Polska Akademia Nauk iu Gniezno i Pozna� w pa�stwie pierwszych Piast�w Teksty wyk�ad�w wyg�oszonych na sympozjum naukowym zorganizowanym przez Oddzia� Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu dnia 8 grudnia 1999 roku O�rodek Wydawnictw Naukowych -auk w Poznaniu Polska Akademia Nauk, Oddzia� w Poznaniu Gniezno i Pozna� w pa�stwie pierwszych Piast�w Redakcja: Andrzej W�jtowicz ISBN 83-87671-13-4 Copyright by OWN PAN, Pozna� 2000 All rights reserved Ok�adka: Matylda Lotary�ska wr�cza kodeks kr�lowi Mieszkowi II, miniatura w Ordo Romanus (Pseudo Alkuina), z oko�o 1027 roku O�rodek Wydawnictw Naukowych Polska Akademia Nauk, Oddzia� w Poznaniu 61-713 Pozna� Wieniawskiego 17119 tel.: (48-61) 8528503, fax: (48-61) 8520671 e-mail: wojtow@man.poznan.pl Printed in Poland (To'ra,r.DRtrK, Pozna�) aaa Spis tre�ci Przedmowa Andrzej B. Legocki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wczesnopiastowskie grody centralne. Podobie�stwa i r�nice Zofia Kurnatowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Gniezno stolic� wczesnopiastowskiego pa�stwa polskiego Gerard Labuda........................................ 33 Wczesnopiastowski Pozna� w �wietle �r�de� archeologicznych Hanna K��ka-Krenz ................................... 61 Zjazd gnie�nie�ski 1000 roku Jerzy Strzelczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Gniezno i Pozna� w pa�stwie pierwszych Piast�w - Wprowadzenie do dyskusji Antoni G�siorowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 aaa Przedmowa �rodowiskowe spotkania naukowe organizowane przez Oddzia� Pozna�ski Polskiej Akademii Nauk sta�y si� w Poznaniu cz�ci� tra- dycji, w kt�rej spotyka si� pragnienie zaprezentowania nowo�ci nau- kowych oraz d��enie do upowszechnienia wsp�czesnego dorobku nauki szerokim kr�gom publiczno�ci. Odkrycie w najstarszej cz�ci Poznania - na Ostrowie Tumskim - fragment�w ksi���cej rezydencji sta�o si� doskona�� okazj� do podj�cia na nowo dyskusji o pocz�tkach Pa�stwa Polskiego. Niezale�nie od ponownego spojrzenia na wcze�niejsze dokumenty historyczne oraz interpretacji nowych odkry� archeologicznych, dyskusja taka znako- micie pobudzi�a wyobra�ni� historyczn� w�r�d szerokich kr�g�w os�b, dla kt�rych historia ziemi ojczystej ma zawsze znaczenie szczeg�lne. Tomik niniejszy przedstawia w zapisie autorskim cztery wyk�ady oraz uwagi podsumowuj�ce uczonych zajmuj�cych si� pocz�tkami Pa�stwa Polskiego: Zofii Kurnatowskiej, Gerarda Labudy, Hanny K��ki-Krenz, Jerzego Strzelczyka i Antoniego G�siorowskiego wy- g�oszone w czasie sesji naukowej pt.: "Gniezno i Pozna� w pa�stwie pierwszych Piast�w', kt�ra odby�a si� 8 grudnia 1999 roku w O�rodku Nauki PAN w Poznaniu. Za wizualny symbol dumnych pocz�tk�w naszej pa�stwowo�ci przyj�to pi�kn� miniatur� z Ordo Romanus powsta�� oko�o 1027 roku, przedstawiaj�c� Matyld� Lotary�sk� wr�czaj�c� kodeks kr�lowi Mieszkowi II. Wprawdzie w�adca ten by� tym, kt�ry wyprowadzi� stolic� Pa�stwa Piastowskiego z Wielkopolski do Krakowa, ale trudno jest oprze� si� urokowi przekazu artystycznego nieznanego miniatu- rzysty z epoki, przedstawiaj�cego kr�la we w�adczym i pe�nym rozu- mu majestacie. Andrzej B. Legocki Prezes Oddzia�u PAN w Poznaniu aaa WCZESNOPIASTOWSKIE GRODY CENTRALNE. PODOBIE�STWA I RӯNICE ZOFIA KURNATOWSKA Instytut Archeologii i Etnologii PAN Oddzia� w Poznaniu Pocz�tki prze�omu "pa�stwowego" manifestuj� si� pobudowaniem paru pot�nych grod�w po�rodku ziemi gnie�nie�skiej, grod�w r�ni�cych si� rozmiarami i fortyfikacjami od wcze�niejszych, z regu�y niewielkich, gr�dk�w plemiennych. S� to takie obiekty, jak Grzybowo pod Wrze�ni� oraz, by� mo�e, gr�d na Ostrowie Lednickim. Funkcjo- nuje te� zapewne nieco wcze�niej pobudowany gr�d w Moraczewie nieopodal Jeziora Lednickiego. Daty dendrochronologicznel uzyskane z tych obiekt�w (przede wszystkim z Grzybowa) wskazuj� na lata 20.-30. X w. Wyznaczaj� one, wedle obecnych danych, pocz�tek umac- niania si� w�adzy Piast�w w Wielkopolsce. W latach 40. X w. lista gro- d�w wczesnopiastowskich jest ju� znaczna. Tak datowane s� obecnie pocz�tki nast�pnych wa�nych grod�w: przede wszystkim w Gnie�nie, Gieczu, L�dzie, najprawdopodobniej w Poznaniu i by� mo�e dalszych Okre�le� dat dendrochronologicznych drewna zabytkowego z Wielkopolski dokona� dr hab. Marek Kr�piec z Akademii G�rniczo-Hutniczej w Krakowie, por. Kr�piec 1998 oraz niepublikowane materia�y w maszynopisach, przecho- wywane w archiwum Pracowni Wczesno�redniowiecznej Oddzia�u Pozna�- skiego IAE PAN. 9 r�wnie� w naszej strefie (Kurnatowska 1987; 1995; 1997), a najwyra�- niej potwierdzonym �r�d�ami zar�wno pisanymi, jak i archeologicz- nymi w przypadku pa�stwa czeskiego (Slama 1988; Tre�tik 1997, s. 351 i n.). W obr�bie tych grod�w i na ich zapleczu skupione by�y owe naj- wa�niejsze sity pa�stwa, tam �ci�gano i chroniono bogactwa z �up�w, danin i trybut�w. Zarazem grody stanowi�y punkty obrony centrum pa�stwa, a ponadto m. in. poprzez kontrast w stosunku do wcze�- niejszych niewielkich gr�dk�w - manifestacj� pot�gi nowej w�adzy. Archeologicznym �wiadectwem skupienia w grodach �wczesnej elity otaczaj�cej ksi�cia i stanowi�cej jego zaplecze spo�eczne, a tak�e nap�y- waj�cych tam bogactw, s� znajdywane tam elementy kultury elitarnej r�nego pochodzenia, zw�aszcza uzbrojenia, a tak�e - w okolicach grod�w centralnych - liczne skarby srebrne. Na podstawie danych, kt�rymi obecnie dysponujemy, proces powstawania i umacniania no- wego systemu w�adzy w centrum gnie�nie�skim mia� miejsce w pierwszych dziesi�cioleciach X w. Nale�y bowiem pami�ta�, i� fakty archeologiczne odzwierciedlaj� z regu�y z pewnym op�nieniem za- chodz�ce zjawiska. G��wne grody piastowskie, skupione w centrum pa�stwa, w obr�bie domeny patrymonialnej Piast�w (cyc. 1), chara- kteryzowa�y si� znacznymi rozmiarami, si�gaj�cymi kilku hektar�w oraz pot�nym i rozbudowywanym systemem fortyfikacyjnym. Wy- twarza si� specyficzny system budowy grod�w (cyc. 2), charakte- rystyczny dla piastowskich inwestycji2, aczkolwiek obserwuje si� tak�e 2 System ten zosta� rozpoznany w badaniach grod�w w Poznaniu, Gnie�nie , na Ostrowie Lednickim, w Gieczu, w K�ecku, Grzybowie, a tak�e w licznych grodach po�o�onych z dala od ziemi gnie�nie�skiej, op. w Santoku, Wroc�awiu i in. Polega� on na budowie silnego korpusu ze stos�w drewna uk�adanego rusztowa, b�d� na przek�adk�, przysypywanych ziemi�. Szczeg�lnie chara- kterystycznym elementem by�o zastosowanie do umocnienia konstrukcji ha- k�w z odpowiednio przyci�tych konar�w (tzw. konstrukcja hakowa). Korpus wa�u by� stabilizowany odsadzkami r�nej konstrukcji, najcz�ciej r�wnie� z zastosowaniem hak�w, niekiedy te� p�aszczem kamiennym lub glinianym. Owa charakterystyczna "piastowska" konstrukcja wa��w obronnych wyznacza 11 dostosowywanie techniki wznoszenia umocnie� do lokalnych warun- k�w topograficznych. Grody te s� cz�sto wielocz�onowe, z czym wi��e si� zr�nicowanie funkcji poszczeg�lnych cz�on�w grodu. Jednocze�nie ma miejsce organizacja zaplecza osadniczego, osadzanie ludno�ci rolniczej i zagos- podarowywanie okolic grod�w, organizowanie ludno�ci us�ugowej a tak�e trudni�cej si� r�nymi dzia�ami wytw�rczo�ci (Kurnatowska 1994). Wszystkie te dzia�ania mia�y na celu zapewnienie funkcjono- wania pa�stwa. Pozyskane daty dendro z grod�w centralnych wska- zuj�, �e w latach 70-80 (Kr�piec 1998), zatem ju� po chrzcie i przyj�ciu misji chrze�cijanskiej, Mieszko I przyst�pi� do rozbudowy swych gro- d�w centralnych, co wi�za�o si� niekiedy ze zmian� funkcji niekt�rych ich cz�on�w. We wn�trzu grod�w pojawiaj� si� pierwsze na naszych ziemiach budowle murowane - ko�cio�y i kaplice oraz palatia - rezy- dencje ksi�cia. Otaczaj�ce grody drewniano-ziemne wa�y obronne osi�- gaj� szeroko�� od kilkunastu do trzydziestu metr�w. Warto na tym miejscu wspomnie�, i� �aden z tych grod�w nie zosta� zdobyty w czasie normalnego funkcjonowania pa�stwa pierwszych Piast�w. Do ich zniszczenia dochodzi dopiero w czasach g��bokiego kryzysu w ko�cu lat 30. XI w. Mimo zbli�onej wielko�ci i systemu fortyfikacyjnego, grody central- ne pe�ni�y zr�nicowane funkcje w strukturze w�adzy. Trzeba podkre�- li�, �e w tym czasie trudno jeszcze m�wi� o stolicy w p�niejszym ro- zumieniu tego terminu. Sprawowanie w�adzy wymaga�o cz�stego przemieszczania si� z jednych o�rodk�w grodowych do drugich. Za- pewne dzia�ania ksi�cia w odwiedzanych przeze� grodach by�y podob- ne: odprawianie s�d�w, udzia� w uroczysto�ciach ko�cielnych, wypra- wianie uczt po��czonych z naradami z grup� lokalnych urz�dnik�w, niekiedy ekspansj� pa�stwa. Szczeg�lnie spektakularne by�o odkrycie takiego wa�u, datowanego dendrochronologicznie na r. 1003 w Prerovie na Morawach, por. Sta�a 1991. 12 rozdawanie dar�w, itp. Jednocze�nie okresowe pobyty ksi�cia wraz z dworem i dru�yn� w poszczeg�lnych grodach by�y sposobem na wykorzystywanie na miejscu gromadzonych tam zasob�w �ywno�- ciowych. Jednak�e, jak wspomniano wy�ej, nie nale�y stawia� znaku r�wno�ci mi�dzy wszystkimi tymi grodami. Pomijaj�c ju� osobiste pre- 13 ferencje w�adc�w, liczy� si� nale�y ze zr�nicowan� pozycj� poszcze- g�lnych grod�w zar�wno pod wzgl�dem ich konkretnej roli w danym okresie tworzenia pa�stwa oraz w ca�ej jego strukturze, jak i z uwagi na ich miejsce w sieci symbolicznych odniesie�, w tradycyjnym sys- temie porz�dkowania i waloryzowania przestrzeni (por. Banaszkie- wicz J. 1986; Dalewski Z. 1996). Gniezno by�o niew�tpliwie o�rodkiem ideowym, wok� kt�rego koncentrowa�a si� budowa pa�stwa pierwszych Piast�w. Gr�d na G�rze Lecha le�a� w samym �rodku ziemi gnie�nie�skiej. Wyr�nia� si� ponadto w nizinnym krajobrazie wielkopolskim nietypowym wy- �ynnym usytuowaniem (cyc. 3), le��c na wypi�trzonej ponad wodami WZG�RZE PAIYIE�SKIE (RYNEK) jezior i bagien wyspie wysoczyznowej o do�� stromych pierwotnie zbo- czach (por. Sawicki 1999, cyc. 2-3, 9-10). Jak wynika z najnowszych bada�, potwierdzaj� si� dawniejsze domniema...
jac1123