Maria Szandor Wyprawy tatarskie „besz-basz” na ziemie polskie za panowania Zygmunta III Wazy. Kałków 2004.pdf

Wyprawy tatarskie „besz-basz”

Na ziemie polskie Za panowania

Zygmunta iii wazy.

Maria Szandor

Kałków 2004

Wyprawy tatarskie stanowią jedną z najczarniejszych kart w naszej

historii. Zaliczane one były do najstraszliwszych klęsk i plag, jakie dotknęły

i przeszły ziemie Rzeczypospolitej. Dziś śmiało można odrzucić pogląd dawnej

historiografii szermującej hasłem, jakoby Polska była przedmurzem i tarczą

chrześcijaństwa, tamą chroniącą Europę przed zalewem pogan, murem, za

którym wszystkie inne narody mogły spokojnie żyć i pracować. Nie ma nic

bardziej błędnego, skoro sami Tatarzy (o Turkach nie wspominając), często

kilka razy w roku, w murze tym dokonywali wyłomów 1 .

Słusznie zauważył Olgierd Górka, że na przestrzeni czterech wieków

Rzeczpospolita była terenem eksploatacji dla czambułów tatarskich, której

skutki gospodarcze przerastają najśmielsze oczekiwania 2 .

Najazdy tatarskie na ziemie polskie nie były czymś przejściowym czy

przypadkowym, lecz było to zjawisko niemal stałe i chroniczne, a w epoce

Zygmunta III powszechne i dokuczliwe.

Terenem najazdów tatarskich były przede wszystkim ziemie Rosji oraz

dawnej Rzeczypospolitej jak również na wpół podległe władzy sułtana

tureckiego hospodarstwa naddunajskiego Mołdawia, Włoszczyzna i Kaukaz.

W różnych okresach czasu zmieniały się bazy wypadowe Tatarów i teren

ich zasięgu. Nieraz w poszukiwaniu żywności Tatarzy napadali nawet na kraje

sprzymierzone z Turcją 3 .

W wiekach wcześniejszych XIV i XV wszystkie prawie najazdy były

organizowane przez Tatarów nadwołżańskich. Kiedy w XVI wieku następuje

gospodarczy i polityczny upadek hord nadwołżańskich, Tatarzy emigrują

w kierunku zachodnim na Krym, tworząc Chanat Krymski. Wówczas prawie

wszystkie napady na kraje słowiańskie organizowane są przez Tatarów

krymskich. W XVII wieku jako poważny konkurent chanatu krymskiego

wystąpiła horda budziacka, a najazdy na Polskę były dziełem zarówno jednych

jak i drugich 4 .

Na podstawie bogatej literatury o wyprawach skośnookich najeźdźców,

można przedstawić szereg przyczyn wypraw łupieżczych, dzieląc je na:

pośrednie i bezpośrednią. Do tych pierwszych należały morskie najazdy

kozackie na czajkach, które były tym dla Turcji, czym napady Tatarów dla

Polski. Zdobywszy nadczarnomorskie miasto, Zaporożcy rabowali je, podpalali

i czyn prędzej uchodzili z łupami przed nadciągającą odsieczą. Zdobycze

Kozaków to przede wszystkim złote i srebrne monety, broń wszelkiego rodzaju,

dywany perskie i inne cenne tkaniny wschodnie 5 .

Odpowiedzią Turków na wyprawy Kozackie było wysyłanie „zagonów”

tatarskich na kresowe ziemie Rzeczypospolitej. Jednak oprócz napadów, na

wyraźny rozkaz sułtana, Tatarzy podejmowali ogromną ilość wypraw na własną

rękę. Odbywało się to oczywiście przy cichym poparciu Wysokiej Porty 6 .

Janusz Pajewski pisze, że wyprawy łupieżcze nie zawsze dyktowała chęć

zemsty czy łupów. Niekiedy były to zwykłe prowokacje, dokonywane na

polecenie dworu habsburskiego w celu wywołania wojny między Polską a Portą

i odciągnięcia w ten sposób głównych sił tureckich z Węgier 7 .

Władysław Czapliński wskazuje wyraźnie na współzależność istniejącą

między wyprawami tatarskimi na Polskę, a jej polityką wschodnią, zarówno,

gdy chodzi o politykę wobec Rosji, jak i wobec księstw wołoskich.

Chociaż niejednokrotnie udawało się Polsce magnacko-szlacheckiej

pociągnąć Tatarów do wspólnej akcji przeciw Rosji, niemniej były lata,

w których Tatarzy próbowali wykorzystać zaangażowanie się Polski na

północnym wschodzie, by zadać jej bolesne ciosy na południowym wschodzie.

Silniej jeszcze występuje ta współzależność między wyprawami tatarskimi

a polityką Polski wobec księstw wołoskich. Słusznie mówił Żółkiewski na

sejmie w 1616 roku: „Bo uciekasz się jedno do rozumu, kto to z nas prywatnych

ścierpieć może, kiedy mu urzędnika z jego majętności wyrzucają a jakoż

rozumieć mamy jak daleko, bardziej do tego tyrana boli, że się na jego

hołdownika rzucono i prowincję jego wojują”.

Według Wł. Czaplińskiego, z czasem i odleglejsze państwa jak Szwecja

zrozumiały, że Tatarzy, mogą stanowić znakomitą dywersję odciągającą Polskę

od głównego teatru wojny i nie omieszkały tego faktu wykorzystać 8 .

Inną pośrednią przyczynę najazdów upatrywała ówczesna szlachta

w zaleganiu państwa z podarkami dla chana, czego winowajcą okrzyknęła

również Zygmunta III 9 .

Jak pisze Br ü ckner: „broniono się przeciw nim (Tatarom) raczej walką

dorywczą lub chwilowym zawieszeniem broni, okupowano haraczem

wstydliwie zwanym upominkiem dla chana i jego dworzan 10 .

Bezpośrednim, najbardziej rozpowszechnionym w historiografii

powodem najazdów tatarskich była najczęściej nie chęć zaspokojenia dzikich,

krwiożerczych instynktów, które by kazały potomkom wojowników Dżingis-

Chana palić, grabić, mordować. Decydującą rolę odgrywały względy

gospodarcze, ekonomiczne.

Niewielki, górzysty mało urodzajny Półwysep Krymski nie mógł

wyżywić swych aż nazbyt licznych mieszkańców, stojących na niskim stopniu

rozwoju gospodarczego Przyczyną głodu mógł stać się jeden rok nieurodzaju.

Pozornie, najłatwiejszym ratunkiem było urządzenie łupieskich napadów na

ziemie sąsiadujących krajów. Dla licznych koczowników wypasających swe

stada od Dunaju aż po Don, zdobycz wojenna była często źródłem utrzymania,

szczególnie wówczas, gdy w wyniku susz lub epidemii bydlęcych masowo

padały stada. Tysiące koczowników tatarskich ruszyło na wojenne wyprawy

w nadziei pozyskania bogatych łupów 11 .

R. Majewski 12 i B. Baranowski 13 najazdy tatarskie dzielą na dwa

rodzaje: pierwszy to tak zwane wyprawy walne, kiedy na czele znacznych sił

wojskowych stawał ktoś z członków rodu chańskiego lub inny wysoki dostojnik

państwowy. Najazd, w którym brały udział znaczne siły tatarskie pozorowany

był zwykle względami politycznymi. Drugi rodzaj to drobne napady rabunkowe,

czysto łupieskie, rozbójnicze, tak zwane „besz-basz”- co dosłownie po

kipczacku znaczy „pięć głów” 14 , chociaż brało w nich udział i po parę tysięcy

ludzi.

Organizowane były przez doświadczonego w bojach wojownika, czasami

nawet przez kupców z tureckich miast czarnomorskich, którzy w nadziei

bogatych łupów wypożyczali Tatarom konie a nawet i broń, na przykład bogaty

kupiec turecki z Oczakowa- Kulawy Hassan- częściowo finansował prawie

wszystkie wyprawy łupieskie na ziemie polskie w początkach XVII wieku.

Napady „besz-basz” wyrastały na podłożu ekonomicznym, miały za zadanie

zdobycie jak najwięcej łupów. Jak podaje F. Kotula, zabierano: konie, bydło,

cenniejsze przedmioty i liczebny jasyr: młodzież, ludzi w sile wieku, dzieci, by

później sprzedać ich na Krymie. Ludzi starych i chorych zwykle mordowano 15 .

Niewolę tatarską uważali współcześni za niemal równoznaczną ze

śmiercią. Jeniec wzięty w jasyr, a zwłaszcza sprzedany do Turcji, jeśli nie

należał do zamożniejszej szlachty (to jest na przykład St. Koniecpolski wzięty

do niewoli 1620r., wykupiony w 1623r.), czy bogatszego mieszczaństwa, a więc

rodzina nie mogła go wykupić, miał nikłe szanse wyjścia z niewoli. Najazdy

tatarskie niszczące dobytek chłopa, (bo ten najbardziej od nich ucierpiał)

niosące mu śmierć lub niewolę, były dlań potwornymi klęskami, toteż mimo

upływu wieków echa tych tragedii tkwią w tradycjach ludu polskiego,

w podaniach tatarskich opisujących Tatarów jako baśniowe potwory. Na

przykład we wsi Kraczkowa koło Łańcuta starszy ludzie powiadają, jakoby

Tatarzy mieli ogromne głowy z jednym okiem na czole, a brody przyrośnięte do

piersi. Nie mogli tedy stojąc patrzeć w górę, dopiero musieli kłaść się na ziemię.

Jeśli ktoś schronił się na drzewie, to mógł ujść śmierci lub niewoli, bo tam

Tatarzy nie mogli go dojrzeć. Ze Staromieścia pochodzą inne podania o losie

zabranych w jasyr. Po przewiezieniu jeńców do swego kraju Tatarzy karmili ich

zamkniętych w klatkach, mlekiem i orzechami, a utuczywszy do tego stopnia, że

nie mogli chodzić, dowozili jeńców wózkami do pieców, piekli i jedli.

Pozostałością tej grozy jest spotykane w wielu wsiach określenie ludzi dzikich,

awanturujących chuliganów jako „tatarów” 16 .

Jak ciężki był los w niewoli mówiły także słowa piosenki:

” O- bo lepiej pójść na mary.

Jak w niewolę do Tatary” 17 .

M. Horn, bierze pod uwagę kryterium liczebności wojsk przy zaliczaniu

poszczególnych napadów ordyńców do drobnych, większych (nowy rodzaj),

walnych wypraw. Wyprawy liczące do jednego tysiąca zalicza do grupy

drobnych. Stosuje również inne kryterium- zasięgu terytorialnego. Do wypraw

drobnych zalicza najazdy, w czasie, których Tatarzy splądrowali jedynie

Pokucie lub wyłącznie powiat halicki, uważa, bowiem, że rozbójnicy stepowi

nie odważyliby się zaatakować powiatów położonych w głębi województwa

ruskiego bez skoncentrowania poważniejszych sił. Wyprawy walne różniły się

od większych nie tylko liczebnością jeźdźców, ale i szerszym zasięgiem

terytorialnym 18 .

Zanim Tatarzy wyprawili się na ziemie kresowe Rzeczypospolitej

przygotowywali się starannie do najazdu.

Każda rodzina ze swymi poddanymi stanowiła bejraki, czyli oddziały,

które różniły się od siebie kolorem chorągiewki. Bejrakami dowodził najstarszy

i najpoważniejszy z rodu, wszyscy zaś inni bez żadnej różnicy stanowili korpus

wojenny 19 . Przy wyprawach „walnych”, które odbywały się stosunkowo rzadziej

niż „besz-basz”, musiały pociągać za sobą ogromne koszty. Tatarzy zbierali

wówczas nadzwyczajny podatek z obwodów, których państwo krymskie liczyło

84 oraz wozy parokonne z sucharami. Pozostający w kraju zaopatrywali

ciągnących w broń, odzież i żywność 20 .

Po takich przygotowaniach Tatarzy udawali się na zdobywanie łupów

wydeptanymi w stepie (nieustannie powtarzającymi się najazdami) kierunkami,

czyli szlakami. Najczęściej uczęszczanymi na teren Rzeczpospolitej były trzy

szlaki: Czarny, Kuczmański i Wołoski, które wychodziły z Perekopu jak by ze

wspólnego pnia. Na linii szlaku Czarnego i Kuczmańskiego leżał Lwów,

a łączyły się w Zbarażu.

Szlak Wołoski zwany pokuckim lub złotym kierował się na Pokucie. Po

przekroczeniu granicy polskiej dzieliły się na mnóstwo dróg i rozgałęzień 21 . Na

północ od Lwowa szlaki właściwie już nie istniały, chociaż zdarzało się, że

Tatarzy zapuszczali się na te tereny. W wyznaczaniu swoich szlaków trzymali

się oni głównie rozdziałów wód, starając się jak najmniej przechodzić rzeki,

i o ile to było możliwe, obchodzić je suchą nogą 22 . Zazwyczaj Tatarzy wpadłszy

na jeden ze szlaków szli nim aż do upatrzonego celu i tym samym szlakiem

wracali. Zdarzało się jednak, że zmieniali wybraną drogę, napotykając na którejś

z nich wojska polskie. Idąc na przykład szlakiem czarnym kierowali się nagle,

na kuczmański, lecz napotykając i tu wojska zawracali i wchodzili w szlak

wołoski.

Według danych M. Horna najwięcej najeżdżali Tatarzy ziemię Korony

w latach 1605-1644 szlakiem Wołoskim. Nieco rzadziej Kuczmańskim,

a najrzadziej szlakiem Czarnym. Szlak wołoski był najwięcej uczęszczany

w latach 1612-13, 1616-1624 i 1632-33, to jest w okresie wypraw tureckich

wychodzących z Półwyspu Bałkańskiego oraz w okresie wzmożonej

działalności ordy budziackiej. Szlakiem kuczmańskim wpadali ordyńcy

w granice Rzeczypospolitej do roku 1619, później sporadycznie w latach 1626-

29. Szlakiem Czarnym wdzierali się na Ukrainę przeważnie Tatarzy krymscy.

Największe nasilenie najazdów tym szlakiem obserwujemy w latach 1606-1610.

Ogólnie utarło się mówić, że winę za najazdy ponoszą Tatarzy, a przecież

nie stanowili oni jednolitej, zwartej grupy. Rozpadli się na Tatarów:

budziackich, dobrudzkich, oczakowskich i innych. Jednakże „rej [...] wodzili

sami mieszkańcy Krymu” 23 .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: