Spółdzielnia Wydawnicza „Książka i Wiedza”
Agnieszka Wójcik
rok I grupa IV
W 1918 grupa radykalnych działaczy społecznych założyła oficynę wydawniczą, która w 1921 stała się wydawnictwem Komunistycznej Partii Polski. Placówka ta miała nazwę: Spółdzielnia Księgarska Książka, a jej zadaniem było szerzenie myśli marksistowskiej w Polsce. W 1944 grupa działaczy partyjnych w Lublinie wysunęła projekt utworzenia partyjnej placówki wydawniczej. Realizacją tego projektu było powołanie Spółdzielni Wydawniczej Książka,która powojenną działalność edytorską zainaugurowała w Łodzi. W pierwszym roku swej pracy Spółdzielnia wydała 62 tytuły w nakładzie 1 197 tys. egzemplarzy, ale już w następnym roku osiągnęła liczbę 178 tytułów w nakładzie 2 974 ty. egzemplarzy. W okresie od 1945 do 1948 nakładem Książki ukazało się 707 tytułów w 13 388 tys. egzemplarzy. Pierwsze lata działalności Książki przyniosły polskiemu czytelnikowi dzieła K. Marksa, F. Engelsa, W. Lenina. Wśród wydanych dzieł klasyków marksizmu-leninizmu znalazły się prace przełożone po raz pierwszy na język polski. Obok literatury społeczno-politycznej w programie wydawniczym Książki ważne miejsce zajmowała literatura piękna.
W serii Biblioteka Pisarzy Polskich i Obcych Książka dostarczyła wiele pozycji stanowiących lektury szkolne. W październiku 1945 nakładem Książki ukazał się pierwszy wydany po wojnie egzemplarz Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.
Z działalnością Spółdzielni Wydawniczej Książka wiąże się ściśle historia Spółdzielni Wydawniczej Wiedza powołanej do życia przez kierownictwo Polskiej Partii Socjalistycznej w 1945. Dorobek wydawniczy Wiedzy, od chwili jej powstania do 1948 obejmował 270 tytułów z zakresu literatury pięknej, społeczno-politycznej, publikacji podręcznikowych, popularnonaukowych oraz książek dla dzieci i młodzieży. Spółdzielnia Wydawnictwa Wiedza, wydała serię publikacji popularnonaukowych pod nazwą Wiedza To Potęga. Do książkowych serii popularnonaukowych Wiedzy należy: Pamiętniki, Biblioteka Nowa, Biblioteka Popularnonaukowa. Jednym z głównych zadań Wiedzy było także wydanie prasy. Spółdzielnia Wydawnicza Wiedza prowadziła własne księgarnie, organizowała biblioteki i czytelnie.
W 1948 przed Kongresem Zjednoczeniowym Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej nastąpiło połączenie Spółdzielni Wydawniczej Książka i redakcji książkowych Spółdzielni Wydawniczej Wiedza w jedno wydawnictwo pod nazwą Spółdzielnia Wydawnicza Książka i Wiedza. Dokument powołujący do życia Spółdzielnie Wydawniczą Książka i Wiedza w następujący sposób określił jej zadania:
"Celem Spółdzielni jest: działalność wydawnicza, oświatowa i propagandowa w duchu marksizmu-leninizmu dla podniesienia ogólnego poziomu wiedzy społecznej w Polsce, działalność wydawnicza dla udostępniania szerokim masom literatury marksistowskiej, pięknej, popularnonaukowej i innej, popieranie twórczości literackiej i rozpowszechnianie czasopism i innych wydawnictw własnych obcych, propagowanie takiej książki i tworzenie bibliotek masowych"
W latach 1948-1952 Książka i Wiedza była największą w Polsce instytucją wydawniczą jej produkcja sięgała tysiąca książek rocznie w łącznym nakładzie 35 mln egzemplarzy. Rok 1951 zaznaczył się wyjątkowo wysoką produkcją wydawniczą ( Książka i Wiedza wydała 962 tytuły w nakładzie 23 625 tys. egzemplarzy). W 1952 działalność Książki i Wiedzy została przekształcona w wydawnictwo literatury społeczno-politycznej, przekazała swoje działy literatury pięknej i popularnonaukowej innym wydawcom, a jej działy książek dla młodzieży zostały wyodrębnione i utworzyły- Państwowe Wydawnictwo Iskry. W latach 1952-1958 zmniejszały się rozmiary produkcji wydawniczej Książki i Wiedzy. Od 1955 stabilizuje się na poziomie ok. 200 książek rocznie w nakładzie 4-5 milionów egzemplarzy.
W dziale klasyków marksizmu Książki i Wiedzy, opierając się na uchwale Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z 22 lipca 1949, tworzy liczny zespół tłumaczy, redaktorów i recenzentów, przygotowujący kolejno wydawanie wszystkich dzieł Lenina, Marksa i Engelsa oraz inne prace marksistowskie o szczególnym znaczeniu naukowym i politycznym. Łącznie w latach 1945-1965 ukazało się około 50 wydań prac Marksa w nakładzie 2 mln egzemplarzy, 54 wydanie prac Engelsa w nakładzie 2mln 800 tys. egzemplarzy, 43 wydania prac wspólnych Marksa i Engelsa i wybór prac obu autorów w jednym tomie ( łączny nakład 1mln 600 tys. egzemplarzy), 100 wydań prac Lenina w ponad 8 mln. egzemplarzach. Książka i Wiedza wydała również najważniejsze działa innych teoretyków socjalizmu. Do 1954 ukazało się w Bibliotece Socjalizmu Naukowego kilkadziesiąt tomów. Od 1958 Książka i Wiedza realizuje serię naukową Biblioteka Myśli Socjalistycznej (3-5 tomów rocznie). Tematyka współczesnej marksistowskiej myśli politycznej reprezentowana jest przez Książkę i Wiedzę w edycjach prac przywódców polskich i zagranicznych partii komunistycznych i robotniczych oraz w wydawnictwach poświęconych najważniejszym zjazdom i posiedzeniom plenarnym tych partii. Od 1958 publikacje te ukazują się w serii Materiały i Dokumenty Partii Komunistycznych i Robotniczych (6-8 tomów rocznie). Wśród wydawnictw z historii ruchu robotniczego ukazały się między innymi: przedruk programu KPP Nowy Przegląd, opracowania naukowe dotyczące historii polskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego (8-10 tomów rocznie) oraz pamiętniki i wspomnienia działaczy robotniczych. Tym samym celem szerzenia wiedzy o polskim i światowym ruchu robotniczym służy znaczna część wydawnictw beletrystycznych i reportaży.
Nakładem Książki i Wiedzy ukazały się liczne prace teoretyczne autorów polskich z zakresu marksizmu- leninizmu, między innymi od 1962 w Bibliotece Studiów nad Marksizmem ( do 1965- 7 tomów). Od 1960 ukazują się książki ze znakiem myśliciela na okładce, popularyzujące filozofię, szczególnie filozofię przyrodoznawstwa (1-2 książki rocznie). Popularyzacji filozofii i socjologii służą od 1962 wydawane w wysokich nakładach broszury ze znakiem książki i literą grecką na okładce. W 1963 zapoczątkowano trzema książkami serię "cybernetyczna" ( ze znakiem sprzężenia zwrotnego). W latach 1957-1961 Książka i Wiedza wydała w serii z tak zwaną "szachownicą" wznowienia i przekłady klasycznych niemarksistowskich dzieł postępowych z zakresu filozofii, socjologii, etyki i psychologii (2-3 książki rocznie). Problemom religioznawstwa poświęcona jest seria prac naukowych ze znakiem "R" dla cyklu podstawowych dzieł, głównie tłumaczonych, i ze znakiem "r" dla studiów współczesnych autorów polskich (od 1960- 3-5 książek rocznie). Nieregularnie ukazują się wydawane wspólnie z Towarzystwem Religioznawczym tomy Biblioteki "Euhemera". Popularyzacji zagadnień religioznawczych i aktualnym problemem Kościoła i państwa poświęcone są wydawane od 1960 tomy serii z białym krążkiem. Dzieła z zakresu pedagogiki tworzą od 1960 serię, w której znalazły się wznowienia i nowe prace, głównie uczonych polskich. Historię popularyzuje szeroko rozpowszechniona seria Światowid ( od 1958, 8-12 tomów rocznie, do 1965- 75 tomów). W większości są to prace z historii Polski. Autorami są niemal wyłącznie polscy historycy, nakłady około 20 tys. egzemplarzy. Książki z pogranicza ekonomii historii i prawa, dotyczące Polski międzywojennej, grupowane są w dwu cyklach: Gospodarka Polski 1918-1939 ( od 1960, monografie z historii gospodarczej) i Problemy Dwudziestolecia 1918-1939 ( od 1961, monografie prawno-historyczne). Od 1959 wydawana jest przy udziale Instytutu Pracy Biblioteka Nauki o Pracy ( studia i monografie z zakresu organizacji i socjologii pracy, 2-3 tomy rocznie).
W zakresie popularyzacji ekonomii i zagadnień aktualno-politycznych ukazują się w masowych nakładach broszury i książki przeznaczone dla aktywu partyjnego i najszerszych mas. Książka i Wiedza wydała dziesiątki serii i cykli wydawniczych dotyczących centralnych problemów politycznych, np. cykle poświęcone problematyce Zjazdów PZPR i posiedzeń plenarnych KC PZPR, wydawnictwa przedwyborczego. W 1961 powstał drukowany w nakładzie 50 tys. egzemplarzy cykl tanich książek Rozmowy o Gospodarce, a w 1964 seria Problemy, Polemiki, Dyskusje. W 1957 zainicjowano nową formę kampanii wydawniczych: "krótkie serie" broszur pióra czołowych działaczy i specjalistów. Tak powstała seria 16 broszur Aktualne Problemy Polityki Partii i Rządu (1957), Biblioteka Zagadnień Ekonomiki i Polityki Gospodarczej (1958), Popularna Biblioteka Wiedzy Politycznej (1958), Problemy IV Zjazdu (1964). Odrębny dział Książki i Wiedzy stanowi beletrystyka, a w szczególności wspomnienia i pamiętniki. Do 1952 Książka i Wiedza wydawała najwięcej w Polsce książek beletrystycznych, zarówno autorów współczesnych, jak i dawnych. Wydawała lektury szkolne oraz Bibliotekę Pisarzy Polskich i Obcych ze wstępami i przypisami. Obok dziel pisarzy polskich główną rolę odegrały przekłady współczesnej literatury radzieckiej. Również wśród książek dla dzieci i młodzieży przeważały masowe nakłady przekładów literatury radzieckiej. Po 1956 Książka i Wiedza utworzyła ponownie dział literatury pięknej. Głównym tematem książek autorów polskich i obcych, zwłaszcza wspomnień, jest historia najnowsza ( druga wojna światowa, historia ruchu robotniczego, aktualna problematyka krajowa i międzynarodowa). Nakładem Książki i Wiedzy ukazują się również czasopisma od 1958 wspólnie z Zakładem Historii Partii przy KC PZPR kwartalnik poświęcony dziejom ruchu robotniczego "Z pola walki", miesięcznik "Zeszyty Teoretyczno-Polityczne" ukazujący się od 1958 w odstępach dwuletnich "Rocznik Wolnej Myśli", także "Dzieje Stosunków Polsko-Radzieckich", "Studia i materiały".
Książka i Wiedza jest wydawcą posiadającego dawne tradycje "Kalendarza Robotniczego", stanowiącego popularne kompendium informacji o współczesności, oraz ukazującego się corocznie w milionowym nakładzie kalendarza ściennego. W 1966 Książka i Wiedza wydała 196 książek w nakładzie 2 639 300 egzemplarzy, w 1970 natomiast 223 książki w nakładzie 8 971 000 egzemplarzy.
Od 1 stycznia 1973 Książka i Wiedza prowadzi działalność na podstawie statutu Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej Prasa-Książka-Ruch oraz statutu organizacyjnego, nadanego zarządzeniem nr 3 Prezesa Zarządu Głównego RSW Prasa-Książka-Ruch z dnia 20 stycznia 1973. Pełna nazwa wydawnictwa brzmi: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza Prasa-Książka-Ruch - Wydawnictwo Książka i Wiedza. W nowym statucie cele Książki i Wiedzy zostały określone następująco:
„Działalność wydawnicza w duchu marksizmu-leninizmu, popularyzowanie programu Partii w społeczeństwie polskim, udostępnianie literatury zarówno z zakresu nauk społecznych, jak i innych rodzajów piśmiennictwa, w celu podniesienia ogólnego poziomu wiedzy społecznej i świadomości socjalistycznej, popieranie twórczości w tych dziedzinach.”
Bibliografia:
- Biliński Lucjan, Zarys rozwoju ruchu wydawniczego w Polsce Ludowej, Warszawa 1977, s.77-79
- Encyklopedia Nauki o Książce,
abi77