epoki w tabeli.odt

Antyk

Średniowiecze

Zagadnienie Podstawowe informacje Czas trwania w Polsce przyjmuje się zakres od końca X w. do schyłku XV w. (lub do 1543); trzy podokresy:
1) X–XIII w. (od powstania państwa polskiego do końca okresu rozbicia dzielnicowego)
2) XIV w. (jednoczenie się państwa polskiego, pierwsze próby literackie w języku polskim)
3) XV w. (kształtowanie się wspólnego języka literackiego, liczne już utwory w języku polskim) Filozofia – pod przemożnym wpływem religii; najważniejsze autorytety to Biblia i pisarze kościelni
– ogromny wpływ wywierają poglądy filozoficzne Arystotelesa i jego komentatorów
– zwrócona ku sprawom wiecznym, istocie bytu; doczesność podporządkowana wieczności
– powstają wielkie syntezy całości filozofii i teologii (np. Summa Theologiae św. Tomasza    z Akwinu); w ramach scholastyki wykształca się precyzyjny język filozoficzny
– obecny jest także mistycyzm, dążący do bezpośredniego poznania Boga, znajdujący oparcie    w religii (liczni święci-mistycy) i w filozofii neoplatońskiej Sztuka o charak­terze dydaktycz­nym, służąca religii i przesiąknięta motywami reli­gijnymi; dwa wielkie style w architekturze: romański i gotycki (por. s. 374) Zagadnienia polityczne – przez znaczną część okresu brak jedności politycznej, niezależność poszczególnych książąt
– świadomość jedności Królestwa Polskiego trwa nawet w okresie rozbicia dzielnicowe­go    (arcybiskupstwo gnieźnieńskie łączy wszystkie polskie dzielnice, wspólny język polski,    poczucie wspólnej chlubnej przeszłości umacniane przez kronikarzy)
– okresy zagrożenia zewnętrznego; w XIII–XV w. najazdy Tatarów i pogańskich Litwinów,    kolejne wojny z Krzyżakami; zagrożenie ładu w okresie wojen husyckich w 1. poł. XV w. Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze – feudalny system społecz­ny: wyraźnie wyodrębnione stany o znanych prawach i obowiązkach – prawo zwyczajowe, oparte na przywilejach nadawanych poszczególnym wsiom, miastom,    grupom ludności (niejednolite nawet w skali jednej dzielnicy) – w społeczeństwie dominuje stan szlachecki (rycerski) – mieszczaństwo jest nieli­cz­ne, w większości niepol­skie (gł. niemieckie) i mało znaczące – kulturę tworzy przede wszystkim duchowieństwo; szkolnictwo organizowane jest przez    duchownych i w zasadzie dla duchownych; wszyscy uczeni są duchownymi – księgi przepisuje się ręcznie, drogie są surowce (pergamin, papier znany jest od schyłku śred­nio-    wiecza); cena książki (rzędu rocznych zarobków rzemieślnika) uniemożliwia jej szerszy obieg
– u schyłku średniowiecza pojawia się w Europie przełomowy wynalazek: druk Wpływy zewnętrzne, język literatury – uniwersalizm kultury w kręgu Europy Zachodniej i Środkowej: jednocząca rola Kościoła    i łaciny jako powszechnego, ponadnarodowego języka ludzi nauki i kultury
– nowe prądy kulturalne trafiają do Polski głównie poprzez Niemcy i Czechy
– język narodowy pełni w kulturze rolę wtórną, odtwórczą (np. przekłady dzieł łacińskich) Cele literatury przede wszystkim dydaktyczne: poinformowanie o faktach, pouczenie, wskazanie wzoru do naśladowania (pareneza) Tematyka dominuje tematyka religijna, rycerska i dworska; w Polsce niemal brak np. poezji miłosnej, bardzo niewiele dzieł związanych z tematyką społeczną; pojęcie literatury obejmu­je także gatunki uważane później za pozaliterackie (np. kronika historyczna) Typ autora artysta, pisarz pojmowany jako „rzemieślnik”: rola artysty służebna, powszechna anonimowość twórców Typowy bohater święty-asceta: wyrzekający się dóbr doczesnych, umartwiający swe ciało i w pokorze służący bliźniemu, liczne cuda za jego życia i po śmierci są dowodami jego świętości (św. Aleksy)
władca: rycerski, sprawiedliwy, majestatyczny i potężny, walczący z poga­nami, strzegący suwe­renności swego państwa (Bolesław Krzywousty: Kronika Galla, Karol Wielki: Pieśń o Rolandzie)
rycerz: waleczny, wierny swemu władcy, gotów życie oddać za wiarę, przestrzegający kodeksu honorowego, obrońca słabszych, dworny wobec dam (Pieśń o Rolandzie, pieśni trubadurów) Zasady poezji wiersz zdaniowy, nieregularnie rymowany, wykonywany w ścisłym związku z muzyką (s. 335) Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła pieśni religijne (maryjne, wielkanocne i in.): Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod krzyżem, kolęda Anioł pasterzom mówił; przekłady Godzinek, psalmów biblijnych (Psałterz floriański)
kazania: Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie
kroniki (wszystkie po łacinie): Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana Długosza
hagiografia (żywoty świętych): Legenda o świętym Aleksym, przekłady Złotej legendy (s. 463)
literatura dydaktyczna: religijna Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią, Skarga umiera­jącego, dworska: O zachowaniu się przy stole
satyra społeczna: Satyra na leniwych chłopów, elementy satyry w różnych utworach (m.in. w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią)

Renesans (Odrodzenie)

Zagadnienie Podstawowe informacje Czas trwania 1543–1584 (od wydania De Revolutionibus Kopernika i Krótkiej rozprawy Reja do śmierci Kochanowskiego); niekiedy okres ten rozszerza się na cały wiek XVI w. (por. też barok) Filozofia – inspiracja antycznymi systemami filozoficznymi (platonizm, epikureizm, stoicyzm, arystotelizm) – zwrócona ku doczesności – filozofia pochwala człowieka wszechstronnego, zainteresowanego światem, własną naturą i egzystencją, wolnego i wysoce moralnego (humanizm) Sztuka – zlaicyzowana, statyczna, dążąca do harmonii
– eksponuje piękno ludzkiego ciała i głębię jego przeżyć wewnętrznych
– malarstwo jest najwyżej cenioną dziedziną sztuki
– rzeźba, architektura i urbanistyka nawiązują do wzorców antycznych Zagadnienia polityczne – brak konfliktów zbrojnych, które mogłyby zagrozić stabilności Rzeczypospolitej (hołd pruski 1525, wojny z Moskwą poza granicami kraju, groźne tylko napady tatarskie)
– reformacja: gorące spory religijne, nie skutkujące jednak w Polsce domowymi wojnami religijnymi (znanymi np. z Niemiec, Francji czy Anglii) ani konfliktami zewnętrznymi Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze – dominująca rola polityczna i ekonomiczna szlachty
– kształtowanie się demokracji szlacheckiej z jej poczuciem równości w ramach stanu szlacheckiego; wielka rola sejmu, król obieralny przez szlachtę (pierwsza elekcja 1573)
– folwark pańszczyźniany staje się dominującą formą gospodarowania na wsi
– mieszczaństwo silne, wysoko wykształcone, na ogół polskie lub niemieckie – następuje dynamiczny rozwój drukarstwa, książka tanieje i staje się towarem stosunkowo masowym (nakłady sięgają od kilkuset do kilku tysięcy egzemplarzy) – podnosi się poziom życia, nie tylko szlachty, ale także mieszczaństwa, a nawet chłopów – poszerza się krąg odbiorców literatury (niezależny rozwój literatury plebejskiej) Wpływy zewnętrzne, język literatury – płynące z Europy Zachodniej, a zwłaszcza z Włoch, w mniejszym stopniu z Francji
– znaczny jest wciąż prestiż języka czeskiego, nieco słabną w kulturze wpływy niemieckie
– następuje emancypacja języka polskiego: wkracza on m.in. do dziedziny prawa i nauki
– literatura mieszczańsko-ludowa uprawiana jest po polsku, ale dworska — także po łacinie Cele i główne cechy literatury – refleksja, pouczenie, podzielenie się doświadczeniami i przemyśleniami autora
– rozrywka
– przyswajanie antycznych wzorów literackich, wzbogacanie kultury narodowej i języka Tematyka – dworska (np. poezja miłosna, fraszki)
– polityczno-społeczna (problemy ustroju państwa, aktualne spory polityczne, agitacja)
– wiejska (ideał życia wiejskiego, przyroda) tematyka religijna nadal istnieje, ale schodzi na nieco dalszy plan Typ autora – indywidualność twórcza górująca nad tłumem: artysta sławny, podziwiany, poważany (por.    Exegi monumentum, Sobie śpiewam a Muzom Kochanowskiego)
– ideał to poeta wykształcony (poeta doctus), czyli bawiący, wzruszający i uczący;    tworzący pod wpływem natchnienia Typowy bohater szlachcic-ziemianin: szczęśliwy, wolny, cnotliwy, majętny, roztropny gospodarz, spokojny, pobożny, odpowiedzialny za kraj
dworzanin: obyty, mężny, szlachetny, wykształcony, znawca muzyki, poezji; silny, zdrowy, lojalny wobec władzy i narodu
błazen/frant: plebejski antybohater, wędrowny głosiciel naturalnej mądrości, pro­stak z pozoru, drwiący ze szlacheckich ideałów; szpetny, śmieszny, psotny, sprytny, przekorny (Marchołt, Sowizdrzał, Ezop, Frant, Albertus) Zasady poezji od czasów Kochanowskiego: sylabizm, rym dokładny, różnorodna budowa stroficzna Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła bajka: Biernat z Lublina Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego
fraszka: Mikołaj Rej Figliki, Jan Kochanowski Fraszki
pieśń: Jan Kochanowski Pieśni
zwierciadło: Mikołaj Rej Żywot człowiek poczciwego
mowa: Andrzej Frycz Modrzewski Łaski, czyli o karze za mężobójstwo
epitafium (nagrobek): różne utwory Jana Kochanowskiego
tren (lamentacja, żal): Jan Kochanowski Treny
sielanka: Szymon Szymonowic Żeńcy
elegia: Klemens Janicki O samym sobie do potomności
dramat: Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich
satyra: Marcin Bielski Satyry
literatura plebejska: Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sproś­nym, albertusy

Barok

Zagadnienie Podstawowe informacje Czas trwania 1584–1740 (niekiedy liczony od 1587, czyli początku panowania Wazów, niekiedy od 1620, ślady baroku widoczne są jeszcze w poezji konfederacji barskiej ok. 1770; por. też oświecenie) Filozofia – następuje ożywienie postaw religijnych; człowiek musi się jasno opowiedzieć za doczesnością lub wiecznością: świadomość dramatyzmu wyboru
– główne kierunki to racjonalizm (Kartezjusz) i mistycyzm (prądy związane z kontrreformacją) Sztuka – odchodząca od renesansowej harmonii i regularności, dążąca do niezwykłości i ekspresji, dynamiczna, kontrastowa, ozdobna; w okresie późniejszym coraz bardziej elegancka i wytworna
– często alegoryczna – łączy wątki chrześcijańskie z elementami greckimi i rzymskimi, orientalnymi i lokalnymi
– programowo łączy różne rodzaje sztuki (np. opera, emblemat)
– główne nurty to barok szlachecki i dworski Zagadnienia polityczne – w początku XVII w. silna pozycja międzynarodowa Polski (wojny z Moskwą, Szwecją, Turcją, wyprawa mołdawska)
– coraz groźniejsze powstania kozackie; 1648–1667 spustoszenie i wyludnienie całego kraju    wskutek powstania Chmielnickiego, potopu szwedzkiego, najazdu moskiewskiego, najazdu wojsk brandeburskich, najazdu Rakoczego; upokarzający traktat z Turcją w Buczaczu (1672)
– krótki okres względnego spokoju za panowania Sobieskiego; wiktoria wiedeńska (1683)
– od początku XVIII w. — coraz większa niezdolność do stawiania oporu zaborczym sąsiadom (1717 Sejm Niemy: Rzeczpospolita pod faktyczną kuratelą Rosji) Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze – władza państwowa jest stopniowo coraz słabsza; rośnie rola magnaterii, aż do niemal całkowitego paraliżu władzy państwowej w początkach XVIII w.
– ogół szlachty gloryfikuje zasady demokracji szlacheckiej (liberum veto, wolna elekcja)
– mieszczaństwo traci znaczenie, chłopstwo tkwi w jarzmie systemu pańszczyźnianego
– zdecydowana przewaga katolicyzmu w życiu publicznym (zwycięstwo kontrreformacji)
– rozwijają działalność jezuici; szkolnictwo jezuickie dostosowuje się do oczekiwań szlachty
– kształtuje się specyficzny model szlachcica-Polaka: rozkwit kultury sarmackiej – postępujący kryzys ekonomiczny związany ze skrępowaniem przez szlachtę możliwości rozwoju miast, nastawieniem na folwarczną gospodarkę rolną, pustoszącymi kraj wojnami
– drukarstwo jako sztuka podupada; szeroki obieg zachowuje tylko literatura religijna i kalendarze Wpływy zewnętrzne, język literatury – impulsy kulturowe płyną do Polski głównie z krajów katolickich
– coraz większy jest prestiż kultury francuskiej
– w sarmatyzmie pojawia się fascynacja kulturą Wschodu (Turcja, Persja)
– literatura uprawiana jest i po polsku, i po łacinie
– styl makaroniczny uchodzi za dowód ogłady towarzyskiej i wykształcenia Cele i główne cechy literatury – duża rola literatury dydaktycznej (gł. literatura religijna)
– literatura świecka ma zadziwić i zaskoczyć, wywrzeć wielkie wrażenie na odbiorcach
– gustuje w wyszukanych środkach wyrazu: w skompliko­wanej konstrukcji, niebanalnym słownictwie, lubuje się w zaskakującym rozumowaniu i sprzeczności, efektach retorycznych Tematyka – refleksyjno+filozoficzna (pojęcie vanitas: znikomości, próżności ludzkich trosk i namiętności, zwłaszcza w obliczu śmierci)
– dworska (często tematem jest „miłość dworska”)
– ziemiańska  – tematyka często błaha, będąca pretekstem do okazania kunsztu literackiego
– pojawiają się elementy przygodowe, awanturnicze (np. w pamiętnikach, relacjach z podróży) Typ autora brak jednego obowiązującego wzorca; w praktyce często jest to człowiek wykształcony, niekiedy poliglota, nie dbający zbytnio o swoją popularność (wiele utworów pozostaje w rękopisie!); często ziemianin, dworzanin, żołnierz Typowy bohater dworak: wyrafinowany, wielbiciel życia, uciech dworskich, skłonny do subtelnych refleksji;
sarmata: ziemianin, tradycjonalista, patriota, gorliwy katolik, dobry kompan w zabawie Zasady poezji panuje sylabizm; utwór poetycki ma być dowodem kunsztu artysty, stąd wielka popularność wyszukanych konceptów i różnych form poezji kunsztownej; przeważają krótkie formy liryczne Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła sonet: Jan Andrzej Morsztyn Do trupa
sielanka: Szymon Zimorowic Roksolanki to jest ruskie panny
epopeja: Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej
pamiętnik: Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki
hagiografia: Piotr Skarga Żywoty Świętych
kazanie: Piotr Skarga Kazania sejmowe
romans: Samuel Twardowski Nadobna Paskwalina

Oświecenie

Zagadnienie Podstawowe informacje Czas trwania 1740–1822 (od powstania pierwszej ważnej instytucji oświeceniowej, Collegium Nobilium, do wydania pierwszego tomu Poezji Mickiewicza); wyróżnia się trzy podokresy:
1) do końca panowania Augusta III (nurt oświeceniowy pojawia się na tle kultury sarmackiej)
2) okres stanisławowski (panowanie Stanisława Augusta, 1764–95)
3) okres postanisławowski (po utracie niepodległości w III rozbiorze 1795) Filozofia – głosząca możliwość rozumowego poznania świata przez człowieka (racjonalizm)
– pojmująca świat i społeczeństwo statycznie, jako dobrze działającą maszynę
– pojmująca Boga jako Istotę doskonałą i Tego, który świat stworzył, ale który dalej już nie wkracza w bieg historii i nie troszczy się o koleje życia poszczególnych ludzi (deizm)
– podkreślająca znaczenie doświadczenia (empiryzm) i poznania zmysłowego (sensualizm)
– podkreślająca potrzebę edukacji
...