OKUPACJA SOWIECKA ZIEM POLSKICH 1939-1941 KONFERENCJE IPN INSTYTUT PAMI�CI NARODOWEJ KOMISJA �CIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU Zrealizowano przy pomocy finansowej Ministerstwa Kultury OKUPACJA SOWIECKA ZIEM POLSKICH 1939-1941 redakcj� Chmielowca RZESZ�W-WARSZAWA 2005 Materia�y z sesji naukowej zorganizowanej w Przemy�lu 18-19 wrze�nia 2003 roku przez Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pami�ci Narodowej - Komisji �cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddzia� w Rzeszowie Recenzent Marek Wierzbicki Ok�adka i strony tytu�owe Krzysztof Findzi�ski i Wojciech Czaplicki Opracowanie redakcyjne Wanda Tarnawska Korekta Marek W�jcik Indeks os�b Piotr Chmielowiec i Tomasz Bereza Na ok�adce: zdj�cia przedstawiaj�ce delimitacj� granicy sowiecko-niemieckiej w rejonie Jaros�awia w pa�dzierniku 1939 r. (ze zbior�w Muzeum w Jaros�awiu) i pocz�tek operacji �Barbarossa" w Przemy�lu w czerwcu 1941 r. (fot. Jacek Fischer, ze zbior�w Zofii Fischer, udost�pni� Marek Czarnota) Sk�ad i �amanie Wojciech Czaplicki Druk i oprawa Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pu�askiego 6/10,26-600 Radom � Copyright by Instytut Pami�ci Narodowej Komisja �cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria �Konferencje IPN": tom 23 ISBN 83-89078-78-3 ?35/0 ? Spis tre�ci Wst�p - Piotr Chmielowiec..................................... Wykaz skr�t�w.............................................. Tomasz Bereza Obraz czerwonoarmisty na okupowanych ziemiach polskich (1939-1941) w dokumentach, wspomnieniach i relacjach........................ Jerzy W�gierski Zdrajcy, za�amani, zagadkowi (pr�ba oceny zachowa� wybranych oficer�w konspiracji polskiej w Ma�opolsce Wschodniej, aresztowanych w latach 1939-1941) .............................. Rafa� Wnuk ZWZna Wo�yniu 1939-1941 .................................... ? Zbigniew K. W�jcik Okupacja i konspiracja w regionie przemyskim (1939-1941). Studium por�wnawcze.......................................... El�bieta Trela-Mazur Sowiecki system o�wiatowy na ziemiach wschodniej Polski na przyk�adzie Wydzia�u O�wiaty Ludowej we Lwowie (1939-1940)................. W�odzimierz Bonusiak Przemiany ekonomiczne w Ma�opolsce Wschodniej w latach 1939-1941 . Grzegorz Hryciuk Przemiany demograficzne w Galicji Wschodniej w latach 1939-1941.... Albin G�owacki Formy, skala i konsekwencje sowieckich represji wobec Polak�w w latach 1939-1941............................................ Roman Dzwonkowski SAC Represje wobec polskiego duchowie�stwa katolickiego pod okupacj� sowieck� 1939-1941............................... Krzysztof Kaczmarski Przyk�ady represji sowieckich wobec dzia�aczy Stronnictwa Narodowego w �atach 1939-1941............................................ S�awomir Kalbarczyk Z bada� nad losami polskich parlamentarzyst�w represjonowanych przez w�adze sowieckie w latach 1939-1941 ........................ Piotr Niwi�ski Warunki powstawania i funkcjonowania polskiej konspiracji na Wile�szczy�nie w latach 1939-1941..................................... 188 Jan Jerzy Milewski Okupacja sowiecka w Bia�ostockiem (1939-1941). Pr�ba charakterystyki........ 201 Piotr Chmielowiec Ostatnie tygodnie sowieckiej okupacji Przemy�la (maj-czerwiec 1941 r.)......... 219 Indeks os�b......................................................... 234 Wst�p Zagadnienia zwi�zane z agresj� ZSRS na Polsk� 17 wrze�nia 1939 r. i okupacj� wschodnich ziem II Rzeczypospolitej to jeden z najtrudniejszych temat�w najnowszej historii Polski. Oficjalna historiografia PRL przedstawia�a ten okres zgodnie z sowieck� wersj� dziej�w, kt�rej pocz�tek stanowi�y zawarte w nocie z 17 wrze�nia s�owa zast�pcy ludowego komisarza spraw zagranicznych, W�adimira Potiomkina, do ambasadora Wac�awa Grzybowskiego: �Rz�d Radziecki poleci� wobec powy�szych okoliczno�ci Naczelnemu Dow�dztwu Armii Czerwonej, aby nakaza�o wojskom przekroczy� granic� i wzi�� pod swoj� opiek� �ycie i mienie ludno�ci Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Bia�orusi. Rz�d Radziecki zamierza r�wnocze�nie podj�� wszelkie �rodki maj�ce na celu uwolnienie narodu polskiego od nieszcz�snej wojny, w kt�r� wepchn�li go nierozs�dni przyw�dcy i umo�liwienie mu �ycia w pokoju"1. Jednym z dowod�w na zafa�szowanie wzajemnych stosunk�w polsko- sowieckich byl fakt konsekwentnego nieprzy-znawania si� strony sowieckiej do odpowiedzialno�ci za zbrodni� katy�sk� a� do roku 1990. Pierwsze opracowania po�wi�cone okupacji sowieckiej ukaza�y si� ju� w latach czterdziestych XX w. w �rodowiskach polskiej emigracji politycznej i wojskowej. Wzrost zainteresowania histori� najnowsz� Polski wp�yn�� na pojawienie si� w ko�cu lat siedemdziesi�tych pierwszych wydawnictw drugoobiegowych, w tym r�wnie� dotycz�cych stosunk�w polsko-sowieckich. Niew�tpliwie do pionierskich nale�a�a praca Jerzego �ojka, opublikowana po raz pierwszy w roku 19802. Prze�om 1989 r. w Polsce umo�liwi� rozpocz�cie bada� maj�cych na celu ukazanie prawdziwego obrazu stosunk�w polsko-sowieckich w latach 1939-1989. W�r�d zagadnie� domagaj�cych si� wyja�nienia znalaz� si� r�wnie� okres tzw. pierwszej okupacji sowieckiej w latach 1939-1941. Zmiany polityczne wp�yn�y te� na dost�p historyk�w do �r�de� archiwalnych, kt�re w istotny spos�b poszerzy�y stan wiedzy o omawianym okresie. Przyk�adem tego mo�e by� otwarcie archiw�w rosyjskich oraz litewskich, bia�oruskich i ukrai�skich. Umo�liwi�o to wydanie zbior�w dokument�w wcze�niej niedost�pnych dla badaczy. We wsp�pracy Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewn�trznych i Administracji oraz Instytutu Pami�ci Narodowej ze s�u�bami archiwalnymi Ukrainy i Rosji (Pa�stwowe Archiwum S�u�by Bezpiecze�stwa Ukrainy, Federalna S�u�ba Bezpiecze�stwa Federacji Rosyjskiej) opublikowano dokumenty po�wi�cone agresji sowieckiej na Polsk�3, zbrodni katy�skiej4, represjom wobec obywateli polskich5 oraz konspiracji niepodleg�o�ciowej6. 1 Cyt. za: A. Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o wsp�pracy niemiecko-sowieckiej 1939--1941, Londyn 1987, s. 67. 2 J. �ojek [Leopold Jerzewski],^4gre.s/a 17 wrze�nia 1939. Studium aspekt�w politycznych, Warszawa 1990 (pierwsze wydanie krajowe Wydawnictwo �Glos", Warszawa 1980). 3 Agresja sowiecka na Polsk� w �wietle dokument�w. 17 wrze�nia 1939 ?., t. 1-3, Warszawa 1994-1996; R. Szaw�owski, Wojna polsko-sowiecka 1939, t. 2: Dokumenty, Warszawa 1997. 4 Katy�: dokumenty zbrodni, t. 1: Je�cy nie wypowiedzianej wojny. Sierpie� 1939 - marzec 1940, red. A. Gieysztor, R. G. Pichoja, Warszawa 1995; Katy�: dokumenty zbrodni, t. 2: Zagl�da: marzec-czerwiec 1940, red. A. Gieysztor, W. Kozlow, Warszawa 1998; Katy�: dokumenty zbrodni, t. 3: Losy ocala�ych: lipiec 1940 - marzec 1943, opra�, zbi�r., Warszawa 2002. 5 Okupacja sowiecka (1939-1941) w �wietle tajnych dokument�w. Obywatele polscy na kresach p�nocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj� sowieck� wiatach 1939-1941, red. T. Strzembosz, Warszawa 1996; Deportacje Polak�w z p�nocno- wschodnich ziem II Rzeczypospolitej 1940-1941, red. B. Gronek, G. Jakubowski, Warszawa 2001; Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Bia�orusi w 1940 r., Warszawa-Moskwa 2003. 6 Polskie podziemie 1939-1941, 1.1: Lw�w-Kolomyja-Stryj-Ztocz�w, Warszawa-Kij�w 1998; Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Bia�orusi w latach 1939-1941, t. 1-2, Warszawa 7 Po 1989 r. ukaza�y si� si� pierwsze krajowe opracowania dotycz�ce ziem polskich pod okupacj� sowieck� w latach 1939-1941. Porusza�y one m.in. sprawy agresji Armii Czerwonej na Polsk� 17 wrze�nia 1939 r.7, represji wobec Polak�w8 oraz los�w wi�ni�w sowieckich w czerwcu 1941 r.9 Ca�o�ciowa synteza tego okresu zosta�a opracowana przez Albina G�owackiego10. Opublikowano r�wnie� szereg prac dotycz�cych okupacji sowieckiej w poszczeg�lnych cz�ciach Kres�w Wschodnich i liczne prace przyczynkowe11. Nadal jednak istniej� obszary badawcze, kt�re dotychczas by�y przez historyk�w traktowane pobie�nie i nie doczeka�y si� wyczerpuj�cego om�wienia. Nale�y do nich przed wszystkim kwestia prze�ladowa� i zbrodni dokonywanych przez okupanta wobec Polak�w, w tym ustalenie funkcjonariuszy sowieckich dzia�aj�cych na zaj�tych ziemiach polskich. Wa�nym krokiem w kierunku realizacji tego ostatniego postulatu jest praca Krzysztofa Jasiewicza dotycz�ca Zachodniej Bia�orusi12. Pe�nego opracowania nie doczeka�y si� te� dzieje spo�eczno-gospodarcze ziem okupowanych, ich �ycie kulturalne, stosunki narodowo�ciowe oraz relacje zachodz�ce na linii w�adza-spo�ecze�stwo, m.in. postawy poszczeg�lnych grup spo�ecznych i narodowo�ciowych wobec okupanta, a tak�e stosunek w�adz sowieckich do tych�e grup. W dalszym ci�gu trwaj� prace nad przedstawieniem pe�nej listy aresztowanych, rozstrzelanych i deportowanych w latach 1939-1941. Program ten zapocz�tkowany zosta� przez O�rodek KARTA i przyni�s� do tej pory wydanie pi�tnastu tom�w imiennej listy Indeksu represjonowanych13. U�atwienia, jakie nast�pi�y w dost�pie do archiw�w na Wschodzie po 1989 ?., nie odnosz� si�, niestety, do wszystkich obszar�w badawczych. Cz�� zbior�w, zw�aszcza tych, w kt�rych mieszcz� si� materia�y dotycz�ce polskiej konspiracji niepodleg�o�ciowej i jej zwalczania przez organy bezpiecze�stwa pa�stwowego ZSRS, pozostaje zamkni�ta dla badaczy lub dost�p do nich jest mocno utrudniony. Niedost�pne s� te� dokumenty odnosz�ce si� do wsp�pracy mieszka�c�w zaj�tych ziem wschodnich z organami w�adzy okupanta. Zapewne cz�� z nich zostanie z czasem wydana drukiem. Dobrym przyk�adem s� tutaj dokumenty opublikowane we wsp�pracy s�u�b archiwalnych Polski, Rosji i Ukrainy. Instytut Pami�ci Narodowej od pocz�tku swojej dzia�alno�ci przywi�zywa� du�� wag� do pe�nego wyja�nienia los�w Polak�w pod okupacj� sowieck� lat 1939-1941. Warto wspomnie� tutaj o wydawnictwach �r�d�owych i...
Nalogowiec12