Wal1.pdf

Bogdan Walczak

Język polski jako nośnik kultury europejskiej

Każdy język narodowy jest narzędziem, tworzywem i składnikiem kultury jego

użytkowników. W swoim rozwoju zdąża do tego, by swoją społeczną i funkcjonalną ekstensją

objąć całość życia zbiorowego społeczeństwa swoich użytkowników oraz całość ich

duchowej, intelektualnej i artystycznej, kultury. Jako tworzywo narodowej literatury

przechowuje i odzwierciedla całość historycznych doświadczeń wspólnoty swoich

użytkowników. Przede wszystkim jednak, na co w całej rozciągłości i w sposób

usystematyzowany zwróciło uwagę językoznawstwo kognitywne, jest język dla swoich

użytkowników pryzmatem, przez który postrzegają oni otaczającą ich rzeczywistość.

Wynikiem tego procesu oglądu rzeczywistości przez pryzmat języka jest językowy obraz

świata, czyli, jak to ujmuje Ryszard Tokarski, „[...] zbiór prawidłowości zawartych w

kategorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych) oraz

w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby

widzenia poszczególnych składników świata oraz ogólniejsze rozumienie organizacji świata,

panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości”. 1

Każdy język narodowy jest więc zakorzeniony w odrębnej kulturze społeczności

swoich użytkowników, którą współtworzy i współdeterminuje. Odwołajmy się do przykładów

trochę już zbanalizowanych częstym przywoływaniem, niemniej jednak instruktywnych i

wyrazistych. Polskiemu wyrazowi śnieg odpowiada w języku Eskimosów kilkadziesiąt

różnych wyrazów, nazywających różne rodzaje śniegu. Eskimosi nie mogą zrozumieć, jak

można jednym wyrazem nazywać tak różne rzeczy jak śnieg padający (drobny i sypki albo

ciężki, wilgotny, sypiący wielkimi płatkami) i śnieg leżący na ziemi, śnieg świeżo spadły,

puszysty i śnieg zleżały czy udeptany, śnieg rozmiękły i śnieg zlodowaciały, dający się rąbać

w bloki, z których można zbudować igloo itp. Oczywiście my też zdajemy sobie sprawę z

istnienia różnych rodzajów śniegu, ale ich rozróżnianie nie jest w naszych warunkach

cywilizacyjnych i klimatycznych na tyle istotne, byśmy musieli je nazywać odrębnymi

wyrazami.

W języku polskim mamy wyraz wielbłąd (notabene, jak dość często się zdarza w

wypadku starych nazw zwierząt egzotycznych, rezultat pomyłki czy nieporozumienia: nasz

wielbłąd , pierwotnie welbąd , przez gockie ulbandus i łacińskie elephas (dopłeniacz

elephantis ) lub raczej elephantus (dopełniacz elephanti ) pochodzi z greckiego elephas

(dopełniacz elephantos ), co, jak wiadomo, oznacza słonia: w trakcie wędrówki wyrazu z greki

do języka późnoprasłowiańskiego doszło więc do pomylenia słonia z wielbłądem). Do

wielbłąda możemy dodać wielbłądzicę (udokumentowaną tekstowo i leksykograficznie) i

wielbłądziątko (nie wiem, czy ktokolwiek kiedykolwiek użył tego wyrazu w języku polskim –

sądzę, że tak, ale nawet gdyby było inaczej, wielbłądziątko jako formacja słowotwórcza

reprezentująca produktywny model jest potencjalnie w języku obecne, w każdej chwili może

być użyte i zawsze będzie zrozumiałe). Gdyby ktoś się uparł, może jeszcze do tego dodać

wyraz dromader ‘wielbłąd jednogarbny’ (bo o tego nam w tym przykładzie chodzi) – nowszą

i bardziej specjalistyczną pożyczkę francuską (francuskie dromadaire przez późnołacińskie

dromedarius pochodzi od greckiego wyrażenia dromas (dopełniacz dromados ) kamelos

‘szybko biegnący wielbłąd). I teraz to już naprawdę wszystko. A tej nielicznej grupce

wyrazowej odpowiada w klasycznym języku arabskim około tysiąca wyrazów nazywających

różne rodzaje wielbłądów (jednogarbnych, bo te znali i hodowali nomadzi arabscy) w

zależności od płci, wieku, umaszczenia i najrozmaitszych walorów użytkowych (a był dla

Arabów wielbłąd zwierzęciem wierzchowym i jucznym, dostarczał mleka i jego przetworów,

skóry (wielorako dalej wyzyskiwanej), mięsa, kości (służących do wyrobu różnych

przedmiotów codziennego użytku), opału (z wysuszonych odchodów) itp. Bez wielbłąda

życie na pustyni nie byłoby możliwe. Tak doniosły (gdyż rozstrzygający o egzystencji

koczowniczych plemion arabskich) element rzeczywistości wymagał bardzo szczegółowej

kategoryzacji i werbalizacji.

Kultura społeczeństwa użytkowników języka przejawia się również w rozwoju

znaczeniowym wyrazów. Praindoeuropejski wyraz * ghostis ‘obcy, przybysz’ odziedziczyli

zarówno Rzymianie, jak Prasłowianie. Jednak w języku łacińskim, w postaci hostis (zgodnej z

właściwymi łacinie zmianami fonetycznymi), ustalił się on w znaczeniu ‘przybysz

niepożądany g wróg’, natomiast w prasłowiańskim, w postaci * gostь , skąd polskie gość

(obie formy również zgodne ze stosownymi zmianami fonetycznymi), pod względem

znaczeniowym ewoluował odmiennie: ‘przybysz pożądany, oczekiwany g gość.’ nie ulega

wątpliwości, że ten drobny, lecz znamienny szczegół leksykalny odzwierciedla odmienny

stosunek do obcych: niechęć i wrogość (płynącą z poczucia wyższości) Rzymian, gościnność

Słowian.

Jednak nie tylko słownictwo konstytuuje właściwy danej społeczności językowy obraz

świata. W nie mniejszym stopniu uczestniczy w nim system gramatyczny. Właściwe danemu

językowi kategorie gramatyczne determinują postrzeganie i interpretację świata przez

społeczność użytkowników języka. Znany amerykański etnolingwista Benhamin Lee Whorf

przytacza w tym względzie wyrazisty przykład z języka Indian Hopi. W trakcie

prowadzonych przez Whorfa badań nad ich językiem Hopi nie mogli zrozumieć, jak to się

dzieje, że w języku angielskim równorzędnie pod względem kategorialnym traktuje się takie

wyrażenia jak cztery stoły, cztery dziewczyny, cztery dni czy cztery kroki (angielskie four

tables , four girls , four days , four steps ). Owszem, są cztery stoły: można je ustawić obok

siebie i policzyć: jeden, dwa, trzy, cztery. Podobnie jest z dziewczynami: też można je ustawić

obok siebie i policzyć: jedna, dwie, trzy, cztery. Są więc cztery stoły i cztery dziewczyny. Ale

przecież nie ma czterech dni, bo gdy jest drugi, to pierwszy już minął, a trzeci jeszcze się nie

zaczął. Więc nie ma czterech dni: jest tylko pierwszy dzień, drugi dzień, trzeci dzień i czwarty

dzień. Podobnie nie ma czterech kroków, bo gdy stawiam drugi krok, to pierwszy już należy

do przeszłości, a trzeci dopiero czeka na swoją kolej. Jest więc tylko pierwszy krok, drugi

krok, trzeci krok i czwarty krok. Benjamin Lee Whorf dopiero wówczas sobie uświadomił, że

Indianie Hopi dzięki strukturze swego języka odróżniają coś, czego nie odróżnia język

angielski ani żaden inny język europejski, mianowicie odróżniają wielość w jednoczesności

od następstwa w czasie. Języki europejskie, również na skutek swojej struktury gramatycznej,

utożsamiają te dwie, zupełnie przecież różne, kategorie: używając kategorialnie takich

samych wyrażeń cztery stoły, cztery dziewczyny, cztery dni, cztery kroki (liczebnik główny +

rzeczownik w liczbie mnogiej), jesteśmy przekonani, że mówimy o podobnych,

porównywalnych rzeczach. 2

Odmienności w zakresie językowego obrazu świata ujawniają się nie tylko przy

konfrontacji języków europejskich z językami – dla nas – egzotycznymi. Wyglądając przez

okno, mogę powiedzieć: „Jedzie samochód.” Wypowiadając to zdanie, nie muszę rozstrzygać,

czy jedzie znany mi, określony samochód, czy też jakiś samochód, o którym nic bliższego mi

nie wiadomo. Nie muszę tego rozstrzygać, ponieważ nie zmusza mnie do tego struktura

mojego ojczystego języka (informację w tym względzie mogę oczywiście w wypowiedzi

zawrzeć, mogę ją też jednak pominąć, gdy w danej sytuacji uznam ją za nieistotną).

Tymczasem Anglik, Niemiec czy Francuz w każdej sytuacji musi rozstrzygnąć, czy chodzi o

samochód znany, określony, wspomniany już wcześniej w rozmowie itp., czy też o jakiś,

bliżej nie określony samochód. Musi to rozstrzygnąć, gdyż zmusza go do tego struktura jego

języka, wyposażonego w obligatoryjną kategorię rodzajnika – określonego, bądź

nieokreślonego. Nie ulega wątpliwości, że konieczność użycia bądź określonego, bądź

nieokreślonego rodzajnika sprawia, iż Anglik, Niemiec czy Francuz jest o wiele bardziej od

Polaka uwrażliwiony na postrzeganie i interpretację świata w kategoriach opozycji:

określoność – nieokreśloność.

Obecnie polska społeczność językowa kategorialnie odróżnia jedynie jednostkowość

od mnogości (liczba pojedyncza i mnoga, np. most – mosty , kot – koty , kobieta – kobiety ,

chłop – chłopi , pan – panowie itd.). Taka sytuacja wydaje się nam normalna, jeśli nie zgoła

jedynie możliwa. Tymczasem nasi przodkowie przynajmniej do XV wieku postrzegali i

kategoryzowali rzeczywistość pod względem ilościowym w sposób bardziej szczegółowy,

odróżniając jednostkowość, podwójność (parzystość) i mnogość (liczbę pojedynczą,

podwójną i mnogą, np. most – mosta – mosty , baba – babie – baby itd.). (Nawiasem dodajmy,

że są do dziś w użyciu języki, które mają liczbę pojedynczą, podwójną, potrójną, poczwórną i

dopiero mnogą, która zaczyna się tam od pięciu osób lub rzeczy). Miało to oczywiście

określone konsekwencje w wypadku konfrontacji z językiem mniej pod tym względem

szczegółowym. Proste zdanie łacińskie Puer sorores habet , które dziś każdy początkujący

łacinnik bez trudu przełoży jako Chłopiec ma siostry , było – bez dodatkowych informacji –

nieprzekładalne na polszczyznę piętnastowieczną, gdyż tłumacz, by je przełożyć, musiałby

wiedzieć, czy chłopiec ma dwie siostry (wówczas by przetłumaczył, używając liczby

podwójnej: Otrok ime siestrze ), czy więcej niż dwie (wówczas by przełożył, używając liczby

mnogiej: Otrok ima siostry ), a tymczasem zdanie łacińskie nie daje podstaw do

rozstrzygnięcia tej kwestii.

Myślę, że wystarczy tych przykładów (które oczywiście można dowolnie mnożyć), by

uzasadnić naszą tezę, że za każdym językiem narodowym kryje się jemu tylko właściwy

obraz świata, a więc i odrębna kultura społeczeństwa jego użytkowników. Dotyczy to

oczywiście i języków europejskich. Każdy z nich jest narzędziem, tworzywem i elementem

określonej odrębnej kultury narodowej. Równocześnie jednak jest nośnikiem wspólnych

nadrzędnych, europejskich wartości kulturowych stanowiących o kulturowej tożsamości

naszego kontynentu.

Taki stan rzeczy jest skutkiem różnorodnych i wielostronnych wpływów językowych

na obszarze Europy. Wpływy językowe to nieuchronny wynik wymiany dóbr materialnych i

duchowych między narodami, muszą więc towarzyszyć wszelkim rodzajom trwalszych

kontaktów między środowiskami różnojęzycznymi.

W Europie szczególną rolę odegrały w tym zakresie różnego rodzaju języki

międzynarodowe. Takim międzynarodowym językiem kultu religijnego, kultury i nauki była

w średniowieczu łacina (w mniejszym zakresie, tzn. na mniejszym obszarze, też greka i staro-

cerkiewno-słowiańska 3 ) . Podobną rolę odegrała w XVIII i w pierwszych dziesięcioleciach

XIX wieku francuszczyzna, która jednak, choć nazywana podówczas nowożytną łaciną, była

nie tylko międzynarodowym językiem kultury, lecz także międzynarodowym potocznym

językiem społecznych elit. 4 Dziś następcą łaciny i francuszczyzny w roli języka

międzynarodowego jest angielski. Poprzedników przerasta zarówno zasięgiem

geograficznym, jak i społecznym oraz funkcjonalnym. 5

Mniejszą (gdyż w większym stopniu lokalną), ale też istotną rolę odegrały języki

urzędowe w państwach wielonarodowych (polski w ostatnim stadium Rzeczypospolitej

Obojga Narodów, niemiecki w Cesarstwie, a później Rzeszy Niemieckiej oraz w monarchii

austro-węgierskiej, rosyjski w Rosji carskiej, byłym ZSRR i w dzisiejszej Rosji itp.).

Zarówno języki międzynarodowe, jak i języki urzędowe państw wielonarodowych

wywierały i wywierają silniejszy lub słabszy, długotrwały lub przelotny wpływ na różne

europejskie języki narodowe. 6 Wpływ ten przejawia się głównie, w zasadzie niemal

wyłącznie, na płaszczyźnie słownictwa.

Nie ma chyba języka europejskiego, w którym by nie było wyrazu-rezultatu przejęcia

greckiego demokratia ‘władza ludu’. Przejęcie może mieć postać właściwego zapożyczenia

leksykalnego (formalnoznaczeniowego), jak w wypadku polskiego demokracja , francuskiego

démocratie czy angielskiego democracy , lub też kalki, jak w wypadku przestarzałego

ludowładztwo czy -zgodnie z uzusem Lelewela – gminowładztwo . Tak czy owak każdy chyba

język europejski tym greckiego pochodzenia wyrazem nazywa jedno z najważniejszych

wspólnych europejskich pojęć z dziedziny życia społecznego.

Podobnie nie ma chyba języka europejskiego, w którym by nie było wyrazu –

rezultatu przejęcia łacińskiego wyrażenia res publica ‘rzecz, sprawa wspólna (tzn. państwo

jako wspólny interes obywateli)! I tutaj przejęcie może mieć postać zapożyczenia

formalnosemantycznego, wprost z łaciny lub – częściej, jak w polszczyźnie – za

pośrednictwem francuskiego république ( republika ), bądź też postać kalki, jak w wypadku

polskiego rzeczpospolita (dzisiaj używamy tej formy tylko na oznaczenie naszego państwa,

Rzeczypospolitej Polskiej, a inne państwa nazywamy republikami , ale w przeszłości nazwa ta

odnosiła się do każdego państwa o ustroju republikańskim, na przykład w źródłach

średniopolskich regularnie się mówi o Rzeczypospolitej Weneckiej, a Jan Zamoyski twierdził,

że „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”).

Z kolei francuszczyzna wniosła do zasobu ważnych nazw- pojęć języków europejskich

takie formy jak sztuki piękne (francuskie beaux arts ) czy literatura piękna (francuskie belles

lettres ). Obok tej ostatniej nazwy-kalki funkcjonuje obocznie pożyczka formalnosemantyczna

beletrystyka z niemieckiego Belletristik (od francuskiego belle lettres ). Przykładów

najnowszych ogólnoeuropejskich nazw-pojęć o genezie angielskiej każdy może przytoczyć

wiele (jak choćby kalka poprawność polityczna z angielskiego political correctness ).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: