Diagnoza-r.3.doc

Rozdział 3: Pomiar i testy w psychologii

Pomiar w psychologii ma charakter różnicowy – wynik uzyskany w teście odnosi się do grupy referencyjnej i określa, jakie jest w niej miejsce jednostki. Innymi słowy, testowanie
to zbieranie danych potrzebnych do zakwalifikowania osoby uczestniczącej w badaniu do grupy odniesienia (normalizacyjnej) w celu opisania tej osoby i sformułowania prognozy.

1. Specyfika pomiaru w diagnozowaniu

Pomiar w naukach rozumiany jest jako wyrażenie cechy obiektu jako krotności powszechnie akceptowanej jednostki, by następnie można było wykorzystać liczby ze zbioru liczb rzeczywistych do symulowania obiektów i relacji między tymi obiektami. Pomiar obiektywny rozumiany jest jako niezależny od osoby go dokonującej, ma swe źródło we wzorcu będącym jednostką pomiaru. Co jest takim wzorcem w psychologii?

• Psychologia spełniająca wymagania ścisłych nauk: tak jak metr dla kilometra, tak dla całego wyniku powinny być poszczególne zadania. Konieczne spełnienie warunku o równości jednostek (jednorodność testu). Mamy też błąd pomiaru i rozkład normalny jak w naukach ścisłych.
• Psychologia jako nauka odmienna od ścisłych – zarzuty:

- w praktyce używa się testów, których wyniki nie pokrywają się z wartościami żadnej znanej funkcji pomiarowej; termin „pomiar” nie jest stosowany zgodnie z jego statusem logicznym

- oznaczenia liczbowe wywodzą się ze zliczania, a nie z pomiaru; występująca w liczeniu abstrakcja nie jest abstrakcją naukową

- w psychologii pomiar pełni inną niż w naukach ścisłych funkcję (nauki ścisłe: prognoza wyniku empirycznego). Powodem brak ilościowych teorii.

- wyniki surowe równe zeru nie mają sensu empirycznego

- założenie o równości jednostek ma niewiele wspólnego z rzeczywistością. Różnice między wynikami mają charakter jakościowy; nawet przeliczone wyniki (skala standardowa) nie nadają się do orzekania o różnicach między nimi

- wyniki surowe zależą nie tylko od właściwości jednostek, ale i pytań (trudności, zróżnicowania)

• Jak psychologowie sobie radzą? Stosowanie układu odniesienia – próby normalizacyjnej. Testowanie to zbieranie danych pozwalających na zakwalifikowanie osoby uczestniczącej w badaniu do grupy odniesienia w celu opisu tej osoby i sformułowania prognozy. Do dokonania opisu i przewidywania potrzebne są dwie przesłanki: (1) dotycząca charakterystyki zbiorowości (2) dotycząca konkretnej jednostki. Jeśli coś wiemy o danej grupie jednostek, to na tej podstawie możemy wnioskować o każdej jednostce do tej grupy zaliczonej.

Charakter takiej prognozy:

- prognoza jakościowa

- nie ma podanego powodu zakwalifikowania jednostek do danej grupy

• Reasumując: pomiar psychologiczny ma charakter pośredni (dotyczy nieobserwowanych cech podmiotowych opisywanych z pomocą tzw. Konstruktów teoretycznych). Jego precyzja zależy od dokładności operacjonalizacji.
• Dwa narzędzia pomiaru:

- pomiar odnoszony do kryterium

- pomiar odnoszony do norm

2. Formy danych diagnostycznych – próbki, korelaty i znaki

• • Próbki – gdy niemożliwa jest obserwacja całości zachowań (badanie wyczerpujące). Stopień reprezentatywności próbki oznacza stopień ogólności naszych wniosków (trafność zewnętrzną)

Korelacja – pozwala określić stopień, w jakim współwystępują jakieś zbiory wyników, przydatna jest, gdy poszukujemy związków przyczynowo-skutkowych. Ale: między przyczyną a skutkiem występuje zawsze korelacja, ale nie odwrotnie.

Znak (wg Peirce’a) – wyrazem trójczłonowej relacji łączącej materialny nośnik (obserwowane medium), przedmiot (realny lub fikcyjny desygnat znaku) oraz znaczenie (interpretant pośredniczący między medium a desygnatem). Symbol z kolei to znak, przedmiot lub pojęcie reprezentujące (zastępujące) inny przedmiot lub pojęcie. Można powiedzieć, że symbole to wyższa forma istnienia znaku, umożliwiająca poznanie klas, systemów i praw.

Znak, gdy związek występujący w danej kategorii ma naturę konwencjonalną, oznaka – gdy związek ma naturę przyczynową.

·         Próbki:

Różnica między diagnostą tradycyjnym a behawioralnym (analitykiem zachowania) – odmienna interpretacja badania testowego:

- tradycyjny: dane testowe traktowane jako znaki lub wskaźniki wyznaczających je
(i nieobserwowalnych) wyznaczników osobowościowych

- behawioralny: dane testowe próbką, reprezentatywnym podzbiorem zachowań będących przedmiotem zainteresowań; określenie warunków sprawiających, że dane wyglądają tak, a nie inaczej (stymulatorów); inwentaryzacja zachowania

Początkowo zadania w teście były próbkami zachowania, wybierano je z listy zachowań określanych jako patologiczne (próbki celowe). Kryterium tego, co jest odpowiedzią diagnostyczną również miało charakter racjonalny – normę i patologię charakteryzują różne i rozłączne zbiory zachowań , oraz odwołując się do zasad logiki i specjalistycznej wiedzy, można określić, które będą najlepiej określać patologię.  Później kryterium diagnostyczności to rzadkość (nietypowość) odpowiedzi.

W diagnozowaniu tradycyjnym założenie koniecznej jednorodności testu (wynik poszczególnych zadań ma takie samo znaczenie jak całego testu, pozwala wnioskować o uniwersum zachowania),
w analityce zachowania założenie koniecznej różnorodności (bo zainteresowani przede wszystkim inwentaryzacją zachowań i ich stymulatorów).

Problem uwzględniania czynników sytuacyjnych:

- tradycyjna: nie przywiązuje się do nich uwagi (wybór sytuacji przypadkowy – podejście psychometryczne; sytuacja zbyt wieloznaczna – podejście projekcyjne)

- behawioralna: podstawowym rodzaje trafności jest stopień, w jakim zachowania testowe są odbiciem zachowania w naturalnych warunkach.

• Traktowanie danych jako korelatów współwystępujących z innymi właściwościami – skale empiryczne (np. skala MMPI). Brak odpowiedzi na pytanie, dlaczego zaobserwowaną daną korelację; rozszerzenie zakresu interpretacji wyników skali.

• Zachowanie testowe jako znak: obserwowane zachowanie testowe jest na mocy umowy, teorii lb związku przyczynowo-skutkowego powiązane stosunkiem oznaczania z nieobserwowalną właściwością podmiotową. Zachowanie testowe możemy traktować jako znak i symbol

- zachowanie testowe jako znak: obserwowane podczas badania zachowania to wskaźniki (operacjonalizacje) zachowań podmiotowych. (Hornowska: operacjonalizacja jako wiązanie terminów teoretycznych z obserwacyjnymi). Zachowanie testowe przede wszystkim mówi o osobowości jednostki, dopiero wtórnie (na podst. info o osobowości) o innych zachowaniach. Badanie dostarcza znaków, teoria ich znaczeń.

Konsekwencja wskaźnikowego podejścia do badania w praktyce: podczas badań tworzymy sztuczną sytuację (nie jak przy próbkach maksymalnie przypominającą naturalną), żeby wewnętrzna determinanta była jedyną przyczyną zachowania (np. testy projekcyjne).

- zachowanie jako symbol: każde zachowanie jest symbolem w pozawerbalnej i pozaświadomej komunikacji jednostki ze społ. Otoczeniem oraz informacją o tym, jak jednostka interpretuje to otoczenie i sytuację. Zachowanie komunikowaniem o wewnętrznych stanach, odejście od bezpośredniego reagowania, płaszczyzny rzeczowej komunikatów, dosłowności znaczeń aktualnego kontekstu; symbole kulturowe i doraźne

3. Narzędzia diagnostyczne – model Fiskego (koniecznie zerknijcie na tabelkę s. 165)

Wyróżnienie 6 sposobów badania osobowości. Użycie więcej niż jednego kryterium, kategorie nie są rozłączne względem siebie.

(1)   Samopis (przeszłość) – zapytanie wprost o cechy lub zachowania osoby badanej

- Jak? Użycie przez osobę badaną zaproponowanych przez diagnostę konstruktów (pojęć, kategorii), wskazanie przymiotników ją określających, ustosunkowanie się wobec treści stwierdzeń, określenie poziomu gotowości akceptacji stwierdzeń.

- nie jest konieczna obecność diagnosty przy odpowiadaniu na pytania

- można przeprowadzać w grupach (ekonomiczna metoda)

- sprawdza się przy badaniu obrazu siebie

- wadą – metoda narażona na wpływ aprobaty społecznej

(2)   Aktualne doświadczenie – zdawanie sprawozdania z aktualnie przeżywanych procesów wewn.

- powinno się „dostarczać” osobie badanej wyraźne, proste i niezagrażające bodźce (w innym wypadku odpowiedzi będą nietrafne, osoba badana będzie chciała się bronić)

- nie da się sprawdzić na ile trafne są relacje osoby badanej – ona sama jest arbitrem

- sztuczność sytuacji badania

- informujemy badanego jakich zachowań oczekujemy, nie informujemy co mierzymy

- wada: potencjalny brak staranności badanego, chęć wywarcia dobrego wrażenia

(3)   Badanie zdolności – osoba badana ma wykonać zadanie na możliwie najwyższym poziomie

- istnieje poprawna odpowiedź, badacz ocenia poprawność

- wada: sztuczność sytuacji (w życiu codziennym nie ma „czystego” wpływu zdolności na poziom wykonania zadań); wpływ zgadywania; zniekształcone wyniki przez rozwiązanie przetargu na rzecz poprawności lub szybkości

(4)   Uprzednie (wcześniejsze) zachowania – polega na analizie skutków działania (na przykład analiza listów, dokumentów).

- zaleta: badanie odbywa się w sytuacji naturalnej, nie ma wpływu aprobaty społ.

- wada: dane są inicjowane przez badacza (a nie obserwowane bezpośrednio), szacowane (więc ryzyko błędów postrzegania)

- problem ze wskazaniem badanych konstruktów i operacjonalizacji ich

- innym sposobem wykorzystanie opinii osób, które wcześniej obserwowały daną osobę

(5)   Obserwacja zachowania

- obserwacja celowa – określonych zachowań wybranych ze względu na pytanie badawcze. Prowadzona w warunkach naturalnych lub sztucznych. Ciągła lub w wybranych momentach. Obserwacja → rejestrowanie → kodowanie (transformacja na kategorie, skale szacunkowe, charakter jakościowy lub ilościowy)

- wywiad nieustrukturyzowany (rejestracja odpowiedzi plus obserwacja)

- testy projekcyjne. Zaleta: możliwość pomiaru skomplikowanych konstruktów teoretycznych; wada: wpływ świadomości badanego, że jest obserwowany

(6)   Psychofizjologia – pomiar reakcji fizjologicznych

- zaleta: eliminacja wpływu badanych na wyniki

- wady: nadmiar danych; zindywidualizowanie reakcji fizjologicznych

4. Czym jest test psychologiczny? Specyfika sytuacji testowania

• Test – krótkie, standaryzowane badanie ukierunkowane na uzyskanie w ściśle określonym przedziale czasu jak najwięcej informacji o cechach danego, konkretnego obiektu w celu ustalenia obecności lub stopnia wyrazistości określanej cechy lub jej jakości
• Słownik psychologiczny z 1979 mówi, że test to: badanie eksperymentalne, którego celem jest ustalenie o ile wielkość natężenia danej cechy lub cech psychicznych badanej osoby odbiega od wartości przeciętnych w danej grupie
• APA: test to zbiór zadań lub pytań, które mają wywoływać określone rodzaje zachowań

↓

Podsumowując: test to sytuacja stworzona specjalnie do celów diagnostycznych, sytuacja wywołująca zachowania typowe dla danej charakterystyki

• Gertsmann – test sytuacją sztuczną – efektem są artefakty. Kontrargumentem jest stwierdzenie, że testy nie są modelami naturalnej aktywności człowieka, ale modelami aktywności determinowanej czynnikami podmiotowymi

• Rapaport, Gill i Schafer: kryteria odróżnienia testu od innych metod diagnostycznych:

- badanie i obliczanie wyników nie powinno zajmować wiele czasu; test prosty dla badającego

- procedura nie powinna wymagać nawiązywania bliskich stosunków z badanym

- sytuacja standaryzowana (warunki, sposób obliczania i interpretowania wyników, ukł. Odniesienia)

- jasno określony początek, przebieg i koniec badania

- rejestrowanie obserwowanych zachowań; minimum arbitralnych i subiektywnych decyzji

- jednoznacznie określone oczekiwane zachowania testowe

• Kreutz: „w testach chodzi zawsze o czynność dowolną, świadomą, zależną od zgody i dobrej woli osoby badanej”

• Podsumowując: badanie testowe to taka sytuacja, w której osoba badana uczestniczy dobrowolnie, świadoma celu, jakim jest jej ocena. Jest to sytuacja stworzona specjalnie dla celów diagnostycznych, w której wywołuje się zachowania typowe pod względem danej charakterystyki, sytuacja nie wymagająca od diagnosty zaangażowania, o jasno określonym zakresie dopuszczalnych zachowań. Musi spełniać warunki rzetelności i trafności. Wyniki powinny być publikowane.

5. Pojęcie normy i normalności. Rodzaje norm.

• Ze sposobem rozumienia normy wiążą się dwa paradygmaty rozumienia zaburzeń psychicznych: (neuro)biologiczny [genetyka i funkcjonowanie organizmu] oraz psychogenetyczny [behawioryzm, poznawcza, psychoanaliza, egzystencjalizm i humanistyczna].

• Wieloznaczność pojęcia normy: powszechność; zgodność z jakimś wzorcem, przyjętą konwencją; brak choroby; Brzeziński: połączenie normy częstościowej z normą społeczną oraz normą wywodzoną z teorii psychologicznej, tzw. Podprzestrzeń normy psychologicznej, zgodnie z którą można wyróżnić podstawowe zmienne psychologiczne wskazywane przez przyjętą teorię, tworzące tzw. Przestrzeń psychologiczną.

• Rysunek str. 174

• Jeśli normą jest konstrukt wyjaśniający, ze względu na który dokonujemy ocen, to jego konkretna treść zależy od przyjętej teorii psychologicznej. Norma teoretyczna jest odniesieniem właściwości osób lub grup do pewnego ogólnego wzorca o charakterze ideału. Te wzorce są budowane zgodnie z modelem realistyczno-adaptacyjnym albo modelem postulatywnym. Podstawą pierwszego jest teoria przystosowania i regulacji. Drugi odwołuje się do koncepcji wzorowego człowieka.

- Koncepcje dynamiczne, rozwojowe (Freud, Erikson, Piaget): układem odniesienia osobowość

- Koncepcje strukturalne (Eysenck, Cattell): standardem osobowość zintegrowana

- Koncepcje eksplanacyjne (koncentrujące się na czynnikach zachowania): jednostka przystosowana. Normą jest tu modalne zachowanie, regulowanie stosunków z otoczeniem; ujęcie procesualne; brak pojęcia normy jako docelowego stanu; przedstawienie mechanizmu osiągania optimum funkcjonowania jest wyjaśnieniem normalności

Sanocki: jednostka jest zdrowa jeśli wymogi otoczenia nie przekraczają jej zdolności adaptacyjnych

• Tu następuje wywód o społeczeństwie otwartym i zamkniętym (nie mam pojęcia po jaką cholerę K) Główna myśl zapewne jest taka, że różny jest zakres norm w społ. Otwartym od zamkniętego – szerszy, za odstępstwo od normy się nie karze, normy ustalane społecznie, normalność = typowość

• Traktowanie normalności jako stanu wolnego od symptomów choroby wiąże się z problemem ciągłości (stopniowalności, ilościowości) zdrowia-choroby. Dwa podejścia:

- zdrowie i choroba to stany jakościowo różne. Cechy (zdrowie) są uniwersalne, trwałe i akceptowane, na ich wymiarze można umieścić każdą jednostkę. Symptomy (choroba) to cechy rzadkie, powodujące dyskomfort.

- ciągłość między zdrowiem a chorobą. Przykładowo używamy tych samych narzędzi psychometrycznych do diagnozowania. Chorobę tłumaczymy odwołując się do mechanizmów i systemów regulacji.

• Problem relacji normy do patologii istotny, gdy tworzymy normy: mamy wówczas włączać do grupy normalizacyjnej osoby chore, czy tworzyć dla nich osobne normy? Raczej to drugie, bo choroba nie jest symetrycznym przeciwieństwem zdrowia.

• Statystyczne kryterium normy i patologii: miara tendencji centralnej, rozproszenia wokół niej wyników (powinno się kojarzyć z psychometrii, wykresy str. 178 i 179).

- w normach dla osób zdrowych: wynik im bliżej przeciętnej, w tym większym stopniu uważa się daną osobę za zdrową; im większe odchylenie tym większe prawdopodobieństwo choroby

- w normach dla osób chorych: wynik im bliżej przeciętnej, tym większe prawdopodobieństwo choroby; nie wiadomo jednak jak interpretować wyniki odległe od przeciętnej: większe niż przeciętne natężenie patologii, inna patologia lub słabe nasilenie patologii

• Teoria społecznego naznaczania – zachowania dewiacyjne są skutkiem stresorów społecznych charakteryzujących niszę ekologiczną zajmującą przez grupę, do której należy dana jednostka. Także obszar społecznej obojętności (gdzie ludzie powstrzymują się od repulsji i wykazują aprobatę) jest specyficzny dla niszy. Gdy jednostka wyjdzie poza ten obszar, uznana zostaje za zaburzoną.

Diagnoza sformułowana przez członków społeczeństwa oparta jest na wiedzy i regułach postępowania dostępnych w tym społeczeństwie. Gdy jednostka zostaje określona jako dewiacyjna, sama zaczyna się tak postrzegać, następuje jej naznaczenie. Nie jest ono przyczyną choroby, ale czynnikiem ją modyfikującym i stwarzającym równię pochyłą. Dewiacja jest wynikiem interakcji między społecznością a jednostką.

• Hipoteza dewiacyjna (Berg) – założenie, że statystyczna rzadkość jest synonimem choroby. Niezależnie od treści testu, jeśli ktoś będzie odpowiadał nietypowo, będzie to oznaczać, że jest zaburzony. „Dewiacyjne wzorce odpowiedzi mają na ogół charakter ogólny; dlatego też te wzorce zachowań dewiacyjnych, które są znaczące dla patologii są powiązane z innymi odpowiedziami dewiacyjnymi, które nie dotyczą krytycznych obszarów zachowania”

6. Systemy klasyfikacyjne

W diagnozowaniu zaburzeń psychicznych stosuje się dwa systemy kryteriów klasyfikacyjno – diagnostycznych: międzynarodowy ICD i amerykański DSM. Kolejne edycje obu systemów pojawiają się mniej więcej w tym samym czasie, korzystają z tych samych źródeł i mają taką samą podstawę ideologiczną.

ICD (International Statistical Classification of Diseases and Related Heath Problem – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób oraz Problemów Zdrowotnych):

• Korzenie sięgają 1855 roku, gdy opracowano propozycję klasyfikacji przyczyn zgonów – tak wyglądało kolejne pięć wersji ICD
• Szósta edycja podjęła próbę klasyfikacji chorób; opublikowana rok po II wojnie światowej; ta i kolejna edycja nie zyskały wielu zwolenników
• Obecnie stosowany ICD-10 powstał w wyniku pracy ośrodków w 40 krajach. Używany od 1992r, w Polsce od 1997. Odwołuje się do podejścia fenomenologicznego – ogranicza się do opisu poszczególnych zaburzeń, przy zawieszeniu sądu o istnieniu odrębnych jednostek chorobowych. Charakterystyczne cechy ICD-10 to:

- def. zaburzenia psychicznego taka sama, co w DSM, odnoszona do indywidualnej osoby

- kompromisowe ujęcie klas diagnostycznych (słownik zespołów uwarunkowanych kulturowo, leksykon tych terminów)

- istnienie wielu wersji specjalistycznych

- położenie nacisku na opisowość systemu; jasne, precyzyjne i zoperacjonalizowane kryteria diagnostyczne; unikanie dwuznacznych lub nieudokumentowanych terminów

- możliwość diagnozy wieloosiowej

DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – Podręcznik Diagnostyki i Statystyki Zaburzeń Psychicznych APA):

• Impulsem do tworzenia systemu klasyfikacji w USA była potrzeba gromadzenia danych statystycznych; pierwsze klasyfikacje w efekcie spisów ludności (XIX w)
• DSM I & DSM II: podejście psychoanalityczne – założenie uwzględniania indywidualności podczas diagnozy; różne symptomy mają często tę samą etiologię (nierozwiązane problemy i nieumiejętność przystosowania się do otoczenia), stąd diagnoza oparta na objawach nie doprowadzi do poznania źródeł i opracowania sposobu leczenia; konieczność zbadania osobowości i doświadczeń jednostki;
• DSM III, DSM III-R & DSM IV: powrót podejścia kategorialnego (neokraeplinowskiego). Zaburzenia można klasyfikować, każde z nich ma inną organiczną przyczynę, o której można wnioskować na podstawie objawów i relacjonowanych symptomów;

Skąd zmiana podejścia?

- eksperyment Rosenhama (ten z udawaniem choroby)

- ruch antypsychiatrii (T. Szasz)

- zainteresowanie społ-kulturowym aspektem diagnoz

- medykalizacja psychiatrii

- naciski ze strony państwa, firm farmaceutycznych i ubezpieczeniowych

Charakterystyka DSM III:

- jasne kryteria diagnostyczne

- wieloosiowy system diagnozy

- podejście opisowe unikające wchodzenia w teorie etiologii chorób

- zestaw strukturalizowanych narzędzi do prowadzenia wywiadu psychiatrycznego – wyeliminowanie w procesie diagnozy elementu subiektywnej oceny, wystandaryzowanie procesu;

DSM IV:

- zerwanie z jednostronnością kulturową

- pozbycie się dualizmu somatopsychicznego

- zasada wielowymiarowości opisu zaburzeń (znacznie bardziej związany z założeniami teoretycznymi niż ICD-10)

Zgodnie z zaleceniami DSM IV po postawieniu rozpoznania należy:

- dokonać interpretacji psychodynamicznej (opis mechanizmów obronnych, ujęcie czynników psychicznych i zdarzeń wyzwalających i podtrzymujących zaburzenia)

- przeprowadzić różnicowanie względem innych schorzeń

- określić rokowanie (biorąc pod uwagę dane z wywiadu, stan psychiczny i analizę czynników mających wpływ na przebieg/ustąpienie choroby)

- określić plan leczenia

Z założenia DSM realizuje klasyczne podejście kategorialne (homogeniczne, wzajemnie rozłączne kategorie, ostre granice), w rzeczywistości – prototypowe lub dymensjalne (ilościowe odchylanie się od normalnego funkcjonowania) – tu wykorzystuje się jedynie dane symptomatologiczne (kategorialny: symptomatologiczne i etiologiczne).

• Klasyfikacja – przyporządkowywanie obiektów do grup (klas), które spełniają warunek zupełności i rozłączności ze względu na podobieństwo ich cech. Funkcje klasyfikacji:

- komunikowanie (plus klasyfikacji kategorialnych: redukują obciążenie poznawcze, bo wyraźne  kategorie; minus: możliwość niezauważenia informacji nieujętych przez kat.)

- wyszukiwanie informacji

- dostarczanie opisów

- ułatwianie przewidywań

- źródło teorii naukowych

• ...