Artefakty w materiale antropologicznym.pdf

ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2005, LV, 11-15 PRACE ORYGINALNE

Łukasz Szydłowski, Piotr Waloszczyk, Agnieszka Kempińska, Mirosław Parafiniuk

Artefakty w materiale antropologicznym (kraniologicznym) ZMS

PAM – możliwe trudności diagnostyczne

Artefacts in the anthropological (craniological) material in the archives of ZMS

PAM – possible diagnostic difficulties

Zakład Medycyny Sądowej Pomorskiej Akademii Medycznej, Al. Powstańców Wielkopolskich 72, 70-111 Szczecin

W pracy przedstawiamy udokumentowane formy niektó-

rych, bardziej interesujących artefaktów, z jakimi spotka-

liśmy się w działalności Pracowni Antropologii ZMS PAM

w ciągu ostatnich 7 lat oraz wynikające z nich wnioski

dotyczące możliwych trudności diagnostycznych. Opisy

dotyczą zarówno materiału kopalnego, jak też z prowa-

dzonej przez Zakład diagnostyki autopsyjnej.

lają na ustalenie zależności pomiędzy strukturą cho-

rób a poziomem rozwoju danej populacji. Na tym

gruncie, ze względu na specyfikę materiału i metod

badawczych powstała nowa dziedzina wiedzy – pa-

leopatologia. „Można powiedzieć, że paleopatologia

jest ważną gałęzią współczesnej medycyny, gdyż

poznanie zakresu występowania, nasilenia i prze-

biegu wielu obecnie występujących chorób może

być ważnym czynnikiem właściwego zapobiegania

bądź ich zwalczania współcześnie” [Piontek J. 1999]

Badania w dziedzinie paleopatologii są nauko-

wo udokumentowane. Pierwsze próby w tym zakre-

sie datują się na koniec XVII wieku i podjęte zostały

przez niemieckiego przyrodnika, który interesował

się mumiami egipskimi [R. N. Jones 1992]. W roku

1892 pierwsze obserwacje śladów chorób w kost-

nym materiale kopalnym, poczynił prof. E. Dubois.

W historię badań w tym zakresie wpisali się również:

A. T. Sandison [A. T. Sandison 1967], D. B. Rohlin

[D. B. Rohlin 1965].

W tym czasie w Polsce również rozpoczęto ba-

dania w tej tematyce. Intensywny ich rozwój przy-

pada na początek lat pięćdziesiątych XX wieku. Te-

matyka obejmowała przede wszystkim: schorzenia

narządu żucia, analizę chorobowo zmienionych

kości oraz próby rozpoznania czynników chorobo-

wych wywołujących te zmiany [Gładykowska-Rze-

czycka J. 1978]

In the study we presented some of the more interesting

forms of artefacts which had been documented during

last 7 years of the anthropological laboratory of the

Forensic Med. Department of the Pomeranian Med. Univ.

We also present the outgoing conclusions concerning

the possible diagnostic difficulties. The descriptions of

archaeological as well as autopsy-derived material were

included. The anthropological analysis was made using

data contained in the classic works of literature, which

included cranioscopic methods. The longitudinal and

transversal intersections of skulls were used for the

analysis of their deformations.

Słowa kluczowe: antropologia, paleopatologia,

deformacje pośmiertne

Key words: anthropology, paleopathology, post-

mortem deformations

WSTĘP

Materiał kostny dostarcza wielu informacji na

temat: wieku, płci czy długości ciała osobników oraz

umożliwia obserwację zmian chorobowych, w tym

anomalii rozwojowych w populacji. Badania i anali-

za ludzkich szczątków kostnych, pochodzących

z populacji pradziejowych i historycznych, pozwa-

1. SCHORZENIA KOŚCI

Choroby towarzyszą żywym organizmom zapew-

ne od początku ich istnienia. W kolejnych okresach

historii Ziemi, wraz ze zmianą środowiska i liczby

gatunków, pojawiały się nowe jednostki chorobo-

12 Nr 1

we. Do najbardziej rozpowszechnionych chorób

u naczelnych należy zaliczyć: nieswoiste ostre sta-

ny zapalne, choroby pasożytnicze, zmiany dystro-

ficzne układu ruchu, przepukliny, ropnie (głównie

związane z uzębieniem), zmiany pourazowe [Gła-

dykowska-Rzeczycka J. 1989]. Z dotychczasowych

badań paleopatologicznych wynika, że tylko nie-

które schorzenia można z dużym powodzeniem ba-

dać na materiałach pradziejowych oraz śledzić ich

rozprzestrzenianie się w czasie i przestrzeni [Pion-

tek J. 1999].

W opracowaniach różnych autorów [Behrman E.

1996, Buraczewski J. 1987, Gładykowska-Rzeczyc-

ka J. 1989, Piontek J. 1999, Zollinger H. 1977] do

schorzeń takich zaliczono: zmiany pourazowe, ce-

lowe zniekształcenia kości lub zębów, ślady zabie-

gów jatrogennych, np. trepanacje, zmiany zapalne

(o charakterze swoistym oraz nieswoistym), zmia-

ny zwyrodnieniowo-zniekształcające (pochodzenia

endogennego oraz egzogennego), choroby ukła-

dowe (anemia, krzywica, stresy żywieniowe, zabu-

rzenia układu wewnątrzwydzielniczego), martwice

kości, guzy i zmiany guzopodobne, schorzenia roz-

wojowe, schorzenia narządu żującego.

Osobnym zjawiskiem są pośmiertne deformacje

czaszek (ryc. 5-8), które obejmują zmiany wzajem-

nych odległości pomiędzy poszczególnymi ich

punktami. Tego typu odkształcenia powstają w wy-

niku naprężeń spowodowanych przez rozciąganie,

ściskanie, zginanie lub skręcanie kości czaszki.

W związku z tym, że odkształcenie nie zanika po

ustaniu obciążeń, które je wywołało, nazywane jest

odkształceniem plastycznym.

Rozróżnia się: obciążenie statyczne – wywołane

siłami o niezmiennych (lub zmieniających się bar-

dzo powoli) w czasie wartościach, kierunkach

i punktach przyłożenia względem danego ciała, oraz

obciążenie dynamiczne, czyli stan, w którym na cia-

ło działają gwałtowne siły zewnętrzne.

Powstawanie powyższych zjawisk umożliwia

m.in. struktura geologiczna, która występuje na te-

renie naszego kraju.

Polska jest krajem, którego większa część ob-

szaru pokryta jest strukturami geologicznymi zwią-

zanymi ze zlodowaceniami z okresu czwartorzędu.

Rzeźba staroglacjalna cechuje się przewagą form

i osadów polodowcowych. Powstałe wtedy formy

glacjalne podlegały niszczeniu i ewolucji. Jej ob-

szar zajmuje znaczną część Polski, pomiędzy po-

łożonym na północny i północno zachodnim pa-

sem krajobrazu młodoglacjalnego, a pasem starych

gór i wyżyn na południu. Rzeźba młodoglacjalna

zajmuje ok. 30% obszaru Polski, obejmując pas ni-

zin nadmorskich i pas pojezierzy. Południową gra-

nicę młodoglacjalnego krajobrazu wyznacza wystę-

powanie jezior polodowcowych. Układy te, more-

nowe, charakteryzują się m.in. stopniowym prze-

mieszczaniem się warstw względem siebie, w za-

leżności od warunków fizycznych.

2. POŚMIERTNE PROCESY IMITUJĄCE

PROCESY PATOLOGICZNE

W praktyce patomorfologicznej, a zwłaszcza

sądowo-lekarskiej, znanych jest szereg procesów

zachodzących po śmierci osobnika, które mogą

wpływać na obraz sekcyjny. Mogą one zarówno

utrudniać zauważenie istniejącej, prawdziwej pato-

logii, jak też spowodować nadinterpretację stanu

faktycznego.

Również w obrębie kośćca mogą pojawiać się

takie zjawiska. Opisywano rozejście się szwów

czaszkowych pod wpływem raptownie zwiększonej

objętości zamarzającego mózgu [Załuski J., Niem-

cunowicz-Janica A., Rydzewska M. J., Janica J.

1998] czy pleśni (ryc. 1) [Szydłowski Ł., Parafiniuk

M., Knap O. 2000]. Warto też wspomnieć o zmia-

nach w wyglądzie powierzchni kości pod wpływem

czynników biologicznych czy chemicznych. Zjawi-

sko takie obserwowano np. w trakcie badań cza-

szek Książąt Pomorskich, które to wystawione były

na działanie żrących chemikaliów. W odpowiednich

warunkach, można się spodziewać, powstania ar-

tefaktów udających np. rany postrzałowe (ryc. 2-4).

MATERIAŁ BADAWCZY

Do realizacji celów posłużył materiał pochodzą-

cy ze zbiorów Zakładu Medycyny Sądowej Pomor-

skiej Akademii Medycznej w Szczecinie.

Przy doborze czaszek kierowano się przede

wszystkim stanem zachowania najbardziej interesu-

jącego materiału, a zarazem stopniem jego deforma-

cji oraz miejscem znalezienia, gdyż punktem zainte-

resowania były głównie czaszki ze struktur polodow-

cowych – morenowych. W dostępnej literaturze zna-

leziono dwie pozycje traktujące o zagadnieniach de-

formacji pośmiertnej czaszek [Prossinger H. i in.

1999; Ponce de Leon M., Zollikofer C. 1999].

Ł. Szydłowski, P. Waloszczyk, A. Kempińska, M. Parafiniuk

Nr 1 13

ARTEFAKTY W MATERIALE ANTROPOLOGICZNYM

METODY

1) Analizę antropologiczną przeprowadzono

w oparciu o dane zawarte w klasycznych pozycjach

literaturowych, zawierających metodykę kraniosko-

pową [Godycki M. 1956, Malinowski A., Strzałko J.

1989., Malinowski A., Wolański N. 1988., Piontek J.

1999].

2) Przyjęto następujące założenia:

Ryc. 2. Czaszka

żołnierza niemieckiego

z okresu II wojny

światowej. Widoczny

otwór wlotowy,

nietypowo

zlokalizowany

w oczodole.

Pierwsze, że u zdrowego osobnika, narysy

czaszkowe (norma verticalis et norma fronta-

lis) można traktować jako symetryczne, nie-

zależnie od typu kształtu czaszki.

Ryc. 3. Czaszka

z wczesnośrednio-

wiecznego stanowiska

w Lądzie. Widok

otworu w kości

ciemieniowej lewej, od

wnętrza jamy czaszki.

Widoczny kraterowaty

ubytek w kości,

mający gładką

powierzchnię i brzegi.

Wskazuje to na lizę

kości z powodu ucisku ze strony guza (np. oponiaka), który

rozwijał się wewnątrz jamy czaszki.

Drugie, że szew podniebienny pośrodkowy,

lemiesz oraz guzek gardłowy, grzebień poty-

liczny zewnętrzny kości potylicznej zazwyczaj

znajdują się w płaszczyźnie strzałkowej ciała.

Trzecie – odchylenia, zwłaszcza znaczne, od

tej zasady mogą być związane z zaburzeniem

przestrzennego układu czaszki.

3) Analiza jakościowa deformacji czaszek, z wy-

korzystaniem przekrojów podłużnych i poprzecznych.

WNIOSKI

1. Nacisk podłoża geologicznego deformuje

czaszki zgodnie z kierunkiem przemieszczania pod-

łoża.

2. Kości płaskie czaszki zachowują się w charak-

terystyczny sposób, który przypomina materiał pla-

styczny. Takim zmianom, w odróżnieniu od ewen-

tualnych zmian patologicznych, nie towarzyszą ja-

kiekolwiek zmiany strukturalne kości (przebudowa).

3. Deformacje mogą powodować poważne błę-

dy w pomiarach.

4. Deformacje mogą być przyczyną niewłaści-

wej interpretacji niektórych zjawisk chorobowych,

np. krzywicy, wodogłowia lub procesów wypie-

rających (toczących się w obrębie czaszki).

Ryc. 4. Czaszka

współczesna,

odnaleziona

w żwirowni. Widoczne

ślady ścierania kości

czaszki, do powstania

trzech otworów

włącznie.

Ryc. 5. Czaszka

z grobu nr 1, z Katedry

Świętego Jana na

Starym Mieście

w Warszawie. Puszka

mózgowa

zniekształcona

asymetrycznie.

Przesunięta tylna część

łuski kości potylicznej

i skroniowej prawej ku

przodowi i skośnie (odkształcenie sięga do 2 cm). Przesunięcie

części lewej łuski kości potylicznej do tyłu. Ponadto częściowe

wgięcie kości skroniowej lewej w kierunku jamy czaszkowej.

Twarzoczaszka zrotowana i cofnięta.

Ryc. 1. Czaszka z pochówku wtórnego z początku XVIII w., ze

stanowiska w Kostrzynie nad Odrą. Widoczne rozchodzenie się

szwu czołowego pod wpływem pęczniejącej pleśni.

pierwotna linia strzałkowa

linie odniesienia oraz

przemieszczona linia strzałkowa

14 Nr 1

Ryc. 6. Czaszka z grobu nr 3, z Katedry Świętego Jana na Starym

Mieście w Warszawie. Podstawa czaszki skręcona w stosunku do

osi długiej o ok. 30°, w połączeniu z rozejściem się szwu

skroniowo-potylicznego i częściowo węgłowego po stronie lewej.

Kości skroniowe lekko przygięte w kierunku jamy czaszkowej.

Cała twarzoczaszka skręcona wokół osi pionowej i cofnięta. Lewa

część łuski czołowej nieco przesunięta do przodu.

pierwotna linia strzałkowa

linie odniesienia oraz

przemieszczona linia strzałkowa

przypuszczalne kierunki działania sił

deformujących

kierunki przemieszczenia kości czaszki

prawdopodobny punkt podparcia,

półprzezroczysty kolor oznacza, że przyłożenie

sił nastąpiło w miejscu zasłoniętym przez kość

Ryc. 8. Czaszka ze stanowiska szkieletowego w Stargardzie

Szczecińskim, pierwotnie datowanego na okres II wojny

światowej, w rzeczywistości najprawdopodobniej średniowieczna.

Widoczne skrócenie w obrębie podstawy czaszki – bardzo silne

przesunięcie ku przodowi, z jakby podwinięciem, łuski kości

potylicznej oraz wypchnięcie na zewnątrz kości skroniowych.

Powoduje to deformację, polegającą na zmniejszeniu wymiaru g-op

i zwiększeniu wymiaru eu-eu. Ponadto widoczne jest rozejście się

szwu podniebiennego.

linie odniesienia – linia strzałkowa

nie do wyznaczenia

przypuszczalne kierunki działania

sił deformujących

kierunki przemieszczenia kości czaszki

prawdopodobne punkty podparcia

Ryc. 7. Czaszka z grobu nr 10, z Katedry Świętego Jana na

Starym Mieście w Warszawie. Po rekonstrukcji czaszka silnie

zdeformowana. Nie udało się spasować części twarzowej

i mózgowej. Widoczne przesunięcie przedniej części czaszki

w prawo, przy bardzo nieznacznej rotacji wokół osi poziomej.

Zwraca uwagę zmniejszenie wymiaru ft-ft. Nie można wykluczyć,

że twarzoczaszka uległa oddzieleniu przed zakończeniem

deformacji.

PIŚMIENNICTWO

1. Behrman R., 1996. Podręcznik Pediatrii. Pań-

stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

2. Buraczewski J., 1987. Radiodiagnostyka zmian

nowotworowych. Państwowy Zakład Wydawnictw

Lekarskich (PZWL), Warszawa.

3. Godycki M., 1956. Zarys antropometrii. PWN,

Warszawa.

4. Dzierżykray-Rogalski T., Modrzewska K., 1955.

Zarys antropologii dla medyków. PZWL, Warszawa.

5. Gładykowska-Rzeczycka J., 1978. Częstość

występowania niektórych zmian chorobowych wi-

pierwotna płaszczyzna podstawy

przemieszczona linia, wyznaczona na

brzegu oczodołów

kierunek przemieszczenia kości czaszki

Ł. Szydłowski, P. Waloszczyk, A. Kempińska, M. Parafiniuk

Nr 1 15

docznych w obrębie układu kostnego na przestrzeni

tysiącleci. Przegląd Antropologiczny, 44: 409-415.

6. Gładykowska-Rzeczycka J., 1989. Schorze-

nia ludności prehistorycznej na ziemiach polskich.

Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Gdańsk.

7. Godycki M., 1956. Zarys Antropometrii. Pań-

stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

8. Jones R. N., „Paleopathology”. Pages 60-69.

Anchor Bible Dictionary. Ed. David Noel Freedman.

Vol. 5. New York: Double Day, 1992 za:

http://instruct1.cit.cornell.edu/courses/nes263/

spring99/example4/paleopathology . html

9. Malinowski A., Strzałko J., 1989. Antropolo-

gia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warsza-

wa-Poznań.

10. Malinowski A., Wolański N., 1988. Metody

badań w biologii człowieka wybór metod antropo-

logicznych. PWN, Warszawa.

11. Piontek J., 1999. Biologia populacji pradzie-

jowych. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im.

Adama Mickiewicza, Poznań.

12. Ponce de Leon M., Zollikofer C., 1999. New

evidence from Le Moustier 1: computer-assisted

reconstruction and morphometry of the skull. 1999

Apr 1; 254(4): 474-89. The Anatomical record.

13. Prossinger H., Seidler H., Weaver D., Scha-

fer K., Fieder M., Weber G., 1999. The iceman un-

der pressure (Part I): A description of skull defor-

mations due to 5100 years of glacial action. Colle-

gium Antropologicum, 1999 Dec; 23(2): 345-67.

14. Рохлин Д. Б., 1967. Болезни Древних

Людей. Москва-Ленинград.

15. Sandison A. T., 1967. Diseases in antiquity.

Brothwell D. R., Springfield.

16. Szydłowski Ł., Parafiniuk M., Knap O., 2000.

Analiza antropologiczna pochówku wtórnego z ko-

ścioła farnego w Kostrzyniu nad Odrą. „Antropolo-

gia 2000” Bydgoszcz.

17. Załuski J., Niemcunowicz-Janica A., Rydzew-

ska M. J., Janica J., 1998. Pośmiertne uszkodzenia

kości czaszki w następstwie działania niskiej tem-

peratury. Postępy Medycyny Sądowej i Kryminolo-

gii. T. 4. Szczecin PAM.

18. Zollinger H., 1977. Anatomia patologiczna.

Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, War-

szawa.

Adres autorów:

Zakład Medycyny Sądowej Pomorskiej

Akademii Medycznej

Al. Powstańców Wielkopolskich 72

70-111 Szczecin

ARTEFAKTY W MATERIALE ANTROPOLOGICZNYM

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: