Epoki muzyczne I ICH CHARAKTERYSTYKA

Kultura starożytnej Grecji i Rzymu oraz innych cywilizacji od końca II tysiąclecia p.n.e. do V wieku n.e. pozostawiły ogromny dorobek w zakresie filozofii i sztuki, w którym ważne miejsce zajmuje muzyka.
To jednak w ciągu wieków rozwoju kultury greckiej zrodziła się najbardziej zróżnicowana i dojrzała myśl o muzyce, a także twórczość muzyczna obejmująca szereg różnych form i gatunków.

W historii rozwoju kultury starożytnej Grecji wyróżnia się kilka okresów:

1.       Kreto-mykeński (do X w. p.n.e.)

2.       Homerycki (ok. X–VIII w. p.n.e.)

3.       Przejściowy do wojen perskich (VIII–V w. p.n.e.)

4.       Klasyczny (V–IV w. p.n.e.)

5.       Hellenistyczny (IV–I w. p.n.e.)

Za twórców muzyki w greckiej tradycji uchodzą postacie znane z mitów i legend, jak Muzajos – legendarny śpiewak grecki, prawdopodobnie uczeń i przyjaciel mitycznego Orfeusza, uznawany za jednego z pierwszych muzyków, autora religijnych hymnów. Nieprzypadkowo nosił imię „Muzajos". Jak pisał Arystoteles, miał on mówić, że największą ludzką przyjemnością jest śpiew.  

W Grecji starożytnej muzyka uważana była jednak nie tylko za przyjemność, ale także za bardzo ważny element kształcenia dzieci i młodzieży. Platon (V–IV w.p.n.e.) twierdził wręcz, że muzyka to „gimnastyka duszy”.

Jednym z pierwszych filozofów, który zainteresował się dźwiękiem i rozpoczął rozważania na temat natury dźwięków był grecki filozof i matematyk Pitagoras w VI wieku  p.n.e. Próbował on znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego niektóre zestawienia jednocześnie brzmiących dźwięków wydają się bardziej harmonijnie niż inne. Próbował wyjaśnić prawa rządzące harmonią w muzyce przez obserwację i interpretację drgań struny w skonstruowanym przez siebie monochordzie. Był to instrument, a właściwie przyrząd fizyczny składający się z jednej struny rozpiętej na pudle rezonansowym. Przy pomocy ruchomego podstawka dzielono strunę na odcinki o różnej długości, co umożliwiało pomiar odległości między dźwiękami (czyli interwałów muzycznych). Dzięki Pitagorasowi powstały podstawy greckiego systemu teoretycznego.

Wśród greckich instrumentów muzycznych, z których większość jest prototypem dzisiejszych instrumentów, jednym z ważniejszych była lira. Początkowo miała cztery struny, a ich ilość miał w VII w. p.n.e. powiększyć do siedmiu grecki muzyk i poeta Terpander, uważany też za założyciela pierwszej szkoły kształcącej muzyków. Innym instrumentem powszechnie używanym w Grecji była kithara, która ze względu na większe od liry pudło rezonansowe, miała też silniejszy dźwięk.

Muzyka grecka była prawdopodobnie jednogłosowa, instrumenty akompaniujące do śpiewu grały to, co było śpiewane, dodając być może pewne ozdobniki.

Jednym z naważniejszych typów utworów komponowanych w Grecji starożytnej był nomos wykonywany na instrumencie, albo śpiewany z towarzyszeniem liry lub instrumentu dętego o nazwie aulos. W Delfach   organizowane były zawody dla kompozytorów i wykonawców nomosu na kitharę.

Do naszych czasów przetrwały nieliczne zabytki muzyczne, z zapisem muzyki. Należą do nich m.in. hymny delfickie do Apollina (z . ok. 130 r. p.n.e.) odnalezione w Delfach. Fascynującym źródłem wiedzy o greckiej muzyce i teorii są traktaty teoretyczne. Należą do nich m.in. traktaty Euklidesa z Aleksandrii z III w. p.n.e., autora słynnego podręcznika geometrii obowiązującego do czasów Kartezjusza, Elementy geometrii, który pozostawił również dwa traktaty muzyczne: O podziale monochordu oraz O elementach muzyki, który nie zachował się do naszych czasów.

Największy myśliciel tej epoki, Arystoteles (384–322 p.n.e.), w swym dziele zatytułowanym Polityka, wiele miejsca poświęcił muzyce (w księdze VIII). Uważał on, że z czterech przedmiotów, które obejmuje wychowanie (gramatyka, gimnastyka, muzyka, rysunki), muzyka zasługuje na szczególną uwagę, bo choć „gramatyka i rysunki są pożyteczne w życiu i mają w wielu wypadkach zastosowanie, gimnastyka zaś zaprawia do męstwa”, a w przypadku muzyki można mieć wątpliwości co do jej użyteczności, ma ona jednak ważne miejsce – służy do szlachetnego i godnego wypełnienia czasu wypoczynku. Odpoczynek, co Arystoteles wielokrotnie podkreślał, jest celem wszelkiej działalności człowieka, a rozrywki „należy wprowadzić z uwzględnieniem właściwego na to czasu, tak jak się zażywa lekarstwa. Tego rodzaju poruszenie duszy jest bowiem odprężeniem, i z powodu związanej z tym przyjemności — wytchnieniem”.

·         CIEKAWOSTKI
Historia instrumentów muzycznych jest również ściśle związana z mitami, które wynalezienie liry przypisują Hermesowi. Ten bóg wynalazców i  wędrowców, ale także kupców, wędrowców, a nawet złodziei, urodził się w górach Kyllene w Arkadii i już jako niemowlę miał ukraść swemu bratu Apollinowi stado krów. Potem jednak, by złagodzić jego gniew, ofiarował mu lirę zbudowaną przez siebie ze skorupy żółwia i strun z jelit cielęcych. Dar ten osiągnął swój cel – Hermes otrzymał od Apolla na znak swej funkcji posłannika bogów laskę oplecioną dwoma wężami i opatrzoną skrzydłami, zwaną kaduceuszem, która miała łagodzić spory i kłótnie. Dlatego Hermes jest najczęściej przedstawiany z kaduceuszem i w swych skrzydlatych butach, natomiast Apollo, uważany za patrona sztuki i poezji, przewodnika muz, boga piękna i muzyki, występuje, na przykład na wazach greckich, właśnie z lirą.

·         Wiele współcześnie używanych terminów muzycznych wywodzi się z greckich terminów, np. rytm od rhytmós (równomierny chód), orkiestra od orchéstra  (kolista przestrzeń dla chóru w teatrze greckim) czy chór (chorós – zespół tancerzy i śpiewaków).

Muzyka w średniowiecznej Europie miała bardzo wysoką pozycję społeczną i uważana była za naukę. Już w V wieku Martianus Capella (ok.410–439 r.) w dziele De nuptiis Philologiae et Mercurii zaliczył muzykę do elitarnego grona siedmiu sztuk wyzwolonych (septem artes liberales), do grupy nauk matematycznych (quadrivium). Teoretycy muzyki (nazywani musicus) zajmowali w hierarchii społecznej znacznie wyższą pozycję niż muzycy i kompozytorzy (cantores), których uważano jedynie za rzemieślników. To właśnie traktaty teoretyczne są dziś głównym źródłem wiedzy o muzyce tamtych czasów.

We wczesnym okresie średniowiecza (do 1150 roku) dominowała muzyka liturgiczna, głównie tzw. chorał gregoriański (zwany też monodią gregoriańską), czyli repertuar jednogłosowych śpiewów liturgicznych kościoła rzymsko-katolickiego. Chorał zrodził się z wielu tradycji – muzyki synagogalnej, bizantyjskiej i greckiej. Były to psalmodie, antyfony, responsoria a także hymny, sekwencje, tropy, wykonywane podczas nabożeństw i tzw. godzin kanonicznych przez mężczyzn bądź chłopców śpiewających a cappella (czyli bez akompaniamentu). Mistrzami tego repertuaru byli mnisi Notker Balbulus, Tuotilo, Ratpert działający w klasztorze w St. Gallen (dzisiejsza Szwajcaria) oraz słynna mniszka i kompozytorka Hildegarda von Bingen (1098 –1179).

Najwcześniejsze przykłady śpiewów wielogłosowych znamy z traktatów teoretycznych datowanych na koniec IX wieku (Johannes Scotus Erugena De divisione naturae, Pseudo Hucbald Musica Enchiriadis i Scholica Enchiriadis), co sugeruje, iż w praktyce śpiew wielogłosowy pojawił się jeszcze wcześniej. Głównym gatunkiem wczesnej muzyki wielogłosowej było organum, pierwotnie komponowane bardzo schematycznie poprzez zdwajanie śpiewu zaczerpniętego z monodii gregoriańskiej. W wieku XI w klasztorze St. Martial i na całym terenie Akwitanii (polifonia akwitańska) obserwujemy rozwiniętą już postać organum, tzw. organum melizmatyczne, z samodzielnie prowadzonymi liniami melodycznymi i szczególnie rozwiniętą partią górnego głosu. Szczyt rozwoju gatunku organum przypada na twórczość szkoły Notre Dame. 

W X wieku pojawia się także jednogłosowa twórczość pozaliturgiczna, komponowana i wykonywana w języku łacińskim przez wagantów, czyli wędrownych żaków i kleryków. Ich poezja miała często charakter swawolny. Twórczość tego nurtu odnajdziemy m.in. w zbiorze Carmina Burana (ok. 1230 r.).

Okres dojrzałego średniowiecza to koniec XII stulecia i XIII wiek. W muzyce wieku XIII, określanej mianem ars antiqua, wykształciła się rytmika modalna. Głównymi uprawianymi gatunkami były organum i motet, a także conductus (versus) i klauzula. W szkole Notre Dame uprawiano monumentalne 2-4 głosowe organa w technice organalnej i dyskantowej oraz klauzule. Głównymi twórcami szkoły byli Leoninus, twórca Magnus Liber Organi (repertuar zachowany m.in. w rękopisach Wolfenbüttel, Laurenziana) i Perotinus, tworzący 4 głosowe organa i klauzule. W przeciwieństwie do bardzo rozbudowanych organów, XIII-wieczny motet (przykłady m.in. w zbiorach Codex Montpellier i Codex Bamberg) był krótką formą, powstałą z klauzuli, najczęściej 3-głosową, bardzo samodzielną w prowadzeniu głosów, co wynikało z koegzystencji w utworze tekstów w języku łacińskim lub francuskim, bądź w obu tych językach jednocześnie. Treść motetów była zarówno religijna, jak i świecka (także erotyczna). Twórcy – zgodnie z przyjętym zwyczajem – pozostawali najczęściej anonimowi, a do nielicznych, których znamy z nazwiska, należy Pierre de la Croix (ok. 1290 r.).

Od połowy XII wieku rozpowszechniła się we Francji jednogłosowa twórczość świecka poetów-muzyków, zwanych trubadurami (od ok.1100 r.) i truwerami (od połowy XII w). W wyrafinowanych dialektach (langue d’oc i d’oil) tworzyli oni proste formy muzyczne (canso, vers), zróżnicowane pod względem treściowym (m.in. alby, sirventes, plantus). Truwerzy wykształcili ponadto formy słowno-muzyczne o ustabilizowanej budowie (tzw. formie fix) – rondeaux, ballady i virelai – które w następnych wiekach stały się podstawowymi formami wielogłosowej muzyki świeckiej. Twórczość trubadurów i truwerów dała impuls do rozwoju twórczości świeckiej w językach narodowych we Włoszech, Hiszpanii, Niemczech.  

W opozycji do XIII-wiecznej ars antiqua, francuska muzyka wieku XIV określana była mianem ars nova. Twórczość włoską tego czasu nazywano trecento. W tym okresie wykształcił się system rytmiki menzuralnej.

We Francji uprawiano motet izorytmiczny, wielogłosowo opracowywano formy świeckie (balladę, virelai, rondeaux), pojawiały się też pierwsze wielogłosowe opracowania części mszalnych. Głównymi rękopisami przekazującymi twórczość tego okresu są kodeksy Ivrea i Apt. Dominowały kompozycje trzygłosowe. Do najwybitniejszych kompozytorów tego okresu zaliczyć należy twórcę motetu izorytmicznego Philippe’a de Vitry (1291-1361) oraz Guillaume’a de Machaut (ok.1300-1377).

W muzyce włoskiej XIV wieku dominowała twórczość dwugłosowa. Uprawiano przede wszystkim gatunki muzyki świeckiej: madrygał, caccię i ballatę (odpowiednik virelai). Twórczość włoskiego trecento zachowała się między innymi w kodeksach Squarcialupi i Rossi. Wśród kompozytorów poczesne miejsca zajmują Jacopo da Bologna (ok.1340-1386) i Francesco Landini (ok.1325-1397). Pod koniec wieku, pod wpływem twórczości francuskiej, częściej stosowano we Włoszech trzygłos, sporadycznie opracowując także części mszalne i motety (Johannes Ciconia).

Przełom wieku XIV i XV charakteryzuje styl manierystyczny (okres ars subtilior). Zniekształceniom uległ sposób zapisu kompozycji (kompozycje o treści miłosnej zapisywano w kształcie serca, a kanony na planie koła) oraz metro-rytmika. Uprawiano znane wcześniej formy i gatunki muzyczne. Do najwybitniejszych twórców tego okresu – zarówno włoskich, jak i francuskich – należą Anthonello i Philipoctus da Caserta, Matteo da Perugia, Jacob Senleches, Baude Cordier. 

·         CIEKAWOSTKI
W średniowieczu posługiwano się notacją neumatyczną. Początkowo był to zapis bezliniowy (cheironomiczny), pozwalający rejestrować jedynie ogólny przebieg melodyczny, nie zapisując ani precyzyjnej wysokości dźwięku, ani jego rytmu. Dopiero ok. roku 1030 Guido z Arezzo stworzył notację liniową (diastematyczną), która wprowadziła linie na oznaczenia dźwięków c i f, jednak zapis rytmu był nadal niemożliwy. Dopiero ok. 1175 roku zaczęła rozwijać się notacja modalna, a z niej menzuralna (od ok. 1280-1300 r.), w której poszczególne znaki graficzne (główne: longa i brevis) miały już swoją określoną wartość czasową. Notacja menzuralna stała się punktem wyjścia dla współczesnej notacji muzycznej.

·         W średniowieczu muzyka wokalna miała większe znaczenie niż wokalno-instrumentalna i instrumentalna, a większość używanych w tym okresie instrumentów wywodziła się ze starożytności. Do najbardziej popularnych należy zaliczyć harfę, liry (też korbowe), lutnie, fidel (rodzaj skrzypiec), flety, piszczałki stroikowe (np. szałamaja), organy, portatyw, różnego rodzaju dzwonki, trąby i rogi.

W renesansowej Europie poszerzył się zasięg geograficzny ważnych dla rozwoju muzyki obszarów. Z dominującej w średniowieczu Francji centrum twórczości muzycznej przesunęło się ...