Lalak Danuta - Elementarne pojecia pedagogiki spolecznej i pracy socjalnej.doc

ELEMENTARNE POJĘCIA PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ I PRACY SOCJALNEJ

Redakcja naukowa

Danuta Lalak i Tadeusz Pilch

Redakcja Józef Marek Śnieciński

Opracowanie graficzne Dariusz Górski

Korekta Ewa Różycka

i Copyright by Wydawnictwo Akademickie „Żak" and Danuta Lalak, Tadeusz Pilch

ISBN 83-88149-12-1

Wydawnictwo Akademickie „Żak"

Teresa i Józef Śniecińscy

02-127 Warszawa, ul. Mołdawska 13/56

tel./fax 822-82-67

Druk i oprawa:

Tel. (O-22) 613 21 65

SŁOWO WSTĘPNE

Zamysł tego opracowania zrodził się w środowisku pedagogów społecznych, z konieczności stworzenia płaszczyzny do dyskusji nad zasobem pojęciowym pe­dagogiki społecznej. Udział w jego tworzeniu wielu kolegów oraz aprobata śro­dowiska dodały nam odwagi do podjęcia się tego zadania.

Z perspektywy historycznej patrząc, pedagogika społeczna posiada ponad sto-pięćdziesięcioletnią tradycję, mierzoną głównie działaniami i dokonaniami praktycz­nymi o charakterze czysto pedagogicznym, socjalnym oraz społeczno-politycznym. Z perspektywy teoretycznej szacując jej dorobek, w naszym polskim doświad­czeniu, wyraźnie brakuje płaszczyzny do dyskusji nad jej zasobem pojęciowym. Wszak język danej dyscypliny decyduje ojej żywotności, możliwościach rozwo­jowych i badawczych.

Interdyscyplinarność wielu dziedzin, a do nich należą zarówno praca socjalna jak i pedagogika społeczna, zwalnia czasem z obowiązku przypisywania pojęciom używanym przez wiele pokrewnych dyscyplin naukowych wąskich zakresów znaczeniowych. Dotyczy to zwłaszcza nauk stosowanych, które definiują się poprzez praktyczną formę kontaktu z rzeczywistością- nie tyle za pośrednictwem dorobku uniwersyteckich katedr i instytutów badawczych, lecz nade wszystko poprzez praktyczną zmianę zastanej rzeczywistości - organizowanie jej zgodnie z prawami nauki, dialektyką rozwoju społecznego, w oparciu o wywiedzione z nauki pojęcia ładu i dobra społecznego. Ich fenomen polega na otwieraniu języka nauki ku praktyce, czynienie go dostępnym i na miarę możliwości precyzyjnym.

Przekazane w ręce czytelników - uczonych, studentów, pedagogów i pracow­ników socjalnych opracowanie jest pierwszą próbą odpowiedzi na zapotrzebowanie środowiska, wyartykułowane i zrealizowane przede wszystkim przez pracowni­ków naukowych, reprezentujących te wszystkie ośrodki akademickie w kraju, w których praca socjalna i pedagogika społeczna posiada swoją reprezentację, tudzież przez przedstawicieli dziedzin pokrewnych - socjologów, prawników, psychologów. Opracowania poszczególnych haseł mają charakter autorski, a in-

gerencja redakcji w zawartość merytoryczną ograniczana była do minimum, miała głównie charakter techniczny i polegała, w przeważającej mierze, na dokonywa­niu niezbędnych skrótów i ujednoliceń, nadających dziełu względnie spójny cha­rakter.

Mimo tych zabiegów, mamy świadomość dużej różnorodności poszczególnych opracowań, a nawet ich merytorycznej niedoskonałości. Zamiarem naszym było jednakże otwarcie dyskusji nad światem pojęć pedagogiki społecznej i pracy so­cjalnej, które w okresie ostatnich dziesięciu lat przejawiają ożywioną aktywność w kierunku wyraźnie sprecyzowanej profesjonalizacji (szczególnie praca socjal­na) oraz ekspansję badawczą. Można zaryzykować stwierdzenie, iż ranga i rozu­mienie pojawiających się problemów społecznych przerosły swą wielością, róż­norodnością i złożonością wiele dostępnych u nas sposobów i możliwości reago­wania. Stąd pewnie bierze się mizeria w zakresie teorii, które naprędce próbujemy przeszczepiać z zagranicy, jak i niedostatek w zakresie rozwiązań praktycznych, który zwykliśmy nadmiernie często składać na karby niewydolności finansowej.

W tych okolicznościach zrozumiałe jest oczekiwanie wprowadzenia pewnego porządku w obszarze pojęć naszej dyscypliny. Nadanie niektórym z nich treści aktualnych, bo życie i bieg przemian postawiły je w nowej roli, w nowym kontek­ście teoretycznym i instytucjonalnym. Pojawienie się ogromnej liczby nowych pojęć, zmiana funkcji już istniejących - uzasadniają trud opracowania elementar­nych pojęć pedagogiki społecznej i pracy socjalnej.

Wszystkim autorom serdecznie dziękujemy, za twórczy wkład w przygotowa­nie tego, jedynego w swoim rodzaju opracowania słownikowego. Przedstawicieli wszystkich ośrodków akademickich jak i praktyków zapraszamy do dalszej współ­pracy. Ważne jest bowiem, aby przedsięwzięcia takie jak nasze, skupiło możliwie liczną grupę przedstawicieli środowiska naukowego oraz poddane zostało wery­fikacji i ocenie. Mamy świadomość wielu uchybień, z których najważniejsze po­lega naszym zdaniem na dalece niekompletnym rejestrze pojęć, które zostały opracowane i zamieszczone w słowniku. Niektóre pojęcia nie znalazły po prostu swoich autorów. Żywimy więc przekonanie, że poddany publicznej recenzji słow­nik, doczeka się w kolejnym wydaniu istotnych uzupełnień.

Wydawnictwu „Żak" za sprawność i rzetelność oraz ogromny wkład pracy redakcyjno-korektorskiej przekazujemy serdeczne podziękowania.

Danuta Lalak * Tadeusz Pilch

ADAPTACJA SPOŁECZNA

ADAPTACJA SPOŁECZNA (ang. social adaptation, fr. adaptation sociale, niem. So-ziale Adaptation). Adaptacja społeczna to szerokie pojęcie socjologiczne używane za­miennie z bardziej konkretnymi pojęciami, np. z akulturacją, modernizacją, westernizacją itd. Aktualnie prowadzone badania związane z adaptacją społeczną dotyczą socjalizacji dzieci i młodzieży, procesów migracji, konfliktów społecznych i bezrobocia.

Początkowo pojęciu adaptacji nadawano konteks biologiczny - począwszy od teorii ewolucji K. Darwina poprzez teorie samoregulacji (homeostazy) W.B. Canona, stresu fi­zjologicznego H. Selyego, odruchów I. Pawłowa. Bardziej współczesne koncepcje ada­ptacji wypracowano na gruncie socjobiologii. W naukach społecznych ukierunkowanych na badanie rozwoju społecznego adaptacja w ujęciu np. H. Spencera to proces społeczny o charakterze ewolucyjnym. Według Spencera, jakość i formy życia społecznego rozwijać się będą w długotrwałym procesie doskonalenia umiejętności społecznych odpowiednich dla organizacji życia społecznego.

Wiele pojęć adaptacji stworzono w ramach socjologii funkcjonalnej, gdzie adaptacji przypisywano rolę regulatora licznych czynników społecznych. Najważniejszy problem, który wyłonił się w tym czasie, to mechanizmy regulowania stosunków społecznych mię­dzy ludźmi (człowiekiem) a otoczeniem społecznym. Ogólnie można powiedzieć, iż bada­cze problematyki adaptacji wypracowali co najmniej trzy grupy podejść do adaptacji ze względu na swoją orientację teoretyczną.

Jedni uważają^ że za prawidłowy rozwój procesu przystosowania człowieka odpowie­dzialne są prawie wyłącznie czynniki biologiczno-fizjologiczne. Drudzy podkreślają wyjąt­kową rolę środowiska społecznego w tym procesie, a jeszcze inni wiodącą rolę w tym zakresie przypisują cechom osobowości człowieka. Niektórzy polscy teoretycy przysto­sowania, np. Lewicki i Rejkowski, mimo że podkreślaj ą rolę czynników społecznych w pro­cesach przystosowania, to jednak założenia na których się opierają, i sposób uzasadnia­nia swoich tez wywodzą z nauk biologicznych.

Interesującą koncepcję adaptacji społecznej stworzył R. Merton, który dokonał anali­zy społecznych i kulturowych źródeł zachowań dewiacyjnych. Według niego struktury organizacji życia społecznego tworzą stan pewnej równowagi społecznej, a człowiek może przystosować się do nich przez następujące formy dostosowania: konformizm, innowa­cje, rytualizm, wycofanie i bunt. Typy przystosowania odnoszą się w tym przypadku ra- j czej nie do cech osobowości człowieka, ale do ról społecznych pełnionych w określonej sytuacji.

Opis pojęcia pełnej adaptacji znajdujemy w konformizmie: konformizm społeczny to J postawa jednostki polegająca na ścisłym podporządkowaniu się normom, wzorom zacho-j wań i poglądom danej grupy społecznej. Konformizm jest reakcją najbardziej typową,| utrzymującą równowagę społeczną.

Adaptację społeczną możemy z pewną ostrożnością łączyć z terminem przystosował nie. Najlepiej wyjaśnić te pojęcia na przykładzie człowieka „dobrze przystosowanego"] a mianowicie takiego, który na ogół poprawnie radzi sobie z wymaganiami życia społecz-j nego, bez zbytnich napięć, fobii czy konfliktów. Trudności z przystosowaniem ma pr każdy w nowej sytuacji społecznej, a więc np. przy zmianie pracy, miejsca zamieszkania podczas pobytu za granicą, w związku z dostaniem się na studia, osadzeniem w wiezie niuitp. -.,

AKCELERACJA

W tych nowych warunkach mogą powstawać trudności związane głównie z nieprzy­datnością starych nawyków, gdy nie zostały wypracowane jeszcze nowe bardziej przy­datne w tej sytuacji. Właśnie okres nabywania tych sprawności możemy nazwać okresem adaptacji. Innymi słowy w pewnych warunkach okres adaptacji jest efektem i wyprzedza proces przystosowania (np. w przygotowaniu zawodowym: „(...) efektem procesu adapta­cji powinno być, z punktu widzenia pracownika, przystosowanie siq do [warunków pracy - przypis A.R.] (...) proces pracy poprzedza okres adaptacji społeczno-zawodowej" (Pilch, Lepalczyk, 1993).

Bibliografia: Darwin K., Dzielą wybrane. Warszawa 1960; Merton R.K., Teoria socjologiczna i struktura spoleczna, Warszawa 1982; Pilch T., Lepalczyk I. (red.) Pedagogika spoleczna, War­szawa 1993; Seyle H., Stress życia, Warszawa 1960; Spencer H., Zasady socjologii, Warszawa 1889.

Opracował Andrzej Rejzner

AKCELERACJA (łac. accelerare 'pospieszać, przyspieszać'). Termin stosowany jest szczególnie często w biologii, pedagogice oraz psychologii. Akceleracja to zjawisko przy­spieszonego rozwoju człowieka przejawiające się w kolejnych pokoleniach młodzieży. Dla podkreślenia długotrwałości zjawisko to określane jest także jako trend sekularny.

Przyspieszony rozwój całego organizmu w perspektywie filogenetycznej uwidacznia się wyraziście w okresie dorastania, a zwłaszcza w tzw. skoku pokwitaniowym. Znamien­ne, iż akceleracja nie ma miejsca w schyłkowej fazie życia człowieka, nie dotyczy okresu starości. Akceleracja wiąże się nie tylko ze wzrostem długości ciała, jego ciężarem oraz z fazą wcześniejszego dojrzewania płciowego człowieka, ale dotyczy także wskaźników roz­woju fizycznego takich jak m.in. wymiary czaszki, czas wyrzynania się zębów stałych, sprawność mięśniowa. Akceleracja dojrzewania płciowego występuje zarówno u dziew­cząt, jak i u chłopców.

Według Zbigniewa Bartkowiaka przejawem akceleracji może być nadprzystosowanie oznaczające maksymalną adaptację człowieka do środowiska kosztem utraty wszelkich własnych rezerw organicznych. Ich wyczerpywanie prowadzi w konsekwencji do załama­nia zdolności przystosowawczej. W tym przypadku antropologowie uważają, iż przyspie­szony rozwój fizycznego człowieka jest sprzeczny z ogólnym kierunkiem ewolucji. Przy­spieszenie wywołane zostało sztucznie, przez tzw. czynniki cywilizacyjne.

Zjawisko akceleracji dotyczące jedynie człowieka jest odnotowywane - chociaż w róż­nym natężeniu - na wszystkich kontynentach kuli ziemskiej. Przy czym, statystycznie rzecz ujmując, jest ono wyraźniejsze w środowiskach miejskich niż w wiejskich.

Powszechnie uważa się, iż główne przyczyny akceleracji tkwią:

- w ustawicznym wzroście kultury materialnej;

— w polepszaniu się warunków socjalnych i bytowych;

- w bogatszej diecie białkowej;

— w spadku chorób zakaźnych.

Przyspieszenie rozwoju młodej generacji nie jest neutralne dla procesu edukacji, bo­wiem wyzwala dodatkowe problemy wychowawcze, które wymagają podjęcia stosownych działań pedagogicznych.

AKTYWIZACJA, AKTYWNOŚĆ

Bibliografia: Bartkowiak Z., Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, wyd. II popr., cz. I, WSiP, Warszawa 1986, s. 12-13; Mala encyklopedia medycyny, wyd. VIII, PWN, Warszawa 1990, s. 21-22; Szewczuk W. (red.), Siownik psychologiczny, wyd. II, WP, Warszawa 1985, s. 12; Wo-lański N. (red.), Siniarska A. (współ.), Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, wyd. II, PWN, Warszawa 1983; Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka, wyd. II popr. i uzup., PWN, Warszawa 1975; Żebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i mtodzieży, PWN, Warsza­wa 1975, s. 694-698.

Opracował Marek Wolny

AKCJA HUMANITARNA (ang. humanitarian actionlhumane operation, fr. action hu-manitaire, niem. humanitare Aktiori). Pojęcie to w swoim zakresie obejmuje zorganizo­wane działanie na rzecz człowieka i zaspokojenia jego potrzeb, mające na celu jego dobro. Przykładem akcji humanitarnej było zorganizowanie przez Fundację „Eąuilibre" - Polska Akcja Humanitarna Janiny Ochojskiej (ur. 1956) konwojów z pomocą humanitarną do Bośni i Czeczeni.

Synonim akcja społeczna (ang. social action) w znaczeniu nadanym przez F.W. Zna-nieckiego (1882-1958) oznacza zamkniętą sekwencję czynności społecznych, wyznaczo­nych przez dążność podmiotu i reakcję społeczną przedmiotu. Przykładem akcji społecz­nej może być praca opiekunki socjalnej niosącej pomoc rodzinie, która znajduje się na skraju ubóstwa, połączona ze staraniem odzyskania niezależności materialnej i stabilizacji życia podopiecznej rodziny.

Bibliografia: Znaniecki F., Prawa psychologii społecznej, PWN, Warszawa 1991.

Opracował Adam A. Zych

AKTYWIZACJA, AKTYWNOŚĆ (ang. stimulate to activity, activity, fr. activer, stimu-ler, activite, niem. Aktivitat, Tdtigkeit). Aktywność - działalność, zdolność albo skłon­ność do działania, do podejmowania inicjatywy, swoista energia, pojęcie immanentnie związane z jakimś czynem; aktywizacja oznacza wzmaganie, także wzmaganie się aktyw­ności, uaktywnianie (się); aktywizować - czynić aktywnym, pobudzać do działania, ożywiać.

Na gruncie psychologii aktywność jest traktowana jako działanie uwarunkowane czyn­nikami osobowościowymi. Aktywność ludzką można więc rozpatrywać jako sposób po­znawania społecznej rzeczywistości, jako ogólną właściwość psychiczną przejawiającą się w działaniu, zarówno w jego aspekcie fizycznym, jak i intelektualnym (Zbiegień-Maciąg L. 1979, s. 69). Przez fizyczne przejawy działania rozumieć należy zachowania, czyny, reakcje itp., intelektualny zaś aspekt stanowią idee, myśli, pomysły, inicjatywy, nie zawsze znaj­dujące możliwość przerodzenia się w czyny. Rozpatrując problem aktywności człowieka, należy uwzględnić zarówno tendencje dynamiczne, tkwiące w samej jednostce i mobilizu­jące ją do działania, jak i konkretne, społeczno-historyczne warunki, w których funkcjo­nują owe jednostki. Różnice interpretacyjne pojawiają się przy pojęciu aktywność spo­łeczna. Jest ona rozumiana, po pierwsze, jako działalność w zakresie spraw społecznych (niezawodowych), nosi wówczas miano pracy społecznej, działalności społecznej i wiąże

ALIMENTY

11

Bibliografia: Drążkiewicz J., O aktywności społecznej i zróżnicowaniu społecznym, „Studia So­cjologiczne" 1974, nr 4; Górnikowska E., Aktywność i aktywizacja, w: Radziewicz-Winnicki A. (red.), Pedagogika społeczna u schyłku XXwieku, ZSPM-Press, Katowice 1992; Gurycka A. (red.), Aktywność i aktywizacja społeczna, Warszawa 1976; Radziewicz-Winnicki A., Aktywizacja lokal­nych społeczności. Strategie działania kreatora, w: Modernizacja niedostrzeganych obszarów ro­dzimej edukacji, Wyd. „Śląsk", Katowice 1995; Smolińska-Theiss B., Siły ludzkie w teorii pedago­giki społecznej', „Studia Pedagogiczne" 1984, t. XLVI, s. 80; Wierzbicki Z. T. (red.), Aktywizacja i rozwój społeczności lokalnych. Ossolineum, Wrocław 1973; Worach-Kardas H., Dwie koncepcje sposobu życia - aktywność instrumentalna i aktywność ekspresywna, „Studia Socjologiczne" 1980, nr 4; Zbiegień-Maciąg L., Aktywność społeczna w zastosowaniu do badań empirycznych: propozy­cje definicyjne, „Studia Socjologiczne" 1979, nr 4.

Opracowała Elżbieta Górnikowska-Zwolak

ALIMENTY (ang. alimony, fr. aliments, niem. Alimente). Termin ten określa środki utrzy­mania świadczone na rzecz dzieci, a także związane z opieką i ich wychowaniem lub też środki łożone na rzecz utrzymania osób dorosłych, które nie mogą się utrzymać własnymi siłami. W polskim prawodawstwie do świadczenia alimentów wzajemnie są zobowiązani rodzice i dzieci (także adoptowane), rodzeństwo, małżonkowie, jak również byli małżonko­wie w sytuacji rozwodu czy unieważnienia małżeństwa.

Uporczywe uchylanie się od świadczenia alimentów, narażające uprawnionego do nie-zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych, podlega karze jako przestępstwo z art. 186 kodeksu karnego (tzw. niealimentacja). Dochodzenie alimentów jest szczególnie uprzy­wilejowane w posterowaniu cywilnym (zwolnienie dochodzącego alimentów od kosztów sądowych, możliwość wytoczenia powództwa cywilnego, ułatwienia przy zabezpieczeniu powództwa i w egzekucji sądowej).

Pomocy w dochodzeniu i egzekucji alimentów udzielają różne organizacje społeczne, takie jak np. Liga Kobiet Polskich czy Polski Komitet Pomocy Społecznej. Świadczenie środków utrzymania, czyli alimentów, na rzecz osób, które nie mogą ich uzyskać własny­mi siłami określa się terminem „alimentacja". W Polsce obowiązek alimentacji istnieje po­między określonymi przez prawo osobami bliskimi (krewni w linii prostej, rodzeństwo i oso­by związane stosunkiem przysposobienia). Obowiązek alimentacyjny rodziców trwa do momentu usamodzielnienia się dziecka, najczęściej do czasu osiągnięcia przez dziecko od­powiedniego przygotowania zawodowego i podjęcia pracy; normalizacja prawna obowiąz­ku alimentacyjnego zawarta jest w przepisach art. 128-144 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Szczególną formą płacenia alimentów jest alimentacyjna odpowiedzialność dzieci (ang. filia! responsibility, fr. responsibilite filiale, niem. KindespflichtenIUnterpflichten der Kinder), która dotyczy zobowiązania dorosłych dzieci do zapewnienia swym rodzicom emocjonalnego, praktycznego i - w niektórych przypadkach - finansowego wsparcia. Podstawą odpowiedzialności mogą być więzi emocjonalne, normy kulturowe lub religijne, bądź - w niektórych krajach - prawo.

W polskim prawodawstwie, szczególną formą spłacania alimentów jest alimentacyjny fundusz (fr. alimentairefonds, niem. Alimentationsfonds/Alimentenfonds). Został on utwo-

12

ANAMNEZA

rzony w Polsce w 1974 r. Alimenty są wówczas wypłacane w postaci ryczałtu, osobom uprawnionym z mocy wyroku sądowego, z powodu nieściągalności alimentów od dłużni­ków, którzy od tego momentu stają się dłużnikami państwa. Dysponentem funduszu jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Na dochody funduszu składają się należności ściągnięte od osób zobowiązanych do alimentacji, dotacje z budżetu państwa, wpłaty do­browolne i inne wpływy. Fundusz ten jest przeznaczony na wypłatę świadczeń pienięż­nych dla dzieci i innych osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej z powodu niemożności uzyskania należnych im alimentów w drodze egzekucji sądowej. Świadczenia alimentacyjne z funduszu alimentacyjnego przyznaje ZUS na wniosek osoby uprawnio­nej bądź organizacji społecznej, złożony za pośrednictwem organu prowadzącego egze­kucję alimentów. Zagadnienia prawne funduszu regulowane są Ustawą z 18 VII 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (tekst jedn. DzU Nr 10 z 1983 r., póz. 54).

Bibliografia: Encyklopedia podręczna: Prawo na co dzień, wyd. 2, Wiedza Powsz., Warszawa 1974; Rybicki Z. (red.), Mała encyklopedia prawa, wyd. 2, PWN, Warszawa 1980.

Opracował Adam A. Zych

ANAMNEZA (ang. anamnesis, fr. anamnese, niem. Anamnese). Określenie oznacza wy­wiad poprzedzający badanie pacjenta, dotyczący jego dolegliwości, zaburzeń, upośledze­nia lub też choroby; wywiad umożliwiający rozpoznanie zaburzenia bądź choroby, obej­mujący zebranie informacji o aktualnych dolegliwościach chorego, przebytych chorobach, kontaktach z zakaźnie chorymi oraz warunkach środowiskowych. Dane z anamnezy -zebrane za pomocą dokładnego wywiadu, rozmowy lub kwestionariusza - dotyczące do­tychczasowych indywidualnych losów osoby badanej, porównuje się z wynikami aktual­nie przeprowadzanych badań (lekarskich, psychologicznych i in.), celem uzyskania moż­liwie pełnego obrazu prognozy.

Wywiad środowiskowy bądź anamneza społeczna to szczególny rodzaj anamnezy, czyli suma danych charakteryzujących środowisko, w którym żyje i pracuje człowiek będący przedmiotem zainteresowania służby zdrowia i opieki społecznej, wraz z określeniem wpływu tego środowiska na jego stan psychofizyczny.

Pojęcia pokrewne: wywiad lekarski lub badanie podmiotowe, wywiad rodzinny

Bibliografia: Rożniatowski T. (red.), Mała encyklopedia medycyny, wyd. 9, PWN, Warszawa 1991.

Opracował Adam A. Zych

ANDRAGOGIKA (ang. adult education, fr. education d'adultes, niem. Erwachsenenbil-dung). Jest teorią kształcenia i wychowania dorastającej młodzieży oraz ludzi dorosłych. Jest nauką„(...) o kształceniu, samokształceniu, wychowaniu i samowychowaniu doro­słych, która swoje teoretyczne uogólnienia i normatywne wskazania opiera na dwóch źródłach wiedzy: na dorobku nauk humanistycznych i społecznych oraz na własnych badaniach zachowania dorosłych w sytuacjach edukacyjnych" (Turos L., 1993, s. 5). Jej

ANDRAGOGIKA

13

przedmiot zainteresowań jest rozległy. Stanowią go rozważania na temat metodologii ba­dań i dokumentacji naukowej w dziedzinie oświaty dorosłych, systemu oświaty dorosłych, problematyki celów kształcenia, zakresu i jakości treści, podmiotu pracy oświatowej, proble­matyki form, zasad, metod, środków edukacji, historii oświaty dorosłych, zagadnień osobo­wości pracownika oświatowego i innych. Mówiąc nieco inaczej, w skład tej nauki wcho­dzą m.in. metodologia badań andragogicznych, teoria systemu edukacji, celów i zadań, realizatorów i organizatorów tej edukacji, form, metod i środków kształcenia oraz wychowa­nia, organizacji tego kształcenia, funkcji kształcenia dorosłych, ustawodawstwa oświatowe­go, systemu urządzeń i instytucji służących tej działalności, pozycji i rangi tego kompleksu kształceniowo-wychowawczego na tle związku z systemem edukacji dla dzieci i młodzieży.

Nazwa andragogiki pochodzi z języka greckiego (andros - dzielny, dorosły i ago -prowadzę). Po raz pierwszy pojęcia „andragogika" na określenie teorii kształcenia w wie­ku męskim użył filozof niemiecki Alexander Kapp w latach trzydziestych XIX w. Brak jed­nak wyraźnego wsparcia dla koncepcji Kappa spowodował, że termin ten nie został od razu spopularyzowany. Jego rozpowszechnienie dokonało się dopiero w XX w. Jest to zasługa m.in. Eugena Rosenstocka, profesora uniwersytetu w Berlinie, oraz Heinricha Han-selmanna, profesora uniwersytetu w Zurichu. W Polsce termin ten już w latach między­wojennych zaczęła stosować Helena Radlińska na oznaczenie uprawianej przez siebie teorii kształcenia dorosłych.

Obok tego terminu na oznaczenie refleksji o kształceniu dorosłych posługiwano się w Polsce także takimi pojęciami, jak. pedagogika dorosłych, teoria oświaty dorosłych, teoria oświaty i kultury dorosłych, teoria kształcenia i wychowania dorosłych i in. Dzisiaj termin „andragogika" rozpowszechnia się w sposób zawrotny. Sprawia to eksplozja róż­nych form kształcenia dorosłych i rozrastanie się refleksji nad nimi. Nie bez wpływu na popularność i rozpowszechnianie się tego terminu jest łatwość posługiwania się nim.

Mimo że refleksja nad kształceniem i wychowaniem dorosłych pojawiła się już w sta­rożytności, głównie u filozofów i polityków (Platon, Arystoteles), pogłębiała się w okre­sie renesansu (Sz. Marycjusz z Pilzna), a następnie w czasach nowożytnych (J.A. Ko-meński, J.A. Condorcet) i w XIX w. (N.F.S. Grundtvig, K. Libelt, A. Cieszkowski, L. Krzy-wicki), andragogika jako odrębna refleksja o kształceniu i wychowaniu człowieka dorosłego wyemancypowała się dopiero w latach międzywojennych XX w. Wtedy to zrodziła się szersza refleksja na temat potrzeby, organizacji i metodyki kształcenia dorosłych.

Dzisiaj andragogika doświadcza różnych kłopotów typowych dla nauk nowych. Są to: nieścisłość terminologiczna, nieostrość określenia przedmiotu badań, niewyraźnie wyodrębniona specyfika metodologiczna (na tle innych nauk społecznych), słabe jeszcze w wielu ośrodkach naukowych zaplecze kadrowe i in.

Mimo krótkich naukowych tradycji andragogika ma dziś status nauki akademickiej. Wyłoniła się jako odrębna dyscyplina o ugruntowanej już pozycji instytucjonalnej. Wy­razem tego są liczne katedry uniwersyteckie, a nawet odrębne instytuty badawcze, duża liczba wydawnictw książkowych, bibliotek fachowych, drukowanych czasopism nauko­wych i towarzystw andragogicznych. Jej ugruntowanej pozycji dowodzą także liczne i róż­norodne teorie kształcenia dorosłych.

Andragogika wskazuje na odrębność i specyfikę człowieka dorosłego jako ucznia, polegającą na posiadaniu znacznego doświadczenia życiowego, społecznego i zawodo-

14

ANDRAGOGIKA

wego, większej samodzielności w kierowaniu swoim postępowaniem, wykonywaniu pra­cy zawodowej, aktywności społecznej, skłonności do głębokiej refleksji oraz w krytycy­zmie w stosunku do siebie i swoich doświadczeń.

Pełni ona, jak każda inna nauka, funkcje poznawcze i utylitarne. Realizacja pierwszych polega na pomnażaniu wiedzy i teorii kształcenia dorosłych. Drugie realizuje poprzez apli­kowanie swego dorobku do praktyki, tzn. przez formułowanie i upowsz...