Piotr Paweł Bajer herby napoleońskie.doc

Piotr Paweł Bajer
Stylizacja heraldyczna czasow napoleońskich.
Herby Polaków wyróżnionych przez Napoleona.

Rewolucja Francuska 1789 roku spowodowała we Francji nie tylko zniesienie stanu szlacheckiego i monarchii, ale co
się z tym wiązało, abolicję heraldyki. Kres tej sytuacji położył w dziewiętnaście lat później Napoleon Bonaparte [1],
który w 1808 roku, po "restytuowaniu" instytucji szlachectwa, wprowadził nowy, ujednolicony system przedstawień heraldycznych wraz ze zbiorem praw i przepisów regulujących jego używanie [2]. Restytuowana, jesli w ogóle można
to tak określić, szlachta napoleońska, miała inny charakter niż, dawna szlachta. François R. Velde w artykule dotyczącym tytułów i heraldyki napoleonskiej [3] pisze że, zamysłem Napoleona (który notabene sam pochodził z rodziny szlacheckiej) było wyróżnienie osób, które w szczególny sposób przysłużyły chwały Cesarstwu, oraz także tym, którzy wysłużyli je sobie pełnieniem określonej funkcji na posadzie państwowej. Szlachta napoleońska miała być nadto, pozbawiona dawnych przywilejów oraz równa przed prawem z innymi stanami społecznymi [4]. Takie słowa jak "szlachta", czy "szlachcic",
w ogóle nie pojawiły sie w tekście dekretu z 1808 roku. François R. Velde sugeruje, ze słowo "szlachta", lub bardziej poprawnie "nowa szlachta", winno być zatem rozumiane, jako kolekcja tytułów nadanych w czasach Imperium Cesarskiego. W czasach Cesarstwa nadano ogólnie około 2200 tytułów. Tytuły te podlegały hierarchii, a ich porządek poczynając od najniższego, przedstawiał się nastepująco: chevalier de l'empire (kawaler), baron de l'empire, comte de l'empire (hrabia),
duc de l'empire (księżę tytularny), prince de l'empire (książę krwi).
Należy nadmienić, że Napoleon umożliwił  drogę do potwierdzenia szlachectwa, uzyskania tytułów cesarstwa i nowego
herbu, dawnej szlachcie tzw. ancien regime'u, to jest szlachcie która powróciła z emigracji i opowiedziała się po jego stronie.  Jako element rozpoznawczy w ich herbach, stosowano złotą dwunastopromienną gwiazdę kładzioną na figurze zaszczytnej koloru niebieskiego [5].

Wracajac do tematu systemu przedstawień heraldycznych, należy podkreślić, że był on nierozerwalnie związany z wyżej wspomnianymi tytułami. System ten, w swym zamyśle miał być odzwierciedleniem hierarchicznego rozkładu władzy w Imperium Cesarskim, jednoznacznie określać nie tylko kształt tarcz, emblematy opisujące rodzaje tytułów i sprawowane funkcje,  ale i liczbę piór czy zwojów utworzonych przez labry; w zależności od rangi danej rodziny szlacheckiej [6].

Inne przedstawienie zostało zaprojektowane dla nowo-nobilitowanych, inne dla baronów czy hrabiów; jeszcze inny wariant przysługiwał dygnitarzom lub rodzinom książęcym. Porzucono używanie takich elementow herbów, jak: hełmy, korony, czy  klejnoty [7], i zastąpiono je systemem czapek, czy biretów (franc. toque). Birety te, w zależności od liczby piór oraz rodzaju podpinki, odpowiadały danym godnościom szlacheckim, tym samym przejmując jak gdyby funkcję koron rangowych. Zrezygnowano również z takich ozdób przedstawienia heraldycznego, jak trzymacze czy wstęgi z mottem lub zawołaniem [8]. Heraldyka napoleońska wprowadziła również system znaków odpowiadających funkcjom sprawowanym przez obdarzoną danym tytułem osobę. Funkcję właściciela ziemskiego oznaczano - kłosem pszenicy; wojskowego - mieczem w słup; oficera medycznego - mieczem na opak w lewo skos;  biskupa barona - złotym krzyżem greckim; burmistrza lub prefekta - srebrnym murem blankowanym, nad którym umieszczano takąż siedmiolistną gałązkę dębową; mera - srebrnym murem blankowanym; członka College Electoral - złotą gałązką dębową w skos (fig. 19), itd. Symbole te umieszczano w narożnikach  (franc.  franc-quartier), w herbach baronowskich z lewej strony tarczy w polu czerwonym, w herbach hrabiowskich ze strony
prawej w polu błękitnym. Herby  książąt suwerennych (franc. prince souverain), książąt krwi (franc. prince) oraz książąt tytularnych (franc. duc) [9] rozróżniał oprócz biretów i labrów, system głowic i płaszczy książęcych. Dodatkowo i niezależnie od wyżej wymienionych istniał także system oznak, które umieszczane były pod tarczą, tak jak na przykład: dwie
skrzyżowane ze sobą laski marszałkowskie oznaczające urząd marszałka (fig. 20), dwa skrzyżowane ze sobą klucze - urząd wielkiego szambelana (fig.19), etc. Napoleońscy senatorzy mieli prawo do ozdabiania swoich herbów płaszczem (franc.  manteau) błękitnym podbitym bielą (fig. 17, 19).

Fig. 18 Aleksander hrabia Walewski.
Fig. 19 Wielki Szambelan hrabia de Montesquiou de Fezensac.

Heraldyka napoleońska dopuszczała również możliwość ozdabiania przedstawień herbowych medalami i odznaczeniami, umieszczanymi na łańcuchach lub wstęgach pod tarczą herbową. Dla Dam Cesarstwa, jako udostojnienie herbów, przewidziano tarczę sercową, złotą dla hrabin, a srebrną dla baronowych. Wdowy po wojskowych, ktorzy oddali swe życie
na ołtarzu ojczyzny, miały prawo obarczyć tarczę sercową czarnym mieczem na opak w słup [10].

Różnice w stylu przedstawień heraldycznych doby napoleońskiej są o tyle interesujące dla miłośników heraldyki polskiej,
iż tak wśród wyniesionych do godności szlacheckiej, jak i obdarzonych tytułami baronowskimi czy hrabiowskimi za Napoleona, znaleźli się również Polacy. Wizerunki ich herbów możemy spotkać w różnych publikacjach, takich jak "Księga herbowa" Ostrowskiego [11], czy "Tablice" Chrząńskiego [12]. Niestety duża część przedstawionych tam rysunków została ukazana bez uwzględnienia założeń stylu wprowadzonego przez Napoleona. Do charakterystycznych błędów przy prezentowaniu przedstawień heraldycznych tamtego okresu w rodzimych publikacjach należą: fatalne kształty tarcz (prawidłowo powinno się je przedstawiać jako XVIII/XIX-wieczne tarcze francuskie), pomijanie labrów, mylne przedstawienia rodzajów futer-podpinek przy biretach, czy wreszcie ukazywanie ponad nimi klejnotow. Warto też
zaznaczyć, iz cały szereg przedstawień herbowych nie pokrywa się z   rysunkami/opisami herbów z oryginalnych dyplomów.
Ważnym wydaje się więc zaprezentowanie kompletnych przedstawień herbowych tego stylu dla poszczególnych godności szlacheckich.

CHEVALIER (Kawaler)

Tytul chevalier przysługiwał nowouszlachconym i szlachcie nie utytułowanej, której pochodzenie zostało zatwierdzone przez I Cesarstwo. Otrzymanie medalu Légion d'Honneur (Legia Honorowa) [13] nie było równoznaczne z otrzymaniem tytułu kawalera cesarstwa. Tylko w przypadku, gdy odznaczenie to nadane bylo trzem kolejnym przedstawicielom tej samej rodziny (trzy generacje), najmłodszy przedstawiciel rodu automatycznie zostawal Chevalier de l'Empire. Wzorcowy herb kawalerów skladał się z tarczy, na której kładziono jedną z szeregu figur heraldycznych, zaszczytnych; z wykluczeniem jednakże głowicy, przeznaczonej do dekorowania herbów książęcych. Mógł to być: słup (fig. 4), pas (fig. 5), skos, krzyż, krokiew (fig. 3), podstawa (fig. 2,6), klin na opak, bordiura (fig. 1), tarcza sercowa, róg, prawy bok czy romb. Figurę taką przedstawiano zawsze w kolorze czerwonym, umieszczając na niej mały, srebrny krzyż Legii Honorowej, dla osób uhonorowanych tym odzaczeniem; lub srebrny pierścień dla osób bez tego wyróżnienia. Nad tarczą umieszczano czarny, aksamitny biret z zieloną podpinką obszytą srebrem, ze srebrną spinką i takąż kitą.

Tytul Chevalier de l'Empire został nadany około 385 osobom [14]. Jeśli chodzi o Polaków to tytuł ten, wraz z nowymi herbami otrzymali min.: Ludwik Krukowski, kapitan Legii Nadwiślańskiej (dalej L.N.), ur.15.VIII.1764 w Huszczce, dyplomem z 3.I.1812 (fig. 2); Wojciech Jerzy Lipowski [15], kapitan 1 pulku L.N., ur. 25.III.1786, zm.13.XII.1859, dyplomem z 3.I.1812 (fig. 4); Jozef Falk Regulski, szef batalionu L.N., ur.7.X.1773, zm.24.VII.1851, dyplomem z 9.X.1812 (fig. 5); Franciszek Krzysztof Wilhelm Schutz, szef batalionu 3-go pułku L.N., ur. 5.VIII.1778  w Warszawie,  zm. 15.I.1840, dyplomem z 5.VIII.1813 (fig. 3); Stanisław Smette (de Smette), kapitan 2-go pułku L.N., ur. 8.V.1781 w Rogowie, dyplomem z 9.X.1813 (fig. 6); Kajetan Wysocki, kapitan 1-go pułku L.N., ur. 16.VIII.1781 w Otwinowie, dyplom 17.IV.1815 [16] (fig. 1).

Fig. 1 Kajetan Wysocki                         Fig. 2 Ludwik Krukowski                 Fig. 3 Franciszek Schütz

Fig. 4 Wojciech Lipowski                 Fig. 5 Józef Falk Regulski           Fig. 6 Jean-Guillaume Boysset
                                                                                                           (lekarz wojskowy)

BARON
    
Wzorcowy herb przysługujący osobom, które otrzymały z rąk Napoleona tytuł baronowski składał się z tarczy, na której kładziono lewy, czerwony narożnik wraz z umieszczonym na nim złotym bądź srebrnym znakiem -  symbolem odpowiada-
jącym pełnionej funkcji, względnie prezentującym zasługi za jakie takowy tytuł został nadany (wśród wyróżnionych Polaków dominowali wojskowi tzw. baron militaire, a więc w narożnikach naszych rodaków często spotykamy miecz w słup). Nad tarczą umieszczano czarną, aksamitną czapkę, podbitą odwróconymi popielicami (franc. contra-vair) i obszytą złotem. Baronowski biret zdobiono nadto srebrną spinką i trzema strusimi piórami. Całe przedstawienie dodatkowo dekorowano pojedynczą "wolutą" srebrnych labrów, umieszczanych z każdej strony tarczy.
Spośród 1516 tytułów barona cesarstwa [17], siedemnaście zostało nadanych Polakom. Baronowie napoleońscy z polskim rodowodem to: Adam Dezydery Chłapowski, generał WP, ur.1790, zm.1879, dyplom 1811; Józef Grzegorz Chłopicki, generał WP, ur.1771, zm.1854, dyplom 1811 (fig. 7); Józef Grzegorz Chłusowicz, ur.1773, zm.1828, dyplom 1813; Jan Paweł Jerzmanowski, major szwoleżerów, ur.1779, zm.1862, dyplom 1813; Mikolaj Aleksander Kasinowski, pułkownik 1-go pułku L.N., ur.4.XII.1766 w Łopinowie, zm.1812, dyplom 3.VI.1811 (fig. 14); Stanisław Klicki, generał WP, ur.1775, zm.1847, dyplom 1812 (fig. 15); Florian Kobyliński, generał brygady WP, ur.1777, zm.1843, dyplom 3.VIII.1809; Michał Kosiński, pułkownik L.N., ur.3.XI.1810 w Krakowie, zm.1835, dyplom 11.XI.1813 (fig. 8); Jan Leon Hipolit Kozietulski, pułkownik WP, ur.24.VII.1781 w Skierniewicach, zm.1821, dyplom 26.IV.1811 (fig. 10);  Ludwik Kruszewski, kapitan pułku szwoleżerów L.N., ur.1789, zm.1813, dyplom 2.IX.1813; Józef Feliks Łazowski, generał dywizji, ur.1759, zm.1812,  dyplom 1810; Tomasz Łubieński, szef kompanii lekkokonnych, generał brygady WP, ur.29.XII.1784 w Szczytnikach, zm. 27.VIII.1870 w Warszawie, dyplom 13.II.1811 (fig. 13); Jan Nikodem Józef Michałowski, major, komendant 2-go pułku L.N., ur.25.IV.1770 w Wilnie, zm.1841, dyplom 14.VIII.1813 (fig. 14B); Andrzej Miłoszewicz, generał brygady, ur.1.V.1760 we Włoszech, dyplom 14.IV.1810 (fig. 9); Ambroży Mikołaj Skarżyński, szef szwadronu gwardzistów cesarskich, ur.1789, zm.1868, dyplom 1814 (fig.12); Ignacy Ferdynand Stokowski, szef szwadronu szwoleżerów, generał brygady WP, ur.26.VIII.1779 w Sierpowie, zm.1827, dyplom 20.VI.1811 (fig.11); Józef Bonawentura Ignacy Załuski, oficer szwadronu szwoleżerów, pułkownik, generał brygady WP, ur.17.VII.1787 w Ojcowie, zm.25.IV.1866 w Krakowie, dyplom 16.VIII.1813. 

Fig. 7  Józef baron Chłopicki                                                        Fig. 8 Michał baron Kosiński

Fig. 9  Andrzej bar. Miłoszewicz                                                   Fig. 10  Jan bar. Kozietulski

Fig. 11  Ignacy bar. Stokowski                                       ...