(1979) Jodkowski, Filozofia nauki Paula K. Feyerabenda. Stadium umiarkowane.pdf

ST U DIA FILOZOFICZNE

Nr 1 1 (168), 1979

FILOZOFIA NAUKI PAULA K . FEYERABENDA

STADIUM UMIARKOWANE

•

P aństwowe Wydawnictwo Naukowe wy dało ostatnio kilka rozpraw

Pa t:< laK. Feyerab en da pod wsp ó lnym tytuł e m Jak być dobrym empirystą?

(W a rszawa 1 9 79 , s: 252 ) . Au t orką w y boru tekstów ~ tłumaczką jest

K ry styna Zam i ara. Z lektury książki w y łania się nieco chaotyczny obraz

p oglą dów filoz o fi cz n y ch Feyerabenda. Przyczyną tego stanu jest umie-

sz c zen ie w zb i orze rozpraw pochodzących z różnych okresów rozwoju

f i l o z of i czneg o autora i w nierównej ilości . Z poz o ru wy da w ałob y się,

~ .e pro po rcje doboru rozpraw tego fil o zof a są właściwe : trzy z okresu

\ -" - c zesn ego,umiarkowane g o , dw ie z tzw . o k r e su anarchis ty cznego. Jednak

o ó ję tościowo proporcja w y gląda inaczej: 170 stron do 50 . W rezultacie

czy t elnik ma pełniejszy obraz stanowiska .. E-e J: . erabendaumiarkowanego

oraz fragmentaryczny E . e y . erabenda _ , ~ histy" . Korzys t niejszy z punk-

t v. w i dzenia spójności poglądów Feyerabenda byłby chyba wybór prac

v vył ą c znie z jednego bądź drugiego okresu twórczości filozoficznej oma-

w i anego autora. .

Artykuł niniejszy jest próbą rekonstrukcji programu filozoficzneg . o

gł os zonego przez Feyerabenda we wczesn y m etapie rozwoju jego filo-

zo f ii nauki - tego programu, który leży u podstaw zasadniczych roz- -

pr a w w y danych obecnie po polsku. Program taki nie został przez niego

e xpli cite przed~tawiony, stąd domyślny charakter poniższych rozważań.

A : r , : y kuł uwzg l ędnia także prac e Fe y erabenda nie zaprezentowane pol-

s k ie m u czytelnikowi .

. Pa u l Fe y er a b e nd uznał, że współczesna mu filozof i a nauki j es t zd omi -

nO ' , v a na przez logiczn y em : Qiryzm z podstawami poz y t ywis t y czn y mi . A ta -

kow ał o n ią jako dogmatyczną, ahistoryczną, bezpłodną me t o do l og i c zni e

o r az n i e s pójną . - Alt e rnat y wna metodologia, kt ó rą proponował, . miała

z ąch ować zalet y empiryzmu będąc jednocześn i e wrogą wobec wszelkieg o

d o g " :aaty zmu, zgodną z ' histori ą n au k i, sugerują c ą p ł odne i nn o wacje

i s pó jn ą wewn ętrznie .

Po nie waż w łas n a filoz o fia F ey e r abenda j est reakcją na pewne tezy

dot y ch czasow e j filozofii nauk i , s t ąd w y daje się wskazane, aby pajpierw

k ró tko scharakteryzować te tezy , _ któ r e st a ł y się przedmiotem szczegól-

ni e zaciekłych ataków.

F E YERABENDO W SKA INTERPRETA ' CJA

DOTYC H C ZA SO W EJ F IL O ZOFII NAUKI

jest przez pewną "form ę perc ep c ji" u kry t ą na p r z yk ł ad v: ~lasycz n e 3

fizyce czy metafizyce Kanta 2. Do k ry t y ko w an y ch przez s I eb I e o rt~ d o-

ksyjnych myślicieli Feyer a bend za lic zał takich filozof ów, ja k B ralth-

waite, Carnap, Feigl, Hempel, Nage l, Reich e nbach, Schlick i S t r aws on,

oraz takich fizyków, jak Bohr, Bom, Heisenberg, L. Rosenberg , von Neu-

mann i von Weizsacker.

Ortodoksyjna filozofia nauki, zdaniem Fe y erabenda, interesuje się

głównie opisem, eksplikacją tzw . logiki nauki . Jej główn y m c e lem j est

sformułowanie metanaukowych twierdzeń o sposobach uz a sa dn ian i a

twierdzeń bazowych, o bazie tych twierdzeń, formalnej . strukt u rze t e or i i

i wyjaśnień naukowych. Ponieważ zajmuje się ona struktur ą dosk o nał ych

wyjaśnień naukowych, więc koncentruje się na wysoce wyid e alizowan ych

wersjach nauki . Nie bada c o dziennej pr a k ty k uczonych , cz y li tz w. kop-

tekstu odkr y cia. Nie przeds tawia sp o sobów znajdowania wy ja śnie ń c z y

dokonywania odkryć , ani nie ok r e ś la logiki częściowo rozwiniętych te or i i .

Zainteresowana jest raczej f o rmalną s t rukturą w pełni d o jrzałych teori i,

często ich aksjomat y czną cz y q uasi-aksjomatyczną postacią, cz y li tzw .

kontekstem uZC;lsadni e ni1; h . .

Jedn y m z założeń o rto d o k sy jn e j filozofii nauki jest, według Fe yera ' : .

benda, przekonanie , iż war t ościo w a wiedza musi być albo pewna, albo

oparta na pewnej wiedzy 3. Poz y tywizm ujawnia tu swe koneksje z pl a-

tonizmem (s. 64) 4. Innym pr ze konaniem wyraźnie przyjmowan y m prz e z

dot y chczasową filoz o fię nauki jest to , iż w~edza naukowa ma ch ar ak te r

empir y czn y, nie jest wiedz ą a priori. Kon s ek w encją obu t y ch p rz eko nań

jest wiara w istnien ie t r w ałej empir y cznej pods ta w y wiedz y na uk o wej .

P?dstawa ta sk~adał a b y s i ę ze zb i oru absolutn i e p e wn y ch t w i erdze ń em - -

plryc~nych, ktor y ch praw dz iwo ść jest ugruntowana w doświadcz eni u.

POJęcIe baz y - na~ki jest f u nd ame ntalne dla idei , ż e nauka jest sposob e m

syste.t;Iat y zo: v ~ma danych d o ś wiad czenia (He m pel) , że e p istem i czn a słu -

sznosc naukI J e st wyni ki e m j ej ostatec z nego o lla dzenia na ba zo w y m p o -

1 Por. P. K . F e yerab e nd , An A t t e mpt a t a R e alistic I n terpreta ti on of E x pe. .,

rience, "P~oceedings of :he Ari s totelian So ci et y " , 19 5 H , voL 58 , s. 1 4 3 ; te nż e , Com-

plem e . ~ t~ n ty ~

"Proceedmg s of t he A ri s t ot eli a n Soci e t y " , Supp lem entar y, 1958 , v ol .

2 Por. ten że, Complem e n t ar i ty ..., s. 81 - 8 2.

3 Tenże , Phy s ik u~d On t o l og i e, "Wi sse nschaft und W e ltbild " , 1954 , Bd . 7; tenż e ,

Das Problem d e r EXtstenz th e oret i sch e r Ent it a t en , [w : ] E . Topi , ts · c h ( H r sg .) P ro -

blem e d e r W i ssenschaftstheor i e : Festschrift fUr Viktor Kraft, Wien 1960, s. ~7 - 61 .

4 Od n ośniki bibliograficzne o tej postaci dot y cz ą r ozpraw Fe yera b e nda w y da-

ny ch w Jak by ć dobrym emp ir ys t ą. Por. ten ż e, Phys ik ..., s. 465 - 466 .

Czym jest filozofia p a uki, kt ó rą atakuj e Feyer ab end? Nazywa o n ją

c zas a mi "po~tywizmem", bądź " p o z y tywizmem wyższ e ~o rzędu". We~

dług " p o zytywizmu " - j ak twi er dzi F ey er a b en d - t e orIe ~aukow e n i ~

mo gą ujawnić istoty rz e cz y cz y n atur y r z ecz y. Są . o n e ra czeJ syst emamI

p o rz ą dkującymi dane b e zpoś redni ego doś wiad czema zt ; I y sł?~eg.o 1 . - ' -yv e-

d ług "pozytywizmu wy ż sz e go r zęd u " te o rie n~uk o~e ro wme z m~ u J a w-

niają istoty rzeczy i są sy st ema mi p orzą d kUJący mI skoncept u a hzo wane

doświadczenie ludzkie c zy li t akie doświ ad cze n ie , któ re uwarunkowan ~

ziar n ie zmysłowej empirycznej ' wiedzy. Należało Więc odróżniać twier-

dzenia bazowe - uzyskane bądź poświadczane przez doświadczenie

i dzięki temu logicznie bądź quasi-logicznie pewne - od twierdzeń teo-

retycznych, nadbudowanych na tych pierwszych. Twierdzenia bazowe

nie są, w przeciwieństwie do teoretycznych, przedmiotem rewizji doko-

ny w anych w miarę postępu nauki. Stanowią one . więc jedyne rzetelne

tw i erdzenia nauki . Każde twierdzenie naukowe musi być albo twier-

dzeniem bazowym (bądź ich koniunkcją), albo twierdzeniem, z którego

dedukcyjnie wynikają twierdzenia bazowe.

Bardziej popularną wersją ortodoksyjnej filozofii nauki jest, w uję-

ciu Feyerabenda, tak zwany dwujęzykowy model nauki: języka obserwa-

cyjnego i teoretycznego. Znaczenie i prawdziwość twierdzeń pierwszego

języka miały być zupełnie determinowane przez obserwację czy proce-

dury obserwacyjne. Ten nieproblematyczny charakter twierdzeń obser-

wac y jnych kontrastuje z problematycznym, wątpliwym charakterem

twi e rdzeń , teoretycznych. Hipotetyczność zdań teoretycznych polega na

tym, iż postulują one istnienie tzw. przedm : iotów teoretycznych (nie-

obserwowalnych) .

W takim u j ęciu język obserwacyjny musi być teoretycznie neutralny.

Tylko wtedy może służyć jako ośrodek osądzania między spornymi teo-

r i ami. Gdyby było inaczej, to faktów testujących teorię nie można by

wyodrębnić, nie popełniając błędnego koła. Lecz odwoływanie się do

faktów w teoretycznie niezależny sposób wymaga takiego tSystemu języ-

kowego, w którym odniesienie zdań i terminów w żaden sposób nie za-

leży od naszych teorii . Język obserwacyjny musi więc być zwartym,

niezależnie sensownym językiem.

Powyższe przekonania dotyczące relacji twierdzeń obserwacyjnych

i teoretycznych mają być, zdaniem Feyerabenda, poparciem centralnej

zasady, któ:z ; ą nazwał tezą o stabilności . Według tej ostatniej znaczenie

twierdzeń obserwacyjnych jest i musi być niezmienne W obliczu zmian

teoretycznych 5. Jeśli język teoretyczny służy tylko do systematyzowania

faktów wyrażonych w języku obserwacyjnym, to zmiana teoretyczna

nie może wywołać zmiany treści zdań tego języka. Wniosek ten wynika

również stąd, że te same twierdzenia obserwacyjne służyć mają do

osądzania różnych rywalizujących systemów teoretycznych.

Od 1962 r. Feyerabend przypisuje swoim oponentom mocniejszą za-

sadę , którą nazwał zasadą niezmienności znaczeniowej (s. 67 - 69). Według

t ej zasady nie tylko znaczenia twierdzeń obserwacyjnych, lecz także zna-

~ z e nia twierdzeń dobrze potwierdzonych teorii muszą być utrzymane

łV c zasie postępu naukowego 6. Zasada ta jest warunkiem niezbędnym

1a g l o wskiej koncepcji redukcji interteoretycznej, w której twierdzenia

Ja w n y ch teorii wynikać mają logicznie z teorii nowszych (przy speł-

li e niu pewnych dodatkowych warunków) . Je s t ona zresztą ściśle zwią-

; a na z in n ą met o dologiczną doktryną prz y pisywaną przez Fe ye r a benda

' r tod ok s ji - z monizmem teoretycznym połączonym z warunkiem spój-

l OŚ Ci . Stan o wisko to ma głosić, że teoria w wysokim stopniu skonfir-

' l o w a na " musi być utrz y mana, dopóki nie zostanie odrzucona, bądź

•

5 Por . ten ż e , An Attempt ..., s. 147 oraz Das Problem .. . , s. 62.

6 Por. tenże, Problems of Empiricism, [w:] R . G . Colodn y (ed.), B e yond the

dg e of C e rta i nty, Englewood OHffs, I Prentice-Hall. f Ne" y~ \ 1965, s. 164.

~ __

. ; ... : : .. : . o: : .

przynajmniej dopóki pewn: r:owe f~~ty nie wskażą jej o~:anicz~ń. Na~

leży zahamować konstrukcJ~ l ro~woJ altern~tywnY,ch .teon~ w. te~ sam~J

dziedzinie, dopóki nie zajdzIe takle odrzu.ceme, bądz m~ pOJawI s~ę takle

ograniczenie. [...] wymaga. się, ~?y w kazd!'"m momencIe. czas? uzywany

był tylko zbiór wzajem?Ie spoJny~~ teor~I . Zakazane. Jest Jednocze.sne

użycie wzajemnie niespoJnych teorn, czylI zakazany Jest [...] pluralIzm

teoretyczny" 1. . . ' ., .. . .

Innego rodzaju założ:n~em ~r~odoksY.JneJfIlozofn n~ukl ma byc prze~

konanie o istnieniu lOgIkI naukI . Teone naukowe mIałyby dopuszczac

jedynie jednorodną f o rmalną analiźę, której przykładem może być de -

dukcyjny schemat wyj~śniania : Hem?la-Op~en~eima .8: Kons.ekwencją te-

go rodzaju idealizacji Je~,t to, ze t.wIerdzema. fIloz?fn naUKI .są wzglę~ ~

nie odporne na zmiennosc praktykI naukoweJ, gdyz abstrahuJą od trescI

faktycznie głoszonych twierdzeń, od codziennej pracy uczonych.

Według Feyerabenda, oriodoksyjni iHozofowie zauważają też pewne

ograniczenia, jakim nauka ma p o dlegać. " [ tak teorie muszą się dopasowy -

wać do doświadczenia: nie mog,ą zaprzeczać żadnym prawdziwym t wi er-

dzeniom bazowym. Muszą one także być indukcyjnie poparte: wyn i k a ć

na mocy logiki indukcyjnej z pewnych danych, obserwacji . ' Musz ą te ż

być dobrze skonfirmowane: po połączeniu z właściwymi twierdzeniami

teoretycznymi i twierdzeniami ujmującymi warunki początkowe pow i n-

no wyn i kać z nich wiele prawdziwych twierdzeń bazowych 9. I

Zdaniem ortodoksyjnej filozofii nauk (w jej feyerabendowskiej inter -

pretacji) przez porównywanie przewidywań z danymi obserwacyjn y mi

można zarówno testować teori ę , jak i rozszerzać dziedzinę jej adek wa t-

ności. Systematyczne zwiększanie zakresu teorii p rowadzi do nowych

danych, które muszą być wzięte pod uwagę przez każdą nową teorię .

Miara postępu nauki jest więc wzrost ilości danych.

Ortodoksyjna filozofia nauki w wersji Feyerabenda uznCl;jedwa ro-

dzaje przyczyn , odrzucania teorii . Głównym powodem jest ! falsyfikacja

(dyskonfirmacja). Drugi zaś pole g a na tym, że teoria nie spełnia pe w-

nego formalnego kryterium, które spełnia teoria alternatywna (przy za -

łożeniu, że obie są niesfalsyfikowane). Teorię można mianowicie odrzu-

cić, jeśli nie udaje się jej danych uprościć tak dobrze, jak to robi inna

teoria. Odrzuca się więc ją dlatego, ponieważ nie jest ona tak dobrze

indukcyjnie dopasowana do danych jak teoria alternatywna. .

POZYT YW NY PR O G R AM FILOZOFICZNY

PAULA K. FEYERABENDA

Poniższa rekonstrukcja progr a mu filozoficzhego Feyerabenda bazuje

na wielu różnych wzmiankach, wyjaśnieniach i argumentach r ozs i anych

w różnych jego pracach o publikowanych w latach sześćdziesiątych . Pra-

c~ poprzednie były głównie krytyczne i nie zawierały większych elemen -

tow Jego własnego programu. Zaś publikacje Feyerabenda z ostatnich

dziesięciu lat są pisane z zupełnie innej pozycji filozoficznej - anar-

chizmu epistemologicznego :

1 Problems of Empiricism.,., s. 148 - 149. '

8 Hempel natural , nie uznaje dwa formalne wzorce wyjaśniania w nauce -

deduJreyjny i probabilis , tyczny.

9 Por. ll I p. Feyerabend, Complementar . ity ..., s. 9 , 5- 97.

Re al izm epistemologiczI ! Y jest ~entralną doktryną Feyerabenda. Wpły-

wa o n na charakt e r większości jego tez .

Wiedzę naukową Feyerabend uważa za najlep s zą dostępną dyskur-

sy wną zn a jom ość ś wi~ta . Nauka nie je ~ t ,. t y lko usystema.t y zowaną "Yiedzą

zmysłow ą (ob se rwac Y Jną) · Gd y b y bo wI em był a taką wIedzą, to me da-

wałaby l e p sz eg o z r ozum ie nia św ia ta niż z w ykł y z b i ó r obserwacji . Nauka

je st sposob em ul e p~zania i popr a wi ~ ni~ elem ' e ntów a~tropomorficznych

dom inuj ą cych w w Iedz y obser wacYJ neJ . Kant , zd am em Feyerabenda,

mi a ł racj ę mów i ąc , że wrażenia są ks ztałtowane w ten lub inny sposób

prz ez schemat pojęci~~. Które j ednak sch e 1l!aty ?osta~czają n~jdo-

kł adn i e jsz e go o b razu SWlata? Feyerabend odpOWIada , ze naJlepszymI na-

rz ęd zi a mi do tego c elu s ą te schemat y naukowe, kt ó re są rozwijane nie-

za leż nie o d n aszego doświadczenia zm y słowego i które jednocześnie pod-

d awane są najb a rdz i ej rygor y styczn e mu testowaniu i kryt y ce.

PQwyższą oą . po w i e dź F ey er a b e nd uzas a dnia odwołując si ę do rozróż-

n ien i a międ z y f z j a wiskiem i rzecz y wi s t oś ci ą, między ) tym , co fakt y cznie

i stnieje a s p. osobe m ujawniania si ę tego l u dz io m. R o zró ż nienie to j e st

charakt e rysty c z ną cech ą real i zmu l 0 . R ea li s ta w y jaśnia s posób uk azy-

wa n ia się świa t a przy pomoc y wpł y wu rzecz yw istoś c i , która jest przy-

cz y ną zjawisk . P onieważ ta rz ec z ywis t ość m oże m ie ć r ad y kalnie odmi e n-

n y ch a rak ter niż t en , k tó ry su g eru j ą zj aw i sk a , więc prawdziwe teorie ,

gdy będą p o raz pi erws z y pr ez en towa ne , mo g ą w y d a ć się zupełn ie nie-

wiar y godne. D lat e g o wła śni e s che m aty na u kowe pow inny być niezależne

od doświad czen i a. rre o r i e m oż n a w i ęc opierać na n ;e obserwacyjnyc , h, me-

taf izyc zn yc h spekl l ll ac jach, byle by stał y się one t esto walne. Teoria ma

d wie funkcje - j e s t uż ywan a jak o sch e m at prz ew i dywa ń oraz sł u ż y do

o dkrywa n ia czeg o ś w rz eczy wis t ości . Tę dru g ą fu nkc j ę nazwać można

. fu! ? kcją ontol o g icz ' r g 11 . ' " T eo riom fizykaln ym należ y pr z y pisać ważność

o ntol og icz n ą . T e o r i e te i mp l ik ują [ . . . ] is tnie n i e p rz e dm iot ó w, o kt ó r y ch

.. n ie było - żadn ego sł o wa przed sformuło w aniem t e o r ii " 12 . -

W jakic h wa r u nk ac h teo r ia ięs L on io log ic z ni e w a ż n a ? O tó ż 1 mu s i być \ .

_ ona teorią u ni w e rsa ln ą, m u si uniwersalni e obo wią z ywać. Fe ye r a bend

daje t rz y odmienne ch ar akteryst y ki t ' eo r ii uni wers aln yc h . ' Po pierwsze

. ~eo~ia t a ka j est te o rią najwy ższego poziomu, cz yl i nie jest włącz o na do

J a l ne js inne j teo rii . P rzedm iot y zaś, o których t ra ktuje , ni e s ą ani nie-

zal e ż , nie o d t eo r i i zd efiniow an e , a ni n i ezal e żn ie 0 9 - te o rii nie jes t eś my

p r z es wiadcze ni o ich i st n i en iu 1 3. Po dr ug ie ch ara kter y zu je o n teorie uni-

we . r sa l~e jako taki e, k tó r e "st os ują się d o ws z ystk ie go, co isfnieje , pr zy -

n aJrnll l ej w j ak im ś a spekcie" 1 4. W t r zeciej c har akt e ry s tyce teorie uni-

10 An At t em pt .. . , s . 164 .

. II Por . głos F ey er a be n da w d ys ' k u s ji na s y mp o zju m: D i e Revision w i s sen schaft-

~tc h e r T heorien, [ w: ] P . W eingartne r (Hrsg.), G ru ndfrag en d er W i ss e nschaften u nd

t h re Wur z e l n i n d e r Met a phys i k , A n ton Pustet , Salzburg 1967 , s. 237.

1 2 Ten że, Phys i k . .. , s . 472.

13 Por. tam ż e , s. 472 - 473.

1 4 T e n że, R e ply to Cr it i ci sm : C o mm en t s on Smar t, Sellars and Putnam, [w:]

R S . Coh e n a nd M. W . W ar t o f s ky (eds.) , Boston Studies i n the Philosophy of

Scie n ce, vat 2 , Humanities Press , New York 1965, s. 252 .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: