powsta-

niem tego ruchu docierają do wykształconych kręgów społeczeństwa w Europie wiadomości

i opisy podróŜników, którzy zwiedzając kraje Bliskiego Wschodu sygnalizują w swoich

raptularzach wiele ciekawych obserwacji dotyczących ruin, pomników, a czasem całych

zespołów zabytków, które przetrwały na tamtych terenach. Powołany przez kardynała

Richelieu Instytut Francuski posiada w swym zespole specjalną akademię, której zadaniem

jest badanie staroŜytnych napisów (Academie des Inscriptions et Belles-Lettres).

Kiedy młody Jan Joachim Winckelmann (1717-1768) przybywa w charakterze

sekretarza kardynała Albani do Rzymu (1755 r.) zastaje tam juŜ pewne środowisko

naukowe, co stworzy dla niego atmosferę sprzyjającą pracy twórczej, której ukoronowaniem

będzie przede wszystkim jego historia sztuki staroŜytnej (Geschichte der Kunst des

Altertums), wydana w roku 1764. O wiele jednak większe znaczenie miała dla

współczesnych jego praca o naśladownictwie dzieł sztuki staroŜytnej w sztuce nowoŜytnej

(Gedanken iiber die Nachahmung der griechischen Werke in der Malerei und

Bildhauerkunsi), wydana w roku 1755. Był to rodzaj programu w zakresie pojęć

estetyki, który miał przede wszystkim bardzo duŜe znaczenie dla oceny wartości sztuki i

kultury staroŜytnej i dla wzbudzenia w Europie Ŝywego zainteresowania twórczością

staroŜytnych Greków i Rzymian. Działalność Winckelmanna miała niewątpliwie charakter

pionierski, poniewaŜ wywiódł on niejako kulturę antyczną z kręgu zainteresowań

antykwarskich, dając podwaliny pod badania naukowe i zapoczątkowując wytworzenie

specyficznych metod badawczych tej gałęzi nauki, którą nazywamy archeologią klasyczną.

Słusznym jest więc powszechnie przyjęte twierdzenie, Ŝe Winckelmann był ojcem tej

dziedziny wiedzy. I nie umniejsza w tym wypadku jego zasług fakt, Ŝe z uwagi na ówcześnie

ograniczone moŜliwości poznawcze i dostępne mu materiały, Winckelmann popełnił w

swoim dziele szereg .błędów, omyłek, które przez długi czas powaŜnie zawaŜyły na rozwoju

badań nad rzeźbą staroŜytną. Nie mógł on wówczas np. odróŜnić kopii rzymskich od

greckich oryginałów, których zresztą niewiele znajdowało się w ówczesnym Rzymie. Stąd

teŜ jego pogląd na rzeźbę grecką oparty był na wizji rzymskich kopistów, a więc nie zawsze

zgodny z istniejącym stanem rzeczy.

Dzieło Winckelmanna miało szczególne znaczenie dla początków badań nad sztuką

staroŜytną w Polsce. Jak wiadomo, Stanisław Kostka Potocki (1755-1821), właściciel

Wilanowa, jeden z najbardziej oświeconych i postępowych Polaków epoki Oświecenia —

pomimo wszystkich ograniczeń, wynikających z faktu przynaleŜności do środowiska, z

którym czuł się związany — kręgu polskiej magnaterii — przetłumaczył dzieło

Winckelmanna na język polski, rozszerzając je i uzupełniając bardzo oryginalnymi jak na

owe czasy władnymi spostrzeŜeniami. Dzieło Potockiego pod tytułem O sztuce u dawnych

czyli Winckelmann polski, ukazało się w roku 1815.

Powszechne w Europie zainteresowanie sztuką staroŜytną i rozwijające się na tym tle

kolekcjonerstwo antyków, wyraz ówczesnej „antykomanii", ma w pełni swoje odbicie w

prądach kulturalnych Polski w owej epoce. Na przełomie XVIII i XIX wieku powstaje wiele

prywatnych kolekcji, takich jak zbiory Heleny z Przeździe-ckich Radziwiłłowej w Arkadii w

Nieborowie, Izabeli Czartoryskiej w Puławach, ElŜbiety Lubomirskiej w Łańcucie, a przede

wszystkim zbiory Stanisława Augusta. Nie są to, co prawda, kolekcje tak bogate, jak

istniejące ówcześnie na zachodzie Europy, ale uwzględnić naleŜy tu fakt, Ŝe Polska

przeŜywała wówczas jeden z najtragiczniejszych momentów swojej historii — okres

rozbiorów i wewnętrznych trudności gospodarczych.

WaŜnym dla historii archeologii jest jednak to, Ŝe nie tylko w dziedzinie piśmiennictwa

czy zbieractwa antyków nie ustępowaliśmy w zasadzie kroku innym społeczeństwom

europejskim, ale równieŜ zaznaczyliśmy swój udział w sprawie dla dziejów tej nauki

podstawowej, jaką były i są do dzisiaj wykopaliska archeologiczne. Nie kto inny bowiem,

jak wspomniany Kostka Potocki, prowadził prócz badań teoretycznych w zakresie sztuki

staroŜytnej samodzielne wykopaliska w miejscowości Nola w południowej Italii. Prace te

miały duŜe znaczenie dla rozpoznania przez Potockiego chronologii niektórych rodzajów

waz greckich — chodzi o wazy tzw. „orientalizujące" — co było niewątpliwie pionierskim

jak na owe czasy osiągnięciem naukowym.

Tymczasem w dziejach nastąpił fakt o wielkim wówczas znaczeniu politycznym, który

zadecydował o rozszerzeniu badań archeologicznych poza krąg kultury gre-cko-rzymskiej.

Wyprawa Bonapartego do Egiptu w 1798 r. włączyła ten kraj w zakres badań nad kulturą

staroŜytną. Jak Winckelmanna uznajemy za ojca archeologii klasycznej, tak na miano to w

dziedzinie archeologii egipskiej zasłuŜył Dominik Vivant Denon (1747-1825), uczestnik

wyprawy Bonapartego. Sam nie będąc uczonym, ale dyplomatą, człowiekiem nadzwyczaj

inteligentnym i świetnym rysownikiem, wziął udział w ekspedycji generała Desaix'a do

Górnego Egiptu, szkicując po drodze zabytki. Jeszcze przed słynnym marszem dywizji

Desaix'a na południe, w pościgu za Mamelukami, przeprowadził on poszukiwania na

nekropoli w Giza.

Encyklopedia Sztuki Starożytnej - K. Michałowski.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: