NOWOTWÓR (GUZ NOWOTWOROWY)

Tkanka wywodząca się z prawidłowych tkanek ustroju, lecz wskutek utrwalonych cech patologicznych rozrastająca się w sposób niepodporządkowany harmonii ustrojowej i czynnikom regulującym wzrost, dojrzewanie i czynności komórek, czerpiąca z zasobów ustroju materiały energetyczne służące do dalszej rozbudowy, rosnąca mimo wyeliminowania przyczyny, jeżeli jest ona znana.

Przyczyny powstawania nowotworów nie są ustalone; istnieje wiele teorii onkogenezy, m.in. teoria komórkowa (zaburzenia w procesach integrujących kontrolę wzrostu i różnicowania się komórek), molekularna (działanie onkogenów, genów transformujących), mutacyjna (różne typy aberracji w chromosomach), wirusowa (transformacje zakażonych komórek), chemiczna (uszkodzenie DNA); znane są czynniki prowadzące do częstszego występowania nowotworów złośliwych (np. rak płuc u palaczy tytoniu).

Leczenie nowotworów niezłośliwych jest w zasadzie chirurgiczne, terapia nowotworów złośliwych jest problemem bardziej złożonym.

HISTORIA WYKRYWANIA NOWOTWORÓW NA PRZEŁOMIE WIEKÓW

Opisy chorób nowotworowych są znane ze starożytnego Egiptu i Indii; opisywał je również Hipokrates; na pocz. XVII w. J. Miller podał pierwszą, prawidłową definicję raka, w 1773 francuski lekarz B. Peyrilhe rozpoczął eksperymentalne badania na psach nad zakaźnością nowotworów, w 1775 angielski chirurg P. Pott wykazał zależność wystąpienia nowotworu od czynnika zewnętrznego (raka skóry moszny u kominiarzy pod wpływem sadzy); w 1852 lekarz niemiecki Th. Bilharz opisał nowotwory dróg moczowych i okrężnicy wywołane zakażeniami pasożytniczymi, w 1895 niemiecki chirurg L. Rehn wykazał zależność raka pęcherza moczowego od środków chemicznych (u robotników fabryki barwników syntetycznych); leczenie farmakologiczne nowotworów rozpoczął 1865 niemiecki lekarz A. Lissauer, stosując arsenian potasu w białaczce. Powstanie współczesnej onkologii wiąże się z odkryciem w 1895 promieni X przez W.C. Rentgena oraz w 1898 radu i jego promieniowania przez M. Skłodowską-Curie; w onkologii są wykorzystywane osiągnięcia biochemii, biofizyki, endokrynologii, immunologii, fizyki, farmakologii, co pozwoliło w ostatnich 50 latach na wprowadzenie do praktyki lekarskiej nowych, bezpieczniejszych metod diagnostycznych (ultrasonografia — USG, tomografia rentgenowska oraz wykorzystanie magnetycznego rezonansu jądrowego — NMR) i terapeutycznych.

KANCEROGENEZA

Mechanizm wywoływania nowotworów - na kancerogenezę ma wpływ wiele czynników, bezpośrednio pobudzających rozrost nowotworu albo sprzyjających mu.

Do czynników pobudzających należą:

·        promienie jonizujące i nadfioletowe - wywołujące często nowotwory układu krwiotwórczego, kostnego, skóry i wielu różnych narządów

·        substancje chemiczne - w tym składniki smoły węglowej (np. benzopiren) zawarte m.in. w dymie papierosowym (rak płuca i krtani) i w zanieczyszczonym powietrzu, zanieczyszczenia produktów spożywczych (np. aflatoksyna, żółcień masłowa), materiały przemysłowe (np. azbest, anilina) i wiele innych

·        wirusy - najczęściej w nowotworach zwierzęcych, u ludzi udowodnione w odniesieniu do chłoniaka Burkitta i prawdopodobnie do raka szyjki macicy

·        hormony (estrogeny)

Czynnikami sprzyjającymi powstaniu nowotworu są:

·        starszy wiek (aczkolwiek zdarzają się one od dzieciństwa)

·        predyspozycja genetyczna

·        nierównowaga hormonalna (np. nadmiar estrogenów zagraża rakiem trzonu macicy i piersi)

·        tryb i warunki bytowania oraz odżywiania się (duże różnice częstości poszczególnych nowotworów w różnych krajach — np. w Japonii szczególnie częsty jest rak żołądka)

·        choroby predysponujące, czyli tzw. stany przedrakowe: kamica i przewlekłe zapalenie pęcherzyka żółciowego, marskość wątroby, przewlekły wrzód żołądka, rogowacenie nabłonka błon śluzowych, zanikowe zapalenie żołądka i inne

·        w większości przypadków nowotworów złośliwych przyczyna ich wywołania nie jest znana.

NOWOTWOROWE MARKERY

Są to pojawiające się  we krwi lub innych płynach ustrojowych substancje, najczęściej białkowe lub hormonalne, wydzielane przez komórki nowotworowe.

Oznaczanie ich stężenia jest przydatne w badaniach diagnostycznych, rozpoznawaniu nowotworów oraz w monitorowaniu leczenia; np. alfa-fetoproteina (AFP) pojawia się w pierwotnym raku wątroby, niektórych rakach jąder, antygen rakowo-płodowy (CEA) w przebiegu wielu nowotworów złośliwych, m.in. w raku jelita grubego, płuc, wątroby, trzustki, sutka, pęcherza moczowego i gruczołu krokowego.

Obserwowanie stężenia markerów nowotworowych pozwala też na wczesne rozpoznanie nawrotu choroby nowotworowej.

NOWOTWORY NIEZŁOŚLIWE (ŁAGODNE)

Rozrastają się powoli, nie niszczą tkanek otaczających, od których są wyraźnie odgraniczone, nie dają przerzutów i najczęściej nie wywierają ogólnego szkodliwego wpływu na ustrój; ich budowa komórkowa jest zbliżona do budowy tkanki, z której powstały; po usunięciu nie odrastają. Nowotwory biorą nazwy od tkanek macierzystych, np. nowotwory niezłośliwe z tkanki łącznej to włókniak, kostniak, chrzęstniak, mięśniak, tłuszczak i inne. Wyróżniamy następujące nowotwory złośliwe:

·        Włókniak - nowotwór niezłośliwy zbudowany z tkanki łącznej o znacznej spoistości; występuje w skórze lub w górnych warstwach tkanki podskórnej (głównie na kończynach, rzadziej na twarzy), w tkankach miękkich, a nawet w kościach; leczenie chirurgiczne.

·        Kostniak (osteoma) - nowotwór niezłośliwy kości, płaski lub w postaci guza; na ogół nie powoduje bólów; nie daje przerzutów i nawrotów; leczenie operacyjne; postać złośliwa kostniaka nazywa się kostniakiem mięsakowym.

·        Chrzęstniak - nowotwór niezłośliwy tworzący się na zewnątrz lub wewnątrz kości, zbudowany z tkanki chrzęstnej; leczenie operacyjne; w przypadku usunięcia niedoszczętnego odrasta (wznowa).

·        Tłuszczak - nowotwór niezłośliwy zbudowany z tkanki tłuszczowej; pojedynczy lub mnogi; najczęstsze umiejscowienie: szyja, okolica międzyłopatkowa.

·        Mięśniak (mioma) - nowotwór niezłośliwy rozwijający się z tkanki mięśniowej, głównie gładkiej, rzadko poprzecznie prążkowanej; umiejscowiony najczęściej w trzonie macicy; osiąga niekiedy duże rozmiary; guzy często bywają mnogie; jednym z objawów jest krwawienie pozamiesiączkowe; przekształcenie mięśniaka w mięsaka zdarza się rzadko; leczenie operacyjne.

·        Gruczolak - nowotwór niezłośliwy, wywodzący się z tkanki gruczołowej; częsty nowotwór tarczycy, przytarczyc, kory nadnerczy, wysp trzustkowych i przysadki, zdarza się także w śliniankach, wątrobie, gruczołach łzowych i nerkach; gruczolaki układu dokrewnego przejawiają niejednokrotnie czynność wydzielniczą typową dla danego gruczołu, powodując objawy jego nadczynności; czasem gruczolak przybiera cechy nowotworu złośliwego, czyli raka gruczołowego; gdy cewy gruczołowe lub pęcherzyki gruczolaka są szerokie (wyglądają jak torbiele) powstaje gruczolako-torbielak; nowotwór taki jest szczególnie częsty w jajnikach i ma większą tendencję do złośliwienia niż inne gruczolaki

NOWOTWORY ZŁOŚLIWE

Wzrastają zazwyczaj szybko, naciekając otaczające tkanki, mogą dawać odległe przerzuty. Nowotwory złośliwe to:

·        Rak - złośliwy nowotwór rozwijający się z tkanki nabłonkowej i wykazujący cechy nabłonka narządu, w którym się rozwija; zmienione morfologicznie i czynnościowo komórki powstają i namnażają się początkowo w określonym miejscu (w narządzie, np.: w płucach, żołądku, krtani, skórze lub gruczole, np. sutku, jajniku, gruczole krokowym), następnie naciekają otaczające je tkanki i wędrują do miejsc odległych dając tzw. przerzuty. Leczenie jest skomplikowane i zależne od rodzaju, umiejscowienia nowotworu oraz od stopnia jego rozwoju. Leczenie chirurgiczne to operacje klasyczne, elektrochirurgia, kriochirurgia, chirurgia laserowa; radioterapia (rentgenoterapia, terapia megawoltowa — bomba kobaltowa), chemoterapia, hormonoterapia (w leczeniu nowotworów wykazujących zależność od zmian hormonalnych np. rak sutka, prostaty); stosuje się jedną lub kilka metod leczenia w odpowiedniej kolejności.

·        Mięsak (sarkoma) - nowotwór złośliwy rozwijający się z innych tkanek niż nabłonkowe, głównie z tkanki łącznej lub mięśniowej; powstaje częściej u ludzi młodych, cechuje go szybki wzrost i wczesne występowanie przerzutów drogą krwiopochodną; rokowania zawsze poważne, często (zwłaszcza mięsak kościopochodny) jest niepromienioczuły; leczenie operacyjne oraz chemoterapią.

·        Chrzęstniak mięsakowaty – nowotwór złośliwy najczęściej kości udowej, żeber, miednicy i łopatki; rośnie powoli osiągając dużą masę o różnej spoistości; wrasta do naczyń krwionośnych, zwłaszcza żył i daje przerzuty do płuc.

·        Czerniak (melanoma) - jeden z najzłośliwszych nowotworów człowieka; charakterystyczną ciemnoczekoladową barwę nadaje mu melanina (barwnik fizjologiczny komórek warstwy podstawowej naskórka); najczęstszymi siedliskami czerniaków są skóra i błona naczyniowa gałki ocznej; w skórze czerniak rozwija się czasem w znamionach macierzystych, ale częściej nie poprzedza go żadna zmiana; szybko daje przerzuty, które niejednokrotnie ujawniają się dopiero wiele lat po usunięciu nowotworu pierwotnego, czyli po okresie pozornego wyleczenia; czerniak jest niepromienioczuły.

ONKOLOGIA

Dział medycyny zajmujący się etiologią, rozpoznawaniem, patologią i leczeniem nowotworów.

Onkologia dzieli się na 2 główne gałęzie. Na onkologię doświadczalna, która przez eksperymenty na zwierzętach bada etiologię, patologię i leczenie chorób nowotworowych, stara się ustalić przyczyny powstawania komórek nowotworowych stosując różne czynniki onkogenne, bada działanie leków cytostatycznych i innych środków leczących choroby nowotworowe. Natomiast onkologia kliniczna zajmuje się profilaktyką onkologiczną, rozpoznawaniem i leczeniem nowotworów (zarówno zachowawczym, jak i operacyjnym), sprawuje całościową opiekę nad chorym na choroby nowotworowe, wybiera indywidualnie właściwy sposób leczenia na podstawie złożonych badań diagnostycznych (biopsja, prześwietlenia, NMR, USG, określenie promienioczułości nowotworu) — zabieg chirurgiczny, radioterapię, chemoterapię, hormonoterapię, a także jednoczesne lub kolejne stosowanie kilku metod leczenia.

Profilaktyka onkologiczna należy do najważniejszych działań współczesnej walki z nowotworami — im wcześniejsze wykrycie nowotworu tym lepsze wyniki leczenia (np. wcześnie wykryty rak macicy jest uleczalny w 90%); prowadzone masowe badania profilaktyczne pozwalają wykryć i leczyć stany przedrakowe, takie jak nadżerki szyjki macicy, ogniska rogowacenia starczego czy guzka sutka. Badania z zakresu onkologii są podejmowane na całym świecie. W Polsce prowadzi je Centrum Onkologii — Instytut imienia Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie (z oddziałami w Krakowie i Gliwicach) wraz z 11 regionalnymi placówkami onkologicznymi; nadto opiekę nad chorymi sprawują kliniki onkologiczne akademii medycznych, oddziały onkologiczne szpitali oraz przychodnie onkologiczne, a nad dziećmi — Klinika Onkologiczna Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie oraz kliniki pediatryczne.

NAJCZĘSTSZE POSTACIE NOWOTWORÓW ZŁOŚLIWYCH

Rak płuc - w Polsce umiera na raka płuc 20 tysięcy ludzi rocznie, tyle samo pacjentów ma rozpoznanie raka co roku, jest to tendencja wzrostowa, czynniki ryzyka:

·        czynniki genetyczne

·        zaburzenia odporności

·        palenie papierosów – człowiek palący papierosy o 20 razy zwiększa ryzyko zachorowania na raka płuc

·        kontakt z azbestem + palenie papierosów zwiększa 100 razy ryzyko zachorowalności na raka płuc

·        kontakt z arsenem – znajduje się on w większości środków ochrony roślin, najbardziej narażeni są rolnicy

·        kontakt z podchlorkiem winylu

·        kontakt z chemikaliami – stacje benzynowe

·        zanieczyszczone powietrze atmosferyczne

·        promieniowanie RTG

Objawy kliniczne raka płuc:

·        kaszel trwający ponad 6 tygodni

·        krwioplucie 20-30%

·        ogólne osłabienie

·        brak apetytu

·       

stan zaawansowany raka płuc kończący się zazwyczaj śmiercią

·        stany podgorączkowe

·        gorączka

·        utrata masy ciała

·        bóle w klatce piersiowej

·        duszność

·        w badaniu fizykalnym nad płucami słychać po jednej stronie głośne świsty i rzężenia – objaw ucisku oskrzela przez guz

Rak sutka (zwany rakiem piersi) – jest jednym z najczęściej występujących u kobiet nowotworów, głównym objawem jest guzek lub stwardnienie w piersi, objawem bliskich przerzutów jest powiększenie i stwardnienie węzłów limfatycznych pachowych po stronie guza. Dla rozpoznania i leczenia raka sutka decydujące znaczenie ma badanie histopatologiczne, poprzedzone często mammografią. W przypadkach wczesnych leczenie polega na odcięciu sutka z zachowaniem mięśni piersiowych lub na radykalnym odcięciu sutka wraz z mięśniami piersiowymi w jednym bloku z naczyniami i węzłami limfatycznymi dołu pachowego. W przypadku zaawansowanego nowotworu stosuje napromienianie, leczenie cytostatykami i hormonami.

Rak przełyku - stanowi ok. 5% wszystkich guzów przewodu pokarmowego - szczególnie u starszych mężczyzn; najczęściej występuje w 6 dekadzie życia- geograficznie najwięcej przypadków jest w Północnych Chinach, Północnym Iranie, na obszarach Rosji, w Południowej Afryce, Skandynawii. Przyczyna występowania - stężony alkohol, gorące napoje, palenie, orzeszki betelu, bliznowate zwężenia po oparzeniu ługiem, achalazja, zespół Barretta (wtórny krótki przełyk jako powikłanie refluksowego zapalenia przełyku), zespół Plummera - Vinsona w przewlekłym niedoborze żelaza. Umiejscowienie - przeważnie w obrębie 3 fizjologicznych przewężeń:

·        przy wejściu do przełyku (w miejscu zespolenia z gardłem) – 15%

·        przy rozwidleniu tchawicy – 50%

·        przy przejściu przez rozwór przepony (w miejscu zespolenia z żołądkiem) – 35%

Objawy kliniczne - objawy choroby są niestety nieznamienne i pojawiają się późno - trudności w połykaniu pojawiające się po 40 r.ż. wymagają wykluczenia raka - rak w tym wieku jest najczęstszą przyczyną zwężenia przełyku - dalsze objawy to utrata masy ciała, bóle za mostkiem i w plecach.

Rak żołądka - często spotykany jest w Chinach i Japonii. W Europie zachodniej i USA częstość występowania stale się zmniejsza. Najczęściej chorują ludzie powyżej 50 r.ż., 10% przypadków spotyka się już pomiędzy 30 a 40 r.ż. Przyczyna występowania - najczęściej dotyczy grupy krwi A, pożywienie - w wędzonych i solonych potrawach jest duża zawartość azotanów. W następujących 5 chorobach istnieje zwiększone ryzyko raka:

·        przewlekłe zanikowe autoimmunizacyjne zapalenie żołądka

·        zapalenie żołądka z Helicobakter pylori z metaplazją jelitową

·        stan po częściowym wycięciu żołądka

...