Od poetyki wojennej po socrealizm Zbigniew Jarosiński
- duże straty wśród środowiska artystycznego podczas wojny
- zginęła znaczna część pisarzy żydowskiego pochodzenia
- wojna przyniosła całkowitą zagładę kulturze żydowskiej, która rozwijała się obok rodzimej, polskiej
- wojna przyspieszyła zgony pisarzy pokolenia najstarszego – jeszcze z Młodej Polski
- szczególnie duże straty wśród środowiska najmłodszego – zginęli czołowi poeci młodego pokolenia
- wielu pisarzy o znacznej randze pozostało na obczyźnie
- przemiana w środowisku pisarskim – na czoło wysuną się ci, co przyszli w mundurach I Armii
- zerwanie ciągłości między literaturą przedwojenną a powojenną
- kultura znalazła się pod rzeczywistą opieką państwa – zasilana państwową kasą
- odbudowie kultury towarzyszyły głośne hasła
- wprowadzono cenzuralne ograniczenia, ale jeszcze nie próbowano sterować twórczością odgórnie
- 3.09.1944 w wyzwolonym Lublinie ukazał się 1szy nr tygodnika „Odrodzenie”
- 1.06.1945 – marksistowskiej „Kuźnicy” (Łódź)
- sierpień 1945 – „Twórczość” (Kraków)
- marzec 1945 – „Tygodnik Powszechny” (Kraków)
- łamy tych pism stały się główna trybuną poważnych dyskusji kulturalnych, toczących się w pierwszych powojennych latach
- zwrot kulturalny – na 1szym planie orientacja marksistowska i komunistyczna, które nie były tylko wynikiem nacisku sytuacji politycznej
- w kraju trwała walka polityczna, a we wsch. województwach wojna domowa
- dawnych żołnierzy AK dotykały prześladowania
- o dwudziestoleciu mówiono pogardliwie „czasy sanacji”
- koniec wojny postawił emigrantów przed ważnym pytaniem – wrócić?
- fakt, że Polska znajduje się w radzieckiej strefie wpływów i że rządzą nią komuniści rodziła obawy
- jesienią 1945 r. powstał w Londynie Związek Pisarzy Polskich
- w 1947 członkowie Związku podjęli decyzję o niepublikowaniu swoich prac w polskich czasopismach, którym odebrano suwerenność
- kwiecień 1946 – „Wiadomości” (Londyn) – jako kontynuacja „Wiadomości Literackich”
- czerwiec 1946 we Włoszech wychodzi pismo „Kultura”
- wokół tych 2 pism skupiła się powojenna emigracja kulturalna
- polskojęzyczne radiostacje: radia BBC, „Głosu Ameryki”, a od 1952 „Wolnej Europy” – były adresowane do słuchacza w kraju
- wojna radykalna cezurą w dziejach życia kulturalnego Polski, ale sama w sobie nie przynosi przemiany tendencji intelektualnych i artystycznych
- w poezji polskiej wojna nie wiązała się z artystycznym przełomem. Mogłaby się wiązać, gdyby przeżyli Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Zdzisław Leon Stroiński, Andrzej Trzebiński, ale wszyscy zginęli, a w pierwszych powojennych latach ich twórczość opublikowana została we fragmentach i w ogóle nie oddziałała na ówczesna poezję
- słabo brzmiał głos dawnych Skamandrytów: J.Tuwim po powrocie do kraju nie ukończył Kwiatów polskich i do końca życia opublikował zaledwie kilka utworów; J.Lechoń, K.Wierzyński zostali na emigracji i milczeli literacko parę lat.
- tradycja awangardowa nie wspierała już idei radykalnego nowatorstwa – zresztą konflikt nowatorstwa i tradycji stracił na znaczeniu; eksperymenty nie będą już motywowane przez bunt przeciw przeszłości, ale tylko przez własne, artystyczne racje
- twórczość poetów należących wcześniej do tzw. Drugiej Awangardy wyzbyła się po wojnie motywów onirycznych i atmosfery złowrogich przeczuć – Apokalipsa już nastąpiła
- w poezji Cz.Miłosza w tomiku Ocalenie (1945) doświadczenie wojenne ukazało się jako zaprzeczające wszelkim kategoriom humanistycznej myśli, jako takie, które nie daję się przedstawić wprost, ale tylko pośrednio, przez niejasną metaforykę, bo zawiera element irracjonalnego koszmaru
- w poezji Jastruna, Zagórskiego, Ważyka brały górę motywy nadziei i próby szukania ugody z historią
- spontaniczna pochwała pracy przebijała z ówczesnej twórczości K.I.Gałczyńskiego, który w czasie wojny został zamknięty w stalagu, po wojnie poeta opowiedział się za nowym porządkiem politycznym. Przed wojną przez jego wiersze przewijał się motyw braterstwa ze światem ludzi prostych, teraz miało się to spełnić naprawdę. Pisał wiersze o pięknych dziewczynach – ekspedientkach albo konduktorkach w tramwaju, chwalił codzienność i skrzętną pracę, przydając jej koloryt baśniowej niezwykłości. Najbardziej znany był wtedy „najmniejszy teatrzyk świata Zielona Gęś”, którego teksty poeta ogłaszał w „Przekroju”. Były one niezwykłe w swoim artystycznym wyrazie: w humorze absurdalnym pokrewnym surrealizmowi, w wybuchach fantastycznej wyobraźni, która zaprzecza wszelkiej logice życia. Zwrócone one były przeciwko romantyczno-cierpiętniczym tradycjom polskiej kultury.
- świat duchowy młodych uformowały przeżycia związane z wojną – nie stanowiły one (jak dla starszych) przedmiotu refleksji, ale były odczuwane jako ciągle żywe
- ciągła obecność wojny najsilniej wyraziła się w 2 pierwszych tomikach T.Różewicza: Niepokój (1947), Czerwona rękawiczka (1948)
- nietypowy przykład twórczości debiutanckiej; nowa formuła poezji, która chciała odpowiedzieć tej kondycji ludzkiej, jaką ukształtowały wstrząsy współczesnej historii
- przeżycia żołnierskie słabiej zarysowane w jego twórczości, chociaż był żołnierzem AK
- pamięć o rozstrzelanych z ulicznych łapanek, powieszonych, sprofanowanych
- podmiot liryczny o słabym indywiduum – to raczej głos pokolenia; był kimś, kto ocalał przypadkiem i nie potrafi wrócić do normalności, żyje wśród ruin przeszłości
- potrzeba odbudowy kodeksu wartości – kryzys wiary w kodeks moralny
- nieufność wobec piękna języka poetyckiego – formy poetyckie szorstko sprozaizowane
- wzorzec poezji surowej w literackim wyrazie
PROZA
Doświadczenie wojny
- w pierwszych latach powojennych zdecydowanie dominował temat wojny
- proza Dwudziestolecia wydawała się zupełnie odległa i nieaktualna
- różne światopoglądy wśród pisarzy różnie zaowocowały - wspomnienia z obozu koncentracyjnego np. dla pisarza-katolika były zazwyczaj odnowieniem problemu dlaczego Bóg pozwala na istnienie zła w świecie; komunista zwracał uwagę na formy ruchu oporu wśród więźniów; pisarz o orientacji narodowej akcentował niemieckie okrucieństwo i przykłady polskiego heroizmu obszerna literatura dokumentarna jednocześnie próbą intelektualnego i moralnego zmierzenia się z doświadczeniem wojny, wydobycie esencjonalnej prawdy o człowieku
- najdobitniej przemawiały głosy wspomnienia z obozów koncentracyjnych: Domy nad Birkenau (1945) Seweryny Szmaglewskiej, Z otchłani (1946) Zofii Kossak-Szczuckiej, Listy spod morwy (1945) Gustawa Morcinka, oraz utwory literackie poświecone ściśle temu tematowi: Czas nieludzki (1946) Stefana Otwinowskiego, Medaliony (1946) Zofii Nałkowskiej, opowiadania Tadeusza Borawskiego
- spisane pod świeżym wrażeniem
- mówiły o skrajnym zniewoleniu człowieka, o pomysłowej organizacji zabijania, o przewlekłym cierpieniu
opowiadania Tadeusza Borowskiego z tomu Pożegnanie z Marią (1948)
- utwory w pełni literackie
- obozowe okrucieństwo pokazane z powściągliwym dystansem
- pisane techniką bliską behawioryzmowi, która czyniła z narratora beznamiętnego obserwatora
- obraz obozu prowadził do konkluzji skrajnych – nie ma granic zła, których by człowiek nie przekroczył, człowiek jest w stanie adaptować się do każdych warunków
- opowiadania to nie tylko oskarżenie faszyzmu, ale także całej kultury i moralności, które nie potrafiły zapobiec hitlerowskiej hekatombie, wiec są współodpowiedzialne za zagładę wartości
Temat wojenny
- w całej prozie w okresie powojennym wojna ukazana była jak u Borowskiego i Nałkowskiej – jako zagłada wartości, zaburzenie społecznych kodeksów, zaprzeczenie ideałom humanistycznym
- tylko cześć utworów młodych, walczących w AK, AL itp. Mogła ukazać się w druku
- inne znane były tylko z publikacji w czasopismach, część musiała przeczekać socrealizm
- uderzała w nich nieobecność (lub bardzo niewielka obecność) wątków związanych z etosem żołnierskiej walki
- najdobitniej niszczący charakter przeżycia wojennego wyraziła powieść Leopolda Buczkowskiego Czarny potok (czekała na druk do 1954r.):
- wojna jako szaleństwo zagłady niemającej końca, przerażającej i bezsensownej
- akcja toczy się na obrzeżu południowo-wschodnim Polski, a jakiejś okolicy, gdzie po lasach i zrujnowanych wsiach krążą polskie oddziały partyzanckie i ukraińskie, grupy niedobitków z getta w Bełżcu, niemiecka policja i wojsko
- wszyscy walczą ze wszystkimi, a opowieść o tej walce przypomina majaczenie: ucieczki i pogonie, nocne marsze, strzały z ukrycia, trupy, krzyki z głębi lasu
- kolejność wydarzeń plącze się, nie wiadomo kto je relacjonuje – narracja prowadzona z punktu widzenia bohatera – lecz kto nim był?
- pkt. widzenia przenosi się ze świadomości jednej postaci do drugiej, a potem jeszcze inaczej
- powieściowym bohaterem stała się cała zbiorowość – ludzie sparaliżowani strachem i udręką, niepotrafiący wyrwać się z opętańczego kręgu śmierci, ciągle odtwarzający w myślach koszmar dopiero co przeżyty
Literatura łagrowa. Gustaw Herling-Grudziński
- nie wszystkie ze zbiorowych doświadczeń, jakie składały się na polski los wojenny zostały opisane w kraju – nie było mowy o przejściach Polaków za ziemiach zagarniętych przez ZSRR i w radzieckich obozach (cenzura)
- za granicą powstał przede wszystkim cykl wspomnień opisujących pobyt w radzieckich więzieniach i obozach – „literatura łagrowa”
- po wojnie zaczęto pisać obszerniejsze dzieła np. Beaty Obertyńskiej, W domu niewoli (1946), Wacława Gubińskiego, Między młotem a sierpem (1948) Józefa Czapskiego , Na nieludzkiej ziemi (1949), G.Herlinga-Grudzińskiego, Inny świat (1953)
- Polacy byli pierwszymi ludźmi, którym udało się opuścić łagry – pozostały tam jeszcze miliony więźniów
- mieli potrzebę opisania tego, co przeżyli – koszmar śledztwa, groteskę przewodu sądowego, trudy więzienia, życie w łagrze, stanowiące specyficzny rodzaj struktury społecznej, katorżniczą pracę
- ukazanie absurdu politycznego
- pisali gł. o oddziaływaniu na psychikę ludzi, przeobrażonych w niewolników systemu
- Inny świat G.Herlinga-Grudzińskiego nie był książką wspomnieniową – to powieść studium łagrowego życia
- obóz elementem stalinowskiego systemu
- analizował skład obozowej społeczności
- charakteryzował sytuację więźnia w mechanizmach obozowego prawa
- ciągłe pytanie: co człowiek jest w stanie przeżyć, gdzie jest granica, poza którą traci się wolę życia i cechy człowieczeństwa?
- refleksja o człowieku w obozie
- moralny i psychologiczny wymiar życia łagrowego
- dociekliwe portrety współwięźniów – ich życie za i przed drutami obozu
- każdy więzień jest zniewolony wewnętrznie przez system stalinowski
- instynkt życia i mechanizm rezygnacji, który zawsze prowadzi do śmierci
...
mcfly9