MIDZY SASKIM ABSOLUTYZMEM A ZOT WOLNOCI JZEF GIEROWSKI Z DZIEJW WEWNTRZNYCH RZECZYPOSPOLITEj W LATACH 1712-1715 . Nakad 2000+120egz. Obj.ark.u,yd.19,70, ork.druk.20,75.Yopier druk.sot.kl.V,61s86,70g (I6).O ddano do ska- dogio 16.g V.1953, podpisano do druku 20.VIII.t953, druk ukoczono me wrzesggiu 1953. Zakady Kartograficzne - Wrocom,rrl.Kociuszki 29. Zam.nr 411(F 4-19009) Cena z 26.- WSTP Kocowe lata wielkiej wojny pnocnej nale do stosunkowo sabo znanych odcinkw historii polskiej. Upadek wewntrzny Rzpltej i utrata znaczenia midzynarodowegko powstrzymyway historykw od zajmowania si tym okresem. A byy to przecie lata niezmiernie wakie dla dalszego rozwojik stosunkw w Rzeg- czypospolitej szlacheckiej, kiedy zapadaa decyzja, czy w pastwie szlacheckim zwyciy ma myl reforma, czy te zota wolno. Klski wojenne, zniszczenia, katastrofa gospodarki szlacheckiej wskazyway na zasadnicze wady tkwice w ustroju Rzpltej. Jak po latach "petopu", tak i w tyzn akresie wrd postpowych jed- postek budzia si wiadomo koniecznoci reform. Nie chciaa do nich depuci jednak magnateria, ktrej tzw. wolno szla- checka zapewnkaa oligarehiezne rzdy w kraju. 1 Va tym tle dgo j do wewn trzn ch konfliktw w Rzpltej, ktre z czasem ehadzl o may dopwowadzi do tumienia myli refermy i pogry Pol- sk w najciemniejaszych mwokach "czasw saskich"`. Zagadnieia ta naie daczekay si dotychezas szezegowego zbadania przez histyarykw. Powierzehownie poruszya je tylko praca A. Prochaski o konfederacji tarnOgrodzkiejl, oparta o zbyt szezupe p.odstawy rdowe. Ciekawe praee Feldmana2 pow- cone byy przede wszystkim pgelityee zewntrznej i przypisyway 1 A. P r o e h a s k a, Konfeder4acja tawgzogg4odzka, "Przewodnik Naukowy 1 Literackia", Lww 1917. 2 J. F e 1 d m a n, Pokska a spwa2a 2schodna, "Rozpr awy Wydz. Histo- rycno-Filozoficznego PAUaa, S. II, t. XL, Krakw 1926; Geneza kogzfedehaej taz~nogrodzkej, "Kwartalnik Historyczny`"z t. XLII, 1928. 6 zbyt wielk rol obcym wpywom aka dzieje Polski w tym oykre- sie. Dopiero gruntowna rozprawa Nycza3 o genezie refowrmy skar- bowej sejmu niemego, wyzyskujca zniszezone ju dzisiaj maate- riay z Arehiwum Skarbowego, rzucia nowe wiato na te zagad- nienia. Mimo niewtpliwych brakw, wynikych ze zbyt powierz- chownego powizania skarbowaci z sytuacj ekanomiczn kraju, stanowi ena niezbgdn podstaw dla wszelkich bada hiad dzie- janzi pastwa polskiego w latach w_ojny pnocnej. W tych warunkach wydawao si celowe przeprowadzenie ba= da nad dziejami wewntrznymi Rzpltej w kocowych latach wojny pnocnej w oparciu o nie wykorzystane dotychezas krajo we materiay arehiwalne. Wany etap w rozwoju stosunkaw we- wntrznych stanowiy lata poprzedzajce konfederacj tarno grodzk, kiedy nie tylko skrystalizoway si zasadnicze kierunki reform, ale rwnie k4jawniy si powane trudnoci, ktre miay powstrzyma cae dzieo naprawy pastwa. Przedmiotem iniej= szej pracy jest wanie rowj stosunkw wewntrznych w Rzpltej w latach Igl2-1715. Pierwszaoplanowo patraktowane zostay za- gadnienia Koreny. Saprawy Wielkiego Ksistwa Litewskiego wpro wadzane byy drugorzdnie, o ile konieczne byy dla zrozumienia caoci wypadkw. Rwnie palityka zewntrzna zepehnia zo staa na plan dalszy, tynk bardziej e aaikter nie wykorzystywa adnego z arehiww zagranicznych. Duy nacisk zoasta paoony na zbadanie stosunkw spoeczno- gospodarezych panujcych w Polsce w tym okrese, na powane osabienie si wytwrezych, ktre stanowia najwaniejsz przy- czyn zaamania si wszelkich prb reformy pastwa szlahee- kiegoj Rygorystycnie stesowane ranky chrenolegiczne miay przy- czyni si do ucilenia tego powigania. Autor stara si przed- stawi polityk weawmtrzn ana tle zasadniczego antagonizmu kla- sowego w ustroju feudalnym, midzy paddanymi i ich panami. W zwiku z tym szerako zostaa uwzgldniona walka klasewa na wsi i jej wpyw na st.anowisko szlaehty. 3 M. N y c z, Geneza refowmn skawbo2pgch cejgnu nemego, "Prace Komisji Historycznej Poznaskiego Tow. Przyjaci Naukaa, t. XII, z. 1, Pozna 1938. Cao pracy zostaa podzielona na dwie zasadriicze czci. Piewsza z nich zajmuje si sytuacj spoecznoekonomiczn kra- ju i charakteryzuje najwaniejsze tendeneje polityki wewntrz- nej i zewntrnej. Druga cz stanowi racej chronologiczny opis wydarze politycznych w Polsce w latach 1712-1g15. Autor trak- towa obie czci jako integraln cao; wydzielenie czci perw szej nastpio jedynie eelem ruzyskawia jasnoei obrazu. Podstaw rdow pracy stanowiy przede wszystkim mate- zay arehiwalne i rkapiznienne. Wykorzystane zostay zbiory Arehiwum Gwnego Akt Dawnych w Warszawie, Arehiwuzn Pastwowego w Krakowie, Arehiwum Pastwowego w Gdasku, Biblioteki Czarharyskich i Biblioheki Jagielloskiej w Krakewie, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki Uniwersytetu War- szawskiego, Biblioteki Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wraeawiu, Biblioteki w Krniku, Biblioheki Miejskiej w Pozna- niu, Biblieteki Miejskhej w Gdasku, Komisji Historycznej PAU {ebecnie Sekeja Dekumentacji przy Instytucie Historii PAN). Najwiksz warto dla pracy miay zespoy kancelarii Jana Szem- heka i kowespondeineja hetmana Sieniawskiego, znajdujce si w Bibliohece Czartoryskich, korespendeneja amarszaka wielkiego keronnego Mnizeha w zbiorach Ossolinenkm, korespondeneja pod- skarbiego Przebendowskiego a kanelerza wielkieygo litewskiego K. Radziwia w zbiowach Arehiwum Radziwiowskiego w Arelu- wum Gwnym. Przy omawianiu sytuacji spoeczno=gospodarezej autor paosugiwa si gwnie materiaem z ksig grodzkich woje- wdztwa krakowsakiego i sieradzkiego, ktre zastay potraktowa- ne przykadowo. Autor korzysta rwnie z indeksw do ksig grodzkich i ziemsakich siaeradzkich i pockich przygotowanych w ranlach bada nad clziejagmi wsi, kierowanyeh przez Centraln Dyrekej Arehiww. j Umaeliawienie kwerendy pozawrecawskiej autor zawdzieza stypendium Sekeji Naukowej Komisji Popierania Twrezoci Na- ukowej i Artystycznej przy Prezydaium Rady Ministrw. Auter musi take podkreli wydatn pomoc i ruczynna ze streny dy- rekeji i pracownikw wymienionych wyej arehiww i bibliotek, ktrym na tyrm nziejscu skada wyrazy podzikewania. Specjaln 8 wdziczno wgnien autor kustoszowi Biblioteki Cgwarrtabryskich M. Wierzbickiemu za uatwienia w korzystaniu z wanych dla niego rkopisw. Wiele zawdzicza praca take opiece i yczliwo- ci prof. dra W. Czapliskiego. Wreszcie pozwala sobie autor pod- kreli wan pomoc przy ostahecznym wykoezeniu pracy, ktr okazaa mu ona. RZECZPOSPOLITA PO AUGUSTOWEJ RESTAURACJI ROZDZIA I KLSKI ELEMENTARNE Pierwsze diesicolecie XVIII wiekik kuypyno w Rzeczypo= spolitej pad znakiem rozstroju wewntrznego, zniszeze wojen- nych, rezkadu yca gospodarezege. Przez kraj przeleway si obee wojska, ktre uczyniy z niego olbrzymie ple bitewne. a Partie zwolennikw Wettyna i Leszezyskiego rujnoway po- siadoci aprzeciwnikw. Wydzierano kontrybucje pienine, rabo wano ywno i dobytek, palono dohnoshwa, morydowano bezbron- nych. Przewleke kankpanie, marsze i kontrrmarsze, ustawiczne przechody wojsk, ktre objy ca ybez wyjtku Rzeezpospalit, dakanyway wakszych spustosze ni najzacitsze bitwy. Po raz drugi w ycigu pwieeza gogspgodarka Rzpltej pogrya si w sta- nie ealkawitego rezkadu. Chop, wyzyskiwany pyrzez pana, ankany ustawicznym, bezli- tosnym upiestwem wojska, znalaz si na skraju ostatecznej n- dzy. Rwnie tragticznie kszhatowaa si sytuacja mieszezan. Gwa- ty onierskie i samowela zlachegeka podiy normalny hanadel. Zniszezeniu ulego wiele orodkw przemysowych. Olbrzymie konitrybucje i rabunki szybko uhaoyy miasta. Grabieem ulegay ooraz czciej nawet folwarki i dwory szlaeheckie. Naad caym spoeczestwem zawisa groba ruiny. Zwycistwo potawkie umolyiwio pozbycie si okuapacyjneago wojska szwedzkiego. Szlachta, zdezorientowawna i zobojtniaa na wydarzenia polityzne, gotowa bya uzna kadego wade, byle- by zapewi jej odbudow zrujnowanej gospodarki. Std stosun- kowo prdko pagodziaa si z restauraej Auguksta II, nie popiera- je w zasadzie prb dywersji, przeprowadzanych przez staniaw- 10 czykw. Kampanae pornorskie, ktre odcigny wojka sakie i rasyjskie, postanowienia pokoju nadpruckiego, otwieray pozor- nie drog do wewntrznego uspokojenia. Byy to jednak tylko pazory. Faktycznie powikania polityki wewntrznej i zewntrz- nej wraz z niespodziewyanyma klskanki elementarnymi miay spyo- wodowa dalsze pogorszenie si sytuacji gospodarezej w Polsce w latach 1710-1715, potgujc wewntrzne przeciwiestwa, kt- re wyaduj si w ruchach spoecznyeh, zwizanych z konfedera- cj tarnogrodzk. Klski elementarne nadcigny w lad za wojn. W latach 1707-1713 spada na kraj traszliwa klska zarazy, ktra zdzie- sitkowaa ludna caych poaci Rzpltej. Zaraza ta yprzybya prawdopodobnie z poudniowego wshodu, prdko jedak rozsze- rzya si na terenie ycaej Polski. Raz po raz wybruchay w r- nych miejscach jej ogiska, niekiedy kilkakrotnie w tyh samych okelicach. IDazgnko mata zamykay bramy, wstrzymyway handel. "Rzadkie miasteczko byo i wsi, gdzieby nie grasowao apowietrze`"1. Ju w 1707 r. pojawia si zaaraza w Krakowie i Ponaniu, w na- stpnym raku w Warszawie. W latach 1709-1711 obja dalsze tereny - ucierpia wtedy bardzo Kalisz, Sieradz, Paiotrkw, Pock, Sandomierz, czyca, Gdask. miertelno bya bardzo wysoka. W Gdasku miao umrze wskutek zarazy 24 500 ludzi, we Wseho- wie 2998, w Sieradzu 3666, w Midzyreczu 1900; w Lesznie w tygadniach najwikszego nailenia zarazy umierao po 50 osb dziennie2. Grene "powietrze"" dot.aro przez Litwdo Inflanh i Kurlandii, s...
jac1123