PAMIĘĆ WĘCHOWA : Opracowanie: Hania Wojnicka
R. 2. „Metody badania węchu i pamięci węchowej”
Badanie węchu i pamięci węchowej – trudne.
Ø Ulotny charakter zapachów
Ø Często trudne do zwerbalizowania
Ø Narząd węchu szybko ulega habituacji
Ø Kwestia wyeliminowania zapachów innych niż podlegające badaniu („olfactorium” na Uniw. Cornell w USA – specjalna komora z doprowadzanym filtrowanym powietrzem) ALE: ludzie na ogół dobrze identyfikują konkretne zapachy na tle innych.
· Rodzaje zadań do pomiaru węchu i pamięci węchowej:
Ø Badanie progu wrażliwości węchowej (przy jakim najniższym stężeniu zapach w ogóle wyczuwalny)
Ø Identyfikacja zapachów (wąchanie zapachu + wskazanie jego nazwy wśród innych podanych na liście)
Ø Ocena umiejętności dyskryminacji (różnicowania) zapachów
· Parola i Liberini (1999) seria testów do 1).pomiaru progu detekcji zapachów
· 2). Różnicowania zapachów (dwa zapachy – czy takie same, czy odmienne)
· 3). Pamięci rozpoznawczej zapachów (prezentacja zapachów, odroczenie, ponowna prezentacja z dystraktorami – należy wskazać, które zapachy były wcześniej prezentowane)
· 4). Identyfikacji słownej zapachów (test wyboru nazwy zapachu, wzorowany na UPSIT – University of Pennsylvania Smell Identification Test).
Test UPSIT (autor: Richard Doty): 40 popularnych zapachów zamkniętych w mikrokapsułkach – wybór jednej spośród czterech nazw podanych przy zapachu.
CC-SIT (Cross-Cultural Smell Identification Test) – zmodyfikowana, skrócona wersja UPSIT
B-SIT (Brief Smell Identification Test) – 12 pozycji testowych, wybranych spośród 40 z UPSIT, wykonanie: ok. 5 min.
Wykorzystywany w badaniu osób bardzo zaawansowanych wiekowo, z głębokimi deficytami intelektualnymi (Alzheimer), z niskim ilorazem inteligencji (zespół Downa) – nie przeciąża zasobów poznawczych osób badanych
„Sniffin’ Sticks” – (technika podobna do B-SIT) opracowana w Niemczech, pomiar trzech funkcji (progu wrażliwości węchowej, różnicowania i identyfikacji zapachów). Substancje zapachowe w postaci płynnej – umieszczone w pojemnikach w kształcie ołówka. Całe badanie trwa ok. 20-30 min.
Krótsza wersja „Sniffin’ Sticks” – też opracowana w Niemczech, zajmuje ok. 10.min – lepsza w przypadku badania osób starszych + badany może wybrać opcję „nie czuję żadnego zapachu” (przymus wyboru często frustrujący à niekorzystny wpływ na baanie)
San Diego Odor Identification Test (dla dzieci i osób z zaburzeniami f. poznawczych) – 20 obrazków, z których 8 ma związek z zapachami, a 12 to dystraktory. Badany najpierw określa obrazki słowami à prezentacja zapachów (np. guma do żucia, czekolada, kawa) à prośba o wskazanie obrazka prezentującego wąchany zapach.
MODT (match-to sample odorant discrimination task) prezentacja 3 zapachów: testowego, wzorca i dystraktora. Badany wącha zapach, następnie wącha dwa pozostałe i wskazuje, który jest taki sam, jak pierwszy - przeznaczone dla osób w różnym wieku (już dzieci od 5 r.ż.) i o różnym poziomie funkcjonowania poznawczego.
5 kryteriów oceny skuteczności narzędzia do badania dzieci:
1. Bezpieczne, łatwe w stosowaniu, przenośne, traktowane jako zabawa
2. Mierzy umiejętności węchowe przy zminimalizowaniu wpływu zolności werbalnych i poznawczych
3. Pozwala na diagnozowanie dysfunkcji węchowych
4. Zawiera elementy o zróżnicowanym poziomie trudności
5. Pomiar-rzetelny, wyniki – łatwe do replikacji
Reakcje psychofizjologiczne :
Reakcja elektrodermalna/pomiar rytmu serca:
Wskaźniki te wzrastają, gdy badani oceniają zapach wywołujący afekt negatywny/ obniżają się gdy ocena zapachu wywołującego afekt pozytywny
Brak zmian: gdy jedynie ocena znajomości danego zapachu.
Metody neuroobrazowania: (PET, fMRI, MSI (obrazowanie za pomocą źródła magnetycznego)), inaczej METABOLICZNE = oparte na założeniu, że w trakcie wykonywania operacji poznawczych w określonych strukturach mózgowych zwiększa się przepływ krwi)
ZALETY: pozwalają na śledzenie w rzeczywistym czasie aktywności poszczególnych struktur mózgowych w reakcji na określone zapachy, w zasadzie nieinwazyjne.
fMRI – WADY: pozwala na pomiar zmian w przepływie krwi między dwiema sytuacjami, a nie w stosunku do stanu spoczynku + wrażliwość na ruchy głowy
dzięki PET – scharakteryzowanie wzorców aktywności w korze gruszkowatej przy przetwarzaniu bodźców węchowych
Metody elektrofizjologiczne: (elektroencefalogram (EEG) oraz metoda potencjałów wywołanych = potencjałów skorelowanych z pobudzeniem (ERP)
Pomiar aktywności elektrycznej mózgu za pomocą elektrod.
ZALETY: doskonała rozdzielczość czasowa + duża wrażliwość nawet na niewielkie zmiany aktywności mózgu.
EEG: zmiany rytmu fal alfa – zabarwienie emocjonalne zapachu
Zmiany rytmu fal teta – gdy wzrost intensywności zapachu
ERP:
Chemosensoryczny (węchowy) potencjał wywołany – CSERP, pojawia się po ok. 500-900 ms po zadziałaniu bodźca, wystarczy 15-20 powtórzeń – wywołanie głównego CSERP. Jego amplituda zmienia się w zależności od złożoności zapachu. Poszczególne komponenty CSERP pod wpływem stanu psychicznego jednostki, poziomu uwagi, emocji, itp. ß ostrożność przy interpretacji wyników.
Test Nasilenia Węszenia (TNW = SMT): Frank, Dulay, Gesteland (2003)
Dokonywanie pomiaru odruchowych zmian w wąchaniu tzw. zapachów brzydkich ;)
ZALETY: zminimalizowanie wymagań poznawczych (małe dzieci, osoby z dysfunkcjami poznawczymi) + umożliwia badania międzykulturowe (mniej czuły na zmienne poznawcze i językowe niż UPSIT)
R. 4. „Pamięć węchowa: jedyna w swoim rodzaju?”
Pamięć węchowa:
· strukturalnie niezależna od zdolności poznawczych wyższego rzędu
· nie wykazuje prostych związków z wrażliwością węchową
· jedyna w swoim rodzaju, nie jest powiązana z pamięcią w innych modalnościach zmysłowych
· „Efekt Prousta” – przywoływanie zapachem określonych wspomnień
· odporna na interferencję pro- i retroaktywną
· szczególnie trwała (długotrwałe przechowywanie bodźców węchowych):
Ø uczenie się awersyjne na podst. zapachu już po jednej próbie – jego efekty nawet przez kilka lat (wada: zachodzi czasem wobec bodźców niezagrażających człowiekowi – „dziwne” awersje pokarmowe)
Ø zaleta: u osób poddawanych chemioterapii – uogólnione awersje pokarmowe można przenieść (na drodze warunkowania) tylko na jeden produkt spożywczy
Ultrakrótkotrwała pamięć węchowa:
Czy podział magazynowy dotyczy pamięci węchowej?
Niektórzy - posiada jedynie magazyn długotrwały, niepodziana na magazyny o różnym czasie przechowywania bodźców
Większość: pamięć zapachów dzieli się na rejestr sensoryczny, pamięć krótkotrwałą i pamięć długotrwałą:
1. Badania z wykorzystaniem potencjałów wywołanych – po 500-600ms od prezentacji bodźca występuje negatywna deflacja potencjałów wywołanych
2. Badania potwierdzające przeduwagowe przetwarzanie bodźców węchowych mające charakter analityczny vs. syntetyczne przetwarzanie na dalszych etapach.
Nerw węchowy i trójdzielny: który z nich w większym stopniu odpowiada za detekcję zapachów? ( Jacquot, Monnin i Brand)
Nieświadoma detekcja zapachów jest bardziej rezultatem aktywizacji nerwu trójdzielnego niż węchowego.
Krótkotrwała pamięć węchowa:
Czy istnieje krótkotrwała pamięć zapachów?
· Przeciw: 1). bardzo niewielki spadek osiągnięć w zakresie pamięci zapachów po odroczeniu – bardzo spłaszczony kształt krzywych zapominania zapachów.
2). Brak występowania efektu miejsca w szeregu (pierwszeństwa i świeżości)
· Za: (White i Treisman) w przypadku pamięci zapachów występuje wyraźny efekt miejsca w szeregu: 1). dla nazywania zapachów potrzebny czas 6 – 12 sekund (przy krótszym czasie prezentacji – niemożność nazwania)
2). (Miles i Jenkins) zakres pamięci bezpośredniej dla zapachów – ok. 6 elementów (mieści się w dolnym przedziale magicznej liczby Millera 7+- 2)
3). Seryjna prezentacja list, po nich bodźce wzrokowe, słuchowe lub węchowe:
Efekt pierwszeństwa: występuje dla pamięci wszystkich rodzajów bodźców (w tym węchowych)
Efekt świeżości: tylko przy bodźcach słuchowych i wzrokowych.
Interferencja: bodźce wzrokowe powodują silniejszą interferencję wobec bodźców węchowych niż bodźce werbalne
4). w większości przypadków zapachy przechowywane w pamięci krótkotrwałej w kodzie sensorycznym a nie werbalnym (White, Hornung, Kurtz, Treisman, Sheehe)
Kodowanie zapachów i rola werbalizacji:
· Nazywanie zapachów podwyższa osiągnięcia pamięciowe
· Niektórzy badacze: zapamiętywane, przechowywane i przypominane są nie same zapachy, lecz ich nazwy (dowód: podwyższenie skuteczności identyfikacji zapachów dzięki określeniom słownym)
· Cain (1979) Skuteczne rozpoznanie zapachów = stosowanie powszechnie występujących zapachów + długotrwała asocjacja pomiędzy zapachem i jego nazwą + wskazówki wspomagające przypominanie nazwy.
· Engen (1987) aby etykiet słowne były skuteczne, muszą być silnie dystynktywne – jednoznacznie odróżniać dany zapach od innych.
· Lyman i McDaniel (1986, 1990) 1). podawanie nazw zapachów usprawnia ich zapamiętywanie (zgodność z teorią podwójnego kodowania)
2). Im głębiej przetworzona informacja węchowa tym lepsze efekty odtwarzania
3). Zgodność modalności na etapie zapamiętywania i przypominania – korzystne efekty także dla pamięci węchowej
4). Potwierdzenie występowania wyobraźni węchowej, nazywanie zapachów szczególnie korzystne dla pamięci węchowej (WYJĄTEK: nieznane, syntetycznie wyprodukowane zapachy – wówczas podawanie nazw nie stanowi wskazówki pamięciowej, raczej dodatkowy materiał do zapamiętania).
· Lehrner, Walla, Laska, Deecke (1999). Pamięć zapachów może mieć postać jawną i utajoną
1). Osiągnięcia w zakresie ukrytej pamięci węchowej – niezależnie od wieku badanych
2). Osiągnięcia w zadaniach wymagających odtwarzania na podst. informacji kontekstowej – niższe u osób starszych i dzieci.
· Badanie: Degel, Kőster (1998) przypisywanie zapachów do kontekstów na przeźroczach ukazujących obrazy z życia codziennego – część zawierała wskazówki wzrokowe związane z prezentowanymi zapachami:
Ø Wskazówki wzrokowe – silny wpływ na oceny dopasowania zapachów do kontekstów
Ø Dopasowanie niektórych zapachów pomimo braku wskazówek wzrokowych – dowód na istnienie utajonej pamięci węchowej.
· Perkins i McLaughlin Cook (1999) badanie wpływu zniesienia (supresji) przetwarzania werbalnego (powtarzanie ciągu cyfr) i/lub wzrokowego (gra komputerowa) na skuteczność zapamiętania.
Ø Najgorsze wyniki: gdy przetwarzanie werbalne i obrazowe uniemożliwione
Ø Najlepsze wyniki: gdy nie utrudniano przetwarzania wzrokowego i/lub werbalnego zapachów
Ø Brak istotnych różnic między dwoma rodzajami pojedynczej supresji
Wyjaśnienie alternatywne: nie tyle efekt uniemożliwienia werbalizacji i wizualizacji, co skutek przeciążenia zasobów poznawczych (podjęte w badaniach Annett i Leslie)
· Zjawisko przesłaniania przez opisy słowne (verbal overshadowing)- paradoksalny efekt polegający na pogorszeniu rozpoznawania na skutek wcześniejszej werbalizacji – gdy bodźce percepcyjne złożone, a aparat pojęciowy niezbędny do opisu słabo rozwinięty (brak jednoznacznych wyników badań)
· Herz (2000) - 1). Kodowanie werbalne nie jest automatycznie uruchamiane podczas percepcji zapachów. 2). Nazwy nie są niezbędne dla prawidłowego przywołania wspomnienia zapachu. 3). bodźce węchowe trudniej niż inne bodźce zmysłowe podlegają kodowaniu werbalnemu. Herz (2003) zapachy podlegają podwójnemu kodowaniu.
Identyfikacja i rozpoznawanie zapachów:
Identyfikacja zapachów – trudniejsza od prostego wyczuwania i rozpoznawania.
Badania na tzw. absolutną identyfikację = podanie słownego określenia zapach – zaledwie do 30% prezentowanych zapachów (choć brak zgodności w innych badaniach)
WAŻNE: intensywność zapachów nie wpływa na możliwość ich identyfikacji.
Niższa skuteczność w identyfikacji zapachów w porównaniu z identyfikacją obrazów wzrokowych trudnych do zwerbalizowania – POWÓD: trudność w kodowaniu – ten sam zapach określany odmiennie przez różnych badanych, a nawet przez tego samego badanego w różnych prezentacjach.
· Identyfikacja zapachów silnie związana ze wzrokową identyfikacją obrazu zmysłowego obiektu wydającego dany zapach - wzajemna interferencja zapachów i barw (degustacja białe wina zabarwionego na czerwono – liczne błędy)
· Badania Hvastja i Zanuttini (1997). Wyniki sprzeczne z koncepcją poziomów przetwarzania: najgorsze rezultaty zapamiętywania zapachów stwierdzono w przypadku zadania opartego na najgłębszym etapie przetworzenia (możliwe WYJAŚNIENIE: zapachy to „całościowe obrazy zmysłowe” trudno poddające się kodowaniu semantycznemu).
· „Zjawisko końca nosa” – ludzie mają poczucie znajomości zapachu, ale nie potrafią podać jego prawidłowej nazwy (badania Lawless i Engen).
Jedyna w swoim rodzaju czy podobna do innych?
Pamięć węchowa: większość jej charakterystyk zbliżona do charakterystyk pamięci zmysłowych w zakresie innych modalności.
· RÓŻNICE: zamiar zapamiętania zapachów nie wpływa na poprawę efektów pamięciowych
· W zakresie węchu rzadko występują synestezje = stan, w którym doświadczenia zmysłowe związane z jedną modalnością występują przy pobudzeniu innej modalności.
R. 7. „ Zapachy jako kontekst i wskazówka pamięciowa”
Efekt Prousta w psychologii – unikatowość pamięci węchowej, jej odmienność od pamięci innych modalności
Efekt Prousta w węższym znaczeniu – zdolność zapachów do przywoływania dawnych, jednostkowych wspomnień (zgodność kontekstu zapamiętywania i przypominania)
Badania eksperymentalne nad zapachami jako wskazówkami pamięciowymi:
· Pionierskie badania Davisa (1975, 1977) uczenie się par skojarzeń – 3 grupy: ucząca się skojarzeń między cyframi i kształtami, między znanymi zapachami i cyframi, między słabo znanymi zapachami i cyframi.
Najlepiej: gr. 1. – nie potwierdzono szczególnej skuteczności zapachów jako wskazówek pamięciowych: niższa s...
dareness