Charakteryzując najczęściej spotykane definicje zaburzeń emocjonalno - motywacyjnych nazywając je zaburzeniami emocjonalnymi. E.L. Phillips /1973/ stwierdza, ze definicje te uwzględniają następujące cechy: hiperaktywność, nieufne zachowanie, brak osiągnięć na poziomie współmiernym ze zdolnościami, skłonność do bójek i innych agresywnych zachowań, niechęć i sprzeciw wobec przełożonych, zarządzeń, regulaminów, a ponadto ogólne trudności w nauce i w skupianiu się, które nie są związane ze znacznymi deficytami organicznymi czy sensorycznymi. Jednocześnie, dziecko z zaburzeniami emocjonalnymi z reguły wykazuje w skrajnym stopniu jedną lub więcej spośród wymienionych wyżej cech.
Biorąc to pod uwagę wśród nieletnich z zaburzeniami emocjonalno – motywacyjnymi można wyróżnić dwie kategorie:
▪ dzieci izolując się od kontaktów z innymi, mało aktywne, chętnie uciekające w świat fantazji, fikcji, wycofujące się przed trudnościami;
▪ dzieci agresywne, nadmiernie ruchliwie, buntownicze, zuchwałe i złośliwe /Phillips 1973/.
Typy wycofujące się szczególnie zagrożone są takimi formami wykolejenia jak alkoholizm czy narkomania.
Typy agresywne są najczęściej spotykane wśród nieletnich popełniających przestępstwa. Właśnie agresywność ułatwia im najbardziej przyjęcie wzorców mających antagonistyczno – destruktywny charakter.
Chodzi przy tym o agresywność stanowiącą dominujący wzór rozwiązywania osobistych problemów i stosowany irracjonalnie, bez liczenia się z wymaganiami rzeczywistości /Levy za Czapówem 1977/.
Rozpatrując obie wskazane tendencje jako rożne nasilenie tej samej tendencji, której biegunami są nerwica i psychopatia, bierze się pod uwagę trzy cechy. Są to: /Czapów 1977/
▪ typ i poziom strachu;
▪ poziom i typ syntonii;
▪ integracja psychiczna.
Zarówno osoby bliższe nerwicy, jak i te bliższe psychopatii przeżywają strach, ale osoby skłonne do psychopatii są mniej skłonne do tego by przeżywać strach jako lęk. Natomiast osoby, neurotyczne częściej i intensywnej przeżywają lęk, a nie tylko przestrach.
Zanik lęku, nie pozostaje bez związku ze stanem zdolności do prospekcji i retrospekcji i im słabsza jest ta zdolność oraz im bardziej służą one wzmacnianiu własnych egoistyczno - egocentrycznych dążeń, utrudniających rozwój uczuć wyższych, prospołecznych tym zaburzenia emocjonalne są bliższe psychopatii /Dąbrowski 1959/.
Przedstawiając różnice miedzy osobami a nasilonych tendencjach neurotycznych a osobami o nasilonych tendencjach psychopatycznych ważne jest, ze choć w życiu ich dominują inne formy strachu, to upodabnia je częste i intensywne przeżywanie go.
U neurotyka strach przybiera formę leku, często lęku subiektywnego. U psychopaty natomiast występuje zagrożenie realne, związane z odrzuceniem przez grupę, ze względu na jego postawy wobec ludzi i nielicznie się z ich potrzebami.
Odrzuconymi czują się często także osoby z dominacją tendencji neurotycznych, ale w przypadku osób o nasilonych tendencjach psychopatycznych poczucie odrzucenia wiąże się z niskim poziomem syntonii. Natomiast osoby o tendencjach neurotycznych odznaczają się swoistą nadwrażliwością syntoniczna, która sprawia, że swoja obecność np.: w towarzystwie, traktują często jako przykrą i mało atrakcyjną dla innych; ciągle przeżywają lęk, że mogą być odrzucone i pozbawione życzliwości ze strony towarzystwa, na którym im bardzo zależy /Czapów 1977/.
Można powiedzieć, że im niższy poziom syntonii, tym bliżej psychopatii, a im wyższy tym bliżej nerwicy. Psychopatę cechuje bowiem niemożność emocjonalnej identyfikacji z drugim człowiekiem i związane z tym poczucie obcości. W rezultacie obojętności, a nawet skłonności do destruktywnego postępowania wobec ludzi /Michanx za Czapówem 1977/.
Traktując zaburzenia emocjonalno – motywacyjne jako stany pośrednie między klasyczna nerwicą a klasyczną psychopatią oraz ujmując nerwicę i psychopatię jako swoiste przeciwieństwa, można stwierdzić, że dana osoba jest bliższa nerwicy, im bardziej jest zdezintegrowana wewnętrznie. Chodzi tu głównie o nasilanie i skalę konfliktów wewnętrznych, niepewność co do sensowności i słuszności możliwych celów życiowych, której towarzyszy obniżona samoocena, poczucie niższości i niezaspokojona potrzeba sensu życia.
Równocześnie osoba jest tym bardziej psychopatyczna, im bardziej jest zintegrowana wewnętrznie. Chodzi tu jednak o tzw. integrację na niskim poziomie, a opartą na preferowaniu wartości egoistycznych i na egocentrycznym traktowaniu rzeczywistości. Podkreśla się także, że nasilanie tendencji psychopatycznych polega na przewadze procesu pobudzania nad procesem hamowania, podczas gdy nasilanie tendencji neurotycznych – na przewadze procesu hamowaniu nad procesem pobudzania /Dąbrowski 1959/.
Ważne jest to, że im bliżej, zaburzenia emocjonalne są psychopatii, tym bardziej prawdopodobna jest antyspołeczna agresywność, a im bliżej nerwicy, tym bardziej prawdopodobny jest konflikt ze społeczeństwem przybierajacy formę raczej ucieczki od społeczeństwa niż atakowania go.
Zaburzenia emocjonalno – motywacyjne stanowią o swoistej podatności jednostki na wpływ wzorów antagonistyczno – destruktywnego zaspokajania potrzeb.
1. Bartkowicz Z., Pomoc terapeutyczna nieletnim agresorom i ofiarom agresji w zakładach resocjalizacyjnych. Lublin 1996
2. Czapów Cz., Rewalidacja w wychowaniu resocjalizującym /w:/ A. Hulka /red./ Pedagogika rewalidacyjna. Warszawa 1977
3. Dąbrowski K., Społeczno – wychowawcza psychiatria dziecięca. Warszawa 1959
4. Eliasz H., O sposobach rozumienia pojęcia „empatia”, „Przegląd Psychologiczny” 1980, nr 3.
5. Gulin W., Empatia dzieci i młodzieży: komponenty informacyjne, decyzyjne i emocjonalne. Lublin 1994
6. Hurlock E.B., Rozwój młodzieży. Warszawa 1965
7. Kliś M., Kossewska J., Zdolność do empatii u nauczycieli i studentów, „Psychologia Wychowawcza” 1993, nr 2.
8. Knowska H., Kształtowanie empatii w szkole, „Psychologia Wychowawcza” 1971, nr 1.
9. Kon J.S., Odkrycie – Ja. Warszawa 1987
10. Mead G.H., Umysł, osobowość, społeczeństwo. Warszawa 1975
11. Phillips E.L., Problemy kształtowania dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi /w:/ N.G. Haring, R.L. Schiefelbusch /red./ Metody pedagogiki specjalnej. Warszawa 1973
12. Podobieńska – Seul G., Badania nad empatią w nerwicy, „Przegląd Psychologiczny” 1983, nr 4.
13. Przetacznikowa M., Rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym. Warszawa 1971
14. Rembowski J., Empatia. Warszawa 1989
15. Strelau J., Temperament, osobowość, działanie. Warszawa 1985
16. Strzembosz A., Postępowanie w sprawach nieletnich w prawie polskim. Lublin 1985
17. Szmukier T., Z rozważań nad regulacyjną rola empatii, „Przegląd Psychologiczny” 1989, nr 4.
18. Trzebińska E., Empatia jako forma komunikacji interpersonalnej, „Przegląd Psychologiczny” 1985, nr 2.
19. Turlej S., Młodzież niedostosowana społecznie. Warszawa 1982
20. Węgliński A., Poziom empatii a zachowanie nieletnich w zakładzie poprawczym, „Psychologia Wychowawcza” 1983, nr 3.
21. Węgliński A., Rozwój wybranych zdolności adaptacyjnych od niemowlęctwa do młodzieńczości, „Chowanna” 1989, nr 4.
22. Węgliński A., Trafność kwestionariusza rozumienia empatycznego innych ludzi. /w:/ R. Ł. Drwal /red./ Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicznej. Wybrane zagadnienia. Lublin 1989
tina231