KONTRAKTY WERBALNE
I LITERALNE
Adam Bartosiewicz
Błażej Boch
SSP I grupa I
Rok akademicki 2011/2012
SPIS TREŚCI
Spis treści………………………………………………………………………………………………………………………….... 2
Kontrakty werbalne………………………………………………………………………………………………………….. 3-8
Stypulacja………………………………………………………………………………………………………………… 3
Istota stypulacji, jej forma i uczestnicy………………………………………………………….. 3
Treść i zastosowanie stypulacji……………………………………………………………………… 4
Ochrona wierzyciela……………………………………………………………………………………… 5
Środki przysługujące dłużnikowi……………………………………………………………………. 6
Abstrakcyjność i kauzalność………………………………………………………………………….. 6
Poręczenie……………………………………………………………………………………………………. 7
Znaczenie stypulacji………………………………………………………………………………………. 8
Inne kontrakty werbalne………………………………………………………………………………………….. 8
Dotis dictio……………………………………………………………………………………………………. 8
Iusiurandum liberti………………………………………………………………………………………… 9
Kontrakty literalne………………………………………………………………………………………………………….. 9-11
Ogólna charakterystyka……………………………………………………………………………………………. 9
Expensilatio………………………………………………………………………………………………………………. 9
Chirographum i syngrapha……………………………………………………………………………………... 11
Bibliografia………………………………………………………………………………………………………………………… 12
Kontrakty werbalne
I Stypulacja.
1. Istota stypulacji, jej forma i uczestnicy.
Stypulacja (stipulatio) była jednym z najważniejszych kontraktów rzymskich. Mianem tym oznaczano ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem[1]. Poprzez dokonanie aktu stypulacji między przyjmującym przyrzeczenie (stipulator), a tym, który je składał (promissor) zawiązywał się osobisty węzeł obligacyjny. Fundamentalna zasada rzymskiego prawa obligacyjnego: Alteri stipulari nemo potest[2] wzięła swój początek właśnie ze stypulacji. Wyjątek od tej zasady stanowiły osoby alieni iuris, niewolnicy i wolni członkowie rodziny, którzy mogli bez problemów nabywać dla swego zwierzchnika. Obligatoryjną przesłanką ważności stypulacji była wymiana pytań i odpowiedzi, co wyłączało możliwość zawierania jej przez osoby nieme lub niesłyszące. Najstarszą formą stypulacji był akt zwany sponsio dostępny (poza jednym wyjątkiem) wyłącznie dla obywateli rzymskich i należący do ius civile. Z czasem kontrakt ten zaczęto nazywać stipulatio, zawężając znaczenie słowa sponsio dla poręczenia słownego za cudzy dług. Przykład formułek słownych wypowiadanych podczas zawierania tego aktu podaje nam Gaius: Verbis obligatio fix ex interrogatione et responsione, velut: Dari spondes? Spondeo. Dabis? Dabo. Promittis? Promitto. Fidepromittis? Fidepromitto. Fideiubes? Fideiubeo. Facies? Faciam.[3]- Poprzez słowa powstaje zobowiązanie z zapytania i odpowiedzi, na przykład: Czy przyrzekasz uroczyście, że będzie dane? Przyrzekam uroczyście. Czy dasz? Dam. Czy przyrzekasz? Przyrzekam. Czy przyrzekasz rzetelnie? Zapewniam rzetelnie. Czy uczynisz? Uczynię. Przykład ten jasno pokazuje, że był to kontrakt stricte werbalny (słowny), a zatem, by akt stypulacji był ważny obecne musiały być obie strony, a przy ich oświadczeniach woli musiała być zachowana zasada unitas actus (jedność aktu), co oznaczało, iż nic nie mogło przerwać uroczystego charakteru zawierania kontraktu. Ponadto, zarówno w pytaniu, jak i w odpowiedzi winien być użyty ten sam zwrot. Ramy zobowiązania stypulacyjnego mogły zostać rozszerzone poprzez mnożenie osób po jednej lub drugiej stronie (współwierzyciele, współdłużnicy solidarni). Po stronie wierzyciela byli to:
· adstipulator, który był wierzycielem ubocznym, mającym prawo przyjąć świadczenie od dłużnika, dochodzić go w procesie, a nawet zwolnić dłużnika z zobowiązania, jednakże wtedy odpowiadał wobec głównego wierzyciela za szkodę (gdy uczynił to bez konsultacji z nim); adstipulator jeszcze w okresie prawa klasycznego wyszedł z użycia wraz z rozwojem kontraktu mandatu (mandatum);
· solutionis causa adiectus, który był nieodwołalnie uprawniony do przyjęcia świadczenia od dłużnika (np. bankier prowadzący rachunek wierzyciela).
Po stronie dłużnika zaś występować mogła osoba zwana adpromissor, która była poręczycielem za jego dług. Stypulacja między wierzycielem, a poręczycielem zwana była adpromissio (poręczenie).
Zobowiązanie stypulacyjne obarczone było niezwykle osobistym charakterem. Dopiero w czasach justyniańskich dopuszczono tzw. stypulacje post mortem, które pozwalały zastrzegać świadczenia na rzecz swoich dziedziców (lub też obciążać ich owym świadczeniem).
Z czasem ukształtowała się praktyka poświadczania stypulacji na piśmie. O ile, w okresie prawa klasycznego czyniono to wyłącznie dla celów dowodowych (ad probationem), o tyle w prawie poklasycznym coraz częściej mniejszą wagę przywiązywano do samej stypulacji jako kontraktu słownego, a decydujące znaczenie miał dokument (cautio). Spowodowało to, że poklasyczna stypulacja, modyfikując całkowicie swoją istotę (zamiast kontraktu słownego zobowiązanie pisemne), zbliżyła się bardziej do kontraktu literalnego według prawa peregrynów. Do ewolucji zobowiązania stypulacyjnego przyczynił się też cesarz Leon, który w swoim constitutio z 472r[4]. zwolnił strony od obowiązku używania uroczystych słów, a pozostawił jedynie wymóg zgodności treści pytania i odpowiedzi[5]. Słusznie zatem zauważył W. Rozwadowski, iż niewiele jest też instytucji w prawie rzymskim, które w ciągu jego dziejów przeszły tak gruntowne przeobrażenia[6].
2. Treść i zastosowanie stypulacji.
Pierwotną i zarazem najczęściej stosowaną treścią stypulacji było przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy. Jednakże wraz z rozwojem instytucji kontraktu stypulacyjnego, zyskał on liczne inne zastosowania, wśród których pojawiło się m.in. przyrzeczenie dostarczenia certa res (określonej rzeczy innego rodzaju poza pieniędzmi), a także polegające na działaniu (facere) albo zaniechaniu (non facere) – było to tzw. stipulatio incerta (zobowiązanie nieokreślone). Zmodyfikowanym kontraktem stypulacji były też:
· intercessio (umocnienie zobowiązania),
· novatio (odnowienie),
· Stipulatio Acquiliana (stypulacja Akwiliańska),
· adstipulatio (wprowadzenie dodatkowego wierzyciela – o czym wyżej wspomniano),
· solidarność wierzycieli lub dłużników,
· ustanowienie odsetek,
· ustanowienie kary umownej (stipulatio poenae),
· ustanowienie posagu, ewentualnie zabezpieczenie jego zwrotu.
Warto w tym miejscu zauważyć, że stypulacja odegrała szczególną rolę jako środek kreowania nowego węzła obligacyjnego[7]. Z czego to wynikało? Przede wszystkim stipulatio był to kontrakt jednostronnie zobowiązujący stricti iuris, a co za tym idzie był to kontrakt niezwykle rygorystyczny, który w żadnym przypadku nie tworzył skutku w postaci dwustronnego zobowiązania. Problem ten rozwiązało dopiero wprowadzenie kontraktów bonae fidei, co jednakże nie spowodowało degradacji kontraktu stypulacyjnego.
Koniecznie należy też zaznaczyć, że stypulacja była bezwzględnie nieważna wtedy, gdy złożona obietnica była niemożliwa do spełnienia, np. dostarczenie hipocentaura[8].
3. Ochrona wierzyciela.
Z racji tego, że stypulacja była de facto zobowiązaniem jednostronnie zobowiązującym, prawo chroniło przede wszystkim wierzyciela, któremu przysługiwały następujące powództwa:
· condictio certae creditae pecuniae – żądanie określonej sumy pieniężnej,
· condictio certae rei – żądanie określonej rzeczy innego rodzaju,
· actio ex stipulatu – gdy przedmiotem świadczenia była rzecz bliżej nieokreślona.
Niezwykle trafnie zauważa K. Kolańczyk, iż rygorystyczne stosowanie zasady stricti iuris prowadziło do „osobliwych następstw”, gdyż przykładowo dłużnik, który zobowiązany był do wydania wierzycielowi niewolnika, mógł to uczynić nawet po uprzednim podaniu mu trucizny[9]. By uniknąć podobnych zdarzeń wprowadzono tzw. clausula doli – w klauzuli tej dłużnik zobowiązywał się powstrzymać się od wszelkiego działania w złym zamiarze podczas realizacji zobowiązania.
4. Środki przysługujące dłużnikowi.
Aby chronić interesy dłużnika przed nieuczciwym wierzycielem, ustawodawstwo cesarskie przyznało mu trzy środki procesowe:
· exceptio doli generalis – udzielał go pretor, gdy doszedł do wniosku, że zasądzenie na podstawie norm iuris civilis mogłoby naruszać poczucie sprawiedliwości, jednakże obowiązek udowodnienia tego, że stipulator narusza dobre obyczaje poprzez robienie użytku z cautio należało do dłużnika, co nie zawsze było dla niego korzystne,
· exceptio non numeratae pecuniae – za pomocą tego środka promissor mógł sparaliżować skargę powoda, powołując się na fakt, że stipulator w ogóle żądanej kwoty mu nie wręczył (musiał przeprowadzić dowód na przeciwieństwo),
· querella non numeratae pecuniae – promissor domagał się stwierdzenia, że oświadczenie stypulatora nigdy nie miało miejsca, co mogło stanowić podstawę do żądania od niego zwrotu samej cautio; promissor musiał jednak udowodnić, że spełnił wymienione w cautio świadczenie.
5. Abstrakcyjność i kauzalność.
Pierwotnie stypulacja była czynnością abstrakcyjną, gdyż w formule przyrzeczenia nie wymagano umieszczania wzmianki o przyczynie uzasadniającej powstanie zobowiązania. Prowadziło to, niestety, bardzo często do wykorzystywania swojej pozycji przez wierzycieli, którzy mieli prawo żądać od dłużnika umówionego świadczenia po prostu dlatego, że ten formalnie zobowiązał się do jego spełnienia. Spowodowało to wykształcenie się różnorakich środków obrony, które to pretorzy przyznali dłużnikom (wyżej: punkt 4). Udzielanie owych exceptio spowodowało powstanie tzw. wewnętrznej kauzalności stypulacji. Paradoksalnie więc, stypulacja klasyczna mająca charakter abstrakcyjny, stała się tworem mającym znamiona kauzalności. Jeszcze dalej w modyfikacji charakteru zobowiązania stypulacyjnego posunął się Justynian, gd...
SSP_gr_1