krajobraz japoński.pdf

Obserwacje Japońskie

Krajobraz ulotny i niezmienny

Tekst i zdjęcia Ewa Maria Kido

1. Postrzeganie natury

Estetyka krajobrazu oraz środowiska

naturalnego są uwarunkowane m.in. sposobem

postrzegania natury, a także odbiorem

wizualnym form budowlanych. Postrzeganie

natury zależy w dużej mierze od warunków

lokalnych, takich jak klimat, rzeźba terenu,

zjawiska naturalne i roślinność. Percepcja jest

składnikiem bardziej złożonego doświadczenia

estetycznego, które zależy nie tylko od

warunków naturalnych, ale także od przedziału

czasowego oraz obszaru kulturowego. Dlatego w

różnych krajach i obrębach kulturalnych

doświadczenia estetyczne są inne. Te różnice

znajdują odzwierciedlenie m.in. w planowaniu,

budownictwie i architekturze.

Kultura japońska charakteryzuje się

szczególną wrażliwością na odbiór przyrody.

Postrzeganie natury w Japonii zawsze było

determinowane takimi zjawiskami jak śnieg,

deszcz, silny wiatr ( taifuu ), promienie słońca,

sezonowe zmiany kolorów, itp. Poeta japoński

Matsuo Bashō (1644-1694) podkreślał, że „ ten

kto żyje elegancko, jest przyjacielem czterech pór

roku w ich naturalnej postaci ” 1 . Tradycyjne

postrzeganie zjawisk przyrody, które wynikało z

metafizycznego traktowania podlegającej

ciągłym zmianom natury, zostało nieco

zachwiane na skutek modernizacji kraju, która

spowodowała wielkie zmiany także w

środowisku naturalnym. Obecnie można by

dyskutować, na ile aktualna jest tradycyjna

percepcja natury w Japonii. Niewątpliwie jednak

sposób postrzegania ukształtowania terenu, który

jest w Japonii urozmaicony poprzez istnienie gór

i dolin, malowniczych strumieni i ogromnych

rzek, jezior, lasów, łąk i morza – wynika z

uznawania „wieczności” natury. Takie elementy

1 Tadahiko Higuchi, „The visual and spatial structure of

landscapes”, The MIT Press, 1988 (tłum. autorki).

krajobrazu jak góry i lasy, a zwłaszcza

pojedyńcze pagórki, były uznawane za siedlisko

bóstw shintoistycznych, pola ryżowe były

symbolem dążeń i wysiłku, a rzeki – symbolem

życia. Doliny u podnóży gór, tam gdzie mieściły

się osady ludzkie, zawierając zarówno cząstkę

tajemniczych i „boskich” pagórków jak i

„ziemskich” pól ryżowych, mieściły się w sferze

przejściowej - pomiędzy światem realnym i

duchowym.

Tradycyjnie, postrzeganie natury było

powiązane z postrzeganiem scenerii krajobrazu.

Zostało ono sformalizowane, m.in. poprzez

wyodrębnienie zjawisk przyrody, jako jej

kluczowych tematów - ka-chō-fū-getsu. Ka lub

hana oznacza kwiat i symbolizuje będącą w

rozkwicie lub przemijającą przyrodę. Chō lub

tori oznacza ptaka i symbolizuje dźwięk lub ruch

dzikiej natury. Fū lub kaze oznacza wiart, który

zwiastuje zmianę pogody, natomiast getsu lub

tsuki oznacza księżyc na nocnym niebie. Oprócz

sformalizowania, doświadczenia krajobrazowe

były także stylizowane w postaci ośmiu

widoków, takich jak: bansho (wieczorny

dzwonek), kihan (powracająca łódź), rakugan

(dzikie gęsi na polu), seiran (chłodny,

odświeżający wiatr), yau (nocny deszcz), yusho

(blask o zmierzchu), shugetsu (jesienny księżyc),

bosestu śnieg o zmierzchu). Spośród

doświadczeń wizualnych ka-chō-fū-getsu

najbardziej popularne stały się hana i getsu ,

znane jako hanami - podziwianie kwitnących

wiśni oraz tsukimi - podziwianie księżyca.

Stylizowane doświadczenie krajobrazowe –

hakkei – zostało po raz pierwszy określone w

1500r. przez Konoe Masaiye w odniesieniu do

miejsc wokół jeziora Biwa, a później rozszerzyło

się na inne miejsca o niepospolitym uroku.

Hanami

Chidorigafuchi Minakami 2 , ogród

Hama-Rikyū-Teien, park Inokashira 3 , Jingū

Gaien (zewnętrzne ogrody Meiji Jingū), ogród

Koishikawa Shokubutsu-en, park Shiba Kōen,

park Shinjuku Gyōen, park Sumida Kōen, park

Ueno Kōen, chram Yasukuni, park Yoyogi, a

także aleje wysadzane drzewami w okolicach

Akasaka, Budōkan, Ichigaya, Kōkyo (Pałacu

Cesarskiego), itd.

Postrzeganie natury tradycyjnie

odzwierciedlało się w wyróżnianiu miejsc o

szczególnych walorach widokowych - meisho

oraz w kontemplowaniu krajobrazu naturalnego

w odniesieniu do jego unikalności. Zgodnie z

tradycyjnym kalendarzem rocznym sajiki , który

zawierał wszystkie sezonowe atrakcje, w

miejscach tych podziwiano i nadal się podziwia

zmiany przyrody. Sezonowe atrakcje są opisane

z użyciem adekwatnej terminologii - kigo .

Wydarzeń tych jest wiele; nie tylko hanami , ale

także ume-mi (podziwianie kwitnących śliw),

hatsu-Fuji (pierwszy widok góry Fuji), hasu-mi

(podziwianie kwiatów lotosu), kiku-mi

(podziwianie chryzantem), kōyō (podziwianie

jesiennych kolorow liści), yuki-mi (podziwianie

śniegu), itp. Bardzo często też moment

szczytowy danego zjawiska pokrywa się z datą

lokalnego matsuri (festiwalu). Niektóre atrakcje

odbywały i nadal odbywają się zawsze o tej

samej porze roku, jak np hanabi (sztuczne ognie),

które są zawsze latem.

Większość miejsc widokowych w kraju

została wyselekcjonowana i ustanowiona w

okresie Edo. Miejscami, które do dzisiaj urzekają

swym pięknem są m.in.: góra Fuji, dolina nad

rzeką Azusą oraz jeziora i porośnięte lasami góry

w Kamikōchi (pref. Nagano), a także wspaniałe

lasy w Górach Shirakami - Shirakami Sanchi

(pref. Akita /Aomori) i lasy cedrowe Yakushima

na wyspie Yaku (w archipelagu Ryūkyū Shotō).

Rejon Kamikōchi jest rezerwatem przyrody i

należy do Parku Narodowego Chūbu Sangaku, a

Shirakami Sanchi i Yaku zostały zaliczone w

2 2-3 Kudan-Minami, Chiyoda-ku Tokyo; najbliższa

stacja metra: Kudashita

3 1-18-31Gotenyama, Musashino-shi, Tokyo;

najbliższa stacja: Kichijoji

Sakura

Kwitnące drzewa wiśni - sakura -

będące także elementami ogrodów japońskich,

były podziwiane przez arystokrację dworską już

w okresie Heian (794-1185). Później, począwszy

od Azuchi Momoyama (1568-1600), a

szczególnie w okresie Edo (1600-1868),

podziwianie kwitnących drzew stało się

popularne wśród szerszego społeczeństwa i trwa

tak aż do dzisiaj. Drzewa wiśni mają wiele

gatunków, wśród których popularne są sōmei

yoshino sakura – drzewa z pojedyńczymi

bladoróżowymi kwiatkami, oyama zakura -

rosnąca dziko oraz shidare-zakura – z gałęziami

opadającymi, jak u płaczącej wierzby. Specjalną

prognozę przesuwania się frontu sakura - sakura

zensen , ogłasza co roku agencja metereologiczna.

Front ten zwiastuje sezon kwitnienia wiśni w

poszczególnych regionach. W bieżącym roku

wiśnie zakwitły wcześniej niż zwykle - w Tokio

początek sezonu został ogłoszony 19 marca.

Miejscami szczególnie popularnymi na hanami

są w Tokio: cmentarz Aoyama, park

poczet światowego dziedzictwa przyrodniczego.

z podróży (1880) oraz Ernest Satow 5 w swojej

bogatej korespondencji i przewodniku

turystycznym (1884). Obserwatorzy opisywali

subiektywne doświadczenia przeżywania

krajobrazu, wśród których było nie tylko dużo

podziwu dla tarasowych pól ryżowych, pasm

górskich i dolin, szerokich rzek, romantycznie

ulokowanych świątyń, ale były także słowa

krytyki. Był to okres modernizacji kraju, kiedy

krajobraz po raz pierwszy zaczął ulegać

drastycznym zmianom na skutek budowy dróg,

kolei, rozwoju miast i przemysłu, a więc

obserwatorzy mogli zauważyć także przemiany,

niekorzystne z punktu widzenia krajobrazowego.

Isabella Bird podróżując po górach Aizu w

rejonie Tōhoku opisała swoje wrażenia na widok

imponujących wierzchołków Bandai-san,

Itoya-san i Miyojintake-san: „ te szczyty pokryte

nagimi skałami lub błyszczącym śniegiem,

wznoszące się ponad pokryte szczelnie zielenią

dolne partie gór - aż do nieba o wspaniałym

błękicie - nadały scenerii dokładnie taką

indywidualność i wyraz, których moim zdaniem,

japońskiemu krajobrazowi zwykle brakuje ” (tłum.

autorki). Stosunkowo późno, bo dopiero w 1890r.

wylądował w Jokohamie Lafcadio Hearn 6 , który

przyjechał tu z zamiarem napisania książki, a w

rezultacie pozostał w Japonii do końca swojego

życia. „ Pierwsze wrażenie na widok góry Fuji o

poranku pozostanie niezapomniane w obecnym

życiu oraz w przyszłym ”, napisał po ujrzeniu

2. Tradycyjny krajobraz japoński – nihon

no fūkei

Tradycyjny krajobraz japoński to taki,

który można odnaleźć „ nad krawędzią wody , po

stronie gór ” (Higuchi, 1988). Higuchi wyróżnił

siedem struktur przestrzennych krajobrazu

japońskiego: typ Akizushima-Yamato (dolina

otoczona porośniętymi lasem górami), typ

8-płatkowego kwiatu lotosu (świątynie

buddyjskie w dolinach położonych na terenach

wyżynnych), typ chramu Mikumari (pola ryżowe

usytuowane w wąskiej dolinie, powyżej której,

na zboczu, znajduje się chram), typ odciętej od

świata doliny (wąska, otoczona górami dolina, w

której płynie rzeka), typ zōfū-tokusui (równina

otoczona górami od północy, wzgórzami od

zachodu i wschodu oraz otwarta na południe;

przykładami są m.in. Kioto, Morioka oraz

pewnym sensie - Edo), typ świętego wzgórza

(niewysoka góra otoczona równiną) oraz typ

punktu widokowego (niewysoka góra, służąca

jako punkt odniesienia, sąsiadująca z terenem

równinnym).

Klasyczny japoński krajobraz, wyspa Sado,

pref. Niigata

Pierwotny krajobraz japoński musiał

być niewątpliwie zachwycający, skoro zwrócili

uwagę na jego uroki pierwsi zachodni goście

odwiedzający Japonię na początku okresu Meiji

(1868-1912). Piękno niektórych okolic

opisywała m.in. Isabella Bird 4 w swoich listach

4 Isabella L. Bird (1831-1904) - podróżniczka brytyjska,

wędrowała po nieprzetartych szlakach Japonii w 1878r.

Swoje wrażenia opisała w książce „Unbeaten tracks in

Japan”, Travelers' Tales Inc, 2000. Notatka biograficzna

autorstwa Judyty Yamato ukazała się w Gazecie Klubu

Polskiego w Japonii, Nr 3 (30), VI. 2003.

5 Ernest Satow (1843-1929) - wybitny dyplomata

brytyjski, po raz pierwszy przyjechał do Japonii w

1862r. i przebywał do r. 1900, kiedy to został

przeniesiony do Chin. Spostrzeżenia na temat

ówczesnej Japonii zawarte są w jego korespondencji

służbowej oraz prywatnej, a także w książce „A

diplomat in Japan” (1921) oraz w przewodniku

turyrycznym po centralnej i północnej Japonii.

6 Lafcadio Hearn (1850-1904) – mieszkał w Japonii

przez 14 lat - w Matsue, Kumamoto i Tokio. Pisał o

tradycyjnej Japonii, był profesorem literatury

angielskiej na Universytecie Cesarskim (dzisiejszy

Uniwersytet Tokijski). Uznawany jest za najlepszego

znawcę Japonii swoich czasów. Notatka biograficzna

autorstwa Judyty Yamato ukazała się w Gazecie Klubu

Polskiego w Japonii, Nr 4 (25), VII.2002.

słynnej góry 7 . Hearn był gorącym wielbicielem

Japonii i skupiając się na tradycji, nie zauważał

zmian: „ Kraj pozostaje tym, czym był przedtem;

jego obraz tylko nieznacznie się zmienił, z

powodu tych wszystkich przemian w okresie

Meiji. Zminiaturyzowane koleje i słupy

telegraficzne, mosty i tunele mogłyby niemal

pozostać niezauważone w archaicznej zieleni

krajobrazów ” 8 .

Na tle naturalnego krajobrazu wspaniale

prezentowała się tradycyjna architektura, której

piękno opisywała w swoich listach Isabella Bird.

Podczas, gdy tradycyjna architektura była

bezpośrednio powiązana z naturą, architektura

współczesna nie posiada już takiej bliskiej relacji.

Współczesny krajobraz japoński zmienił się i w

wielu wypadkach przekształcił z krajobrazu

kulturalnego fukkei w komercjalny produkt. Na

skutek zmiany stylu życia, zmieniło się też

otoczenie i w dzisiejszych czasach podziwianie

ośmiu formalnych widoków mogłoby być trudne.

Ponownie większe zainteresowanie krajobrazem

nastąpiło w latach 1980., jako składnik retoryki

post-modernizmu, w ramach której zaczęto

próby ratowania utraconych tradycyjnych

krajobrazów. Prototypy krajobrazu japońskiego

różniły się w zależności od czasów, ale

najbardziej popularnym krajobrazem z

przeszłości pozostał w świadomości

Japończyków prototyp sansui – oznaczający

krajobraz górski ze strumieniami. W latach 1990.

nasilił się trend nawołujący do odzyskania

utraconych doświadczeń krajobrazowych, jako

przeciwwaga ultra neo-modernistycznego

środowiska high-tech. Obecnie, w budownictwie,

architekturze i innych dziedzinach, ceniony jest

tzw. rozwój zrównoważony - bez szkód dla

środowiska.

sztuce japońskich ogrodów. Mieszkańcy miast

już w okresie Heian (794-1192) starali się

stworzyć wokół siebie namiastkę natury i

tworzyli ogrody o silnie krajobrazowym

charakterze. Ogrody w stylu arystokratycznych

rezydencji - shindenzukuri - w przeciwieństwie

do późniejszych ogrodów japońskich, były

reprodukcjami naturalnego krajobrazu.

Późniejsze, XVIIIw. parki angielskie

przypominały te wczesne japońskie ogrody.

Jednak, w odróżnieniu do ogrodów japońskich,

takich jak np karesansui 9 (suche ogrody), które

były często małe oraz zawierały

zminiaturyzowane i symboliczne elementy,

brytyjskie ogrody były rozległymi, swobodnie

kształtowanymi parkami krajobrazowymi. W

okresie Edo (1603-1867) ponownie pojawiły się

duże ogrody, należące do shōguna lub daimyō ,

które zawierały cechy zarówno ogrodów

karesansui jak i chaniwa – ogrodów wiodących

do pawilonów ceremonii herbaty.

Ogród przy świątyni Teryū-ji, Kioto

Ogólnie, tradycyjne ogrody można

podzielić na trzy zasadnicze grupy: karesansui

(suche ogrody), tsukiyama (ogrody na

pagórkach) oraz chaniwa (ogrody herbaciane).

Ogrody tsukiyama , jak np ogród Sōgenchi przy

świątyni Tenryū-ji w Kioto , składały się ze

starannie skomponowanych pagórków,

strumyków, wijących się i kolistych ścieżek,

kamiennych i drewnianych mostów, drzew i

3. Ogrody

Postrzeganie natury oraz szczególny do

niej stosunek są odzwierciedlone w tradycyjnej

7 Lafcadio Hearn, „Writings from Japan”, ed. Francis

King, Viking Penguin, New York, 1984 (tłum. autorki).

8 Lafcadio Hearn, „Kokoro – hints and echoes of

Japanese inner life”, Charles E. Tuttle Co., Tokio, 1998

(tłum. autorki).

9 Ogrody karesansui były początkowo tylko

fragmentami ogrodów shindenzukuri , a w XVw. stały

się stylem niezależnym. Zbiegło się to z rosnącą

tendencją do oszczędności formy, która szczególnie

uwidoczniła się w okresie Muromachi (1338-1576),

kiedy to pojawiły się ogrody w stylu chaniwa .

kwiatów. Ogrody w stylu karesansui , jak np

Nanzen-ji lub Ryōan-ji w Kioto, odtwarzały

krajobraz naturalny w bardziej abstrakcyjnej

formie. Forma inspirowana Zen była oszczędna.

Osiągano ją poprzez komponowanie połaci

pokrytych żwirem, piaskiem i mchem, ze

strannie kultywowanymi krzaczkami. Elementy

centralne ogrodów – kamienie – symbolizowały

wyspy i góry otoczone wodą. Ogrody chaniwa

sąsiadowały z pawilonami herbacianymi –

chashitsu , które pośredniczyły w przejściu

duchowym do refleksyjnej fazy ceremonii. Ich

zasadniczą cechą były m.in. dróżki

skomponowane z płaskich kamieni tobiishi ,

kamienne latarnie tōrō oraz kamienne misy na

wodę tsukubai . Ogrody również były

klasyfikowane w zależności od ich wartości

krajobrazowej i obecnie do trzech

najpiękniejszych zalicza się Kairakuen w Mito

(pref. Ibaraki), Kenrokuen w Kanazawa (pref.

Ishikawa) oraz Kourakuen w Okayama (pref.

Okayama).

oraz ukrycia innych niepożądanych widoków. W

ogrodzie Tenryū-ji w Kioto, zapożyczone tło

stanowiły wzgórza Arashiyama. Ogród japoński

stał się dziełem sztuki, odseparowanym od

rzeczywistego otoczenia.

W latach 1950., zmienił się sposób

użytkowania terenu (mniej pól uprawnych i

mniejszy kontakt z lasem), co pogłębiło zmiany

w krajobrazie. Znalazło to wyraz w rozluźnionej

więzi pomiędzy ludźmi i środowiskiem oraz

alienacją ogrodów. W przypadkach wielu

ogrodów, zjawisko shakkei zostało utracone na

skutek rozwoju miast, budowy drapaczy chmur i

ogólnie niekontrolowanego, pod względem

estetyki środowiska, rozwoju. W latach 1990.,

nastąpił wzrost świadomości ekologicznej i

środowiskowej. Zabiegi konserwatorkie nie

odniosą jednak efektu, jeśli nie przywrócone

zostaną wartości kulturowe związane ze

środowiskiem i krajobrazem, a architektura

krajobrazu nie będzie zawierała zarówno

elementów inżynierii środowiska jak i sztuki.

4. Trzy najpiękniejsze widoki – Nihon

sankei

Ogród przy światyni Nanzen-ji, Kioto

W okresie Edo pojawiły się dwie nowe

techniki w planowaniu ogrodów. Jedna z nich to

shakkei – polegająca na wkomponowaniu w

strukturę ogrodu otaczającej go scenerii, a druga

to kaiyu-shiki – ogród spacerowy zaplanowany

na osnowie wijących się dróżek tak, aby mógł

być podziwiany na zasadzie pojawiających się

kolejno przed oczami widoków. Technika

shakkei , która dalej rozwijała się w okresie Meiji,

pozwalała nie tylko zapożyczać odległy

krajobraz, ale także kreować osłony w celu

odizolowaniu ogrodu od otoczenia miejskiego

Szczególna wrażliwość krajobrazowa

znalazła swoje odzwierciedlenie nie tylko w

japońskich ogrodach, ale także w tradycyjnej

architekturze drewnianej. Zarówno z

budownictwie, jak i w ogrodach, widać

zamiłowanie do asymetrii i niejednoznaczności

oraz nacisk kładziony bardziej na aranżację

fragmentów i treść niż na formę i kontekst.

Tradycyjna architektura wyrażała tradycyjną

estetykę, „ taką, w której cisza i wielomówność,

ciemność i światło, prostota i złożoność,

oszczędność detali i dekoracyjność,

jednobarwność i wielobarwność, zwykła chata i

pałac arystokraty istniały w kompletnej

symbiozie ” 10 .

Połączenie tradycyjnego krajobrazu

oraz architektury było i jest najbardziej

docenianym wrażeniem estetycznym. Za

10 Kisho Kurokawa, “Intercultural architecture - the

philosophy of symbiosis”, Academy Edition, London,

1991 (tłum. frag. autorki).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: