GUŁag w systemie represji w ZSRR w latach 1945 - 1953 r.pdf

(246 KB) Pobierz
GUŁag w systemie represji w ZSRR w latach 1945-1953
GUŁag w systemie represji w ZSRR w latach 1945-1953
Spis treści
Uwagi wstępne
Termin "GUŁag" najczęściej jest używany jako nazwa ukształtowanego w
ZSRR systemu obozów pracy (koncentracyjnych), a niekiedy wręcz jako synonim
całego systemu penitencjarnego w tym kraju. W rzeczywistości GUŁag (Gławnoje
uprawlenije łagieriej) to nazwa centralnej instytucji nadzorującej system miejsc
odosobnienia obejmujący nie tylko poprawcze obozy pracy, ale także poprawcze
kolonie pracy, więzienia tranzytowe (przesyłowe) oraz inspektoraty robót
poprawczych odbywanych bez pozbawienia wolności. Instytucji tej przez znaczną
część jego istnienia podlegała także zbiorowość zesłańców - specjalnych
przesiedleńców (osiedleńców) - zaludniających liczne specjalne osiedla. W
omawianym tu okresie specjalne osiedlenia pozostawały już poza zakresem
działania GUŁagu. Na mocy rozkazu NKWD ZSRR z 12 stycznia 1944 r. Wydział
Osiedleń Roboczych i Specjalnych (Otdieł trudowych i spiecposielenij) GUŁag
przemianowany został na Wydział Osiedleń Specjalnych ( Otdieł spiecposielenij -
OSP ) GUŁag NKWD ZSRR, a 17 marca tego samego roku wyprowadzono go ze
struktury GUŁag. Powołana latem 1945 r. komisja mająca dokonać przeglądu
struktur i etatów w organach NKWD proponowała wprawdzie, by zlikwidować
Wydział Osiedleń Specjalnych NKWD przekazując jego kompetencje operacyjne
odpowiednim komórkom operacyjnym, a kompetencje administracyjno-
gospodarcze - GUŁagowi, jednak postulatów tych nie zrealizowano. 16 listopada
1950 r. Wydział Osiedleń Specjalnych NKWD przeniesiono do Ministerstwa
Bezpieczeństwa Państwowego ( Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti -
MGB) ZSRR jako jego Zarząd ( Uprawlenije ) IX. Już jednak 14 marca 1953 r.
komórka ta powróciła do MWD ZSRR jako Wydział "P", 30 października 1954 r.
przemianowany na 4 Wydział Specjalny ( Spiecotdieł ) MWD ZSRR. Jakkolwiek
więc od 1941 r. sprawy osiedleń specjalnych pozostawały poza kompetencjami
1
11539265.001.png
GUŁag, to istniały obszary przenikania się problematyki obozowej i zesłańczej.
Wynikało to np. z regulacji prawnych nakazujących automatyczne kierowanie na
zesłanie pewnych kategorii osób po odbyciu kary pozbawienia wolności czy z
okresowego zatrudniania specjalnych osiedleńców w straży obozowej. Przede
wszystkim jednak trzeba mieć na względzie fakt, iż specjalni osiedleńcy stanowili
wcale nie mały odsetek siły roboczej pracującej na rzecz obozów, funkcjonowali
więc w tym samym systemie gospodarczym co więźniowie.
W okresie powojennym w rozmaitych ogniwach radzieckich systemów
obozowych lub w bezpośredniej styczności z nimi znalazły się miliony obywateli
ZSRR i innych państw uczestniczących w zakończonym konflikcie wojennym.
"Kontyngenty" jeńców wojennych, internowanych, zmobilizowanych do batalionów
pracy, repatriantów poddawanych weryfikacji jakkolwiek nie były kategoriami
więźniów i podporządkowane były odrębnym instytucjom administracyjnym, pod
wieloma względami nie różniły się od więźniów GUŁagu, dzieliły z nimi los
niewolniczej siły roboczej, a nawet współdziałały w wykonywaniu określonych
zadań i niejednokrotnie współzamieszkiwały te same obozy.
W latach wojny miliony radzieckich obywateli znalazły się poza granicami
ZSRR - a przede wszystkim poza kontrolą polityczną i ideologiczną władz - jako
robotnicy przymusowi, więźniowie, jeńcy wojenni, członkowie formacji niemieckich
lub kolaboranckich. Zbiorowość obywateli ZSRR szacowano na 6,8 mln osób,
spośród których w momencie zakończenia wojny przy życiu pozostało ok. 5 mln.
Władze ZSRR, doprowadziwszy do zawarcia z USA, Wielką Brytanią i Francją
dwustronnych umów o obowiązkowej repatriacji i stanowczo nastając na
rygorystyczne ich wyegzekwowanie, nie były w stanie izolować tak wielkiej masy
swych powracających obywateli od reszty społeczeństwa. Nie zrezygnowały z tego
jednak wobec repatriantów uznanych z jakichś powodów za szczególnie
niebezpiecznych czy podejrzanych, równocześnie podejmując wysiłki
propagandowe i polityczne, mające na celu neutralizację ewentualnych "zgubnych"
wpływów pozostałych.
24 sierpnia 1944 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR przyjął postanowienie
O organizacji przyjęcia wracających do ojczyzny obywateli ZSRR wygnanych siłą
przez faszystowskich okupantów z radzieckich republik nadbałtyckich, zachodnich
obwodów BSRR, USRR i innych czasowo okupowanych obwodów ZSRR. Na jego
podstawie odpowiednie decyzje podejmowały w sierpniu tegoż roku władze
poszczególnych republik związkowych, a NKWD przystąpił do tworzenia obozów i
punktów filtracyjnych. Charakterystyczne było wykorzystanie w tym celu już
istniejących instytucji, powstałych w toku wojny w celu filtracji żołnierzy radzieckich,
którzy przeszli przez niewolę niemiecką, bądź znaleźli się w okrążeniu przeciwnika:
na podstawie postanowienia Państwowego Komitetu Obrony ZSRR z 27 grudnia
1941 r. i rozkazu NKWD z 28 grudnia 1941 r. były tworzone obozy specjalne NKWD
służące właśnie owej filtracji. Początkowo obozy te znajdowały się w gestii Zarządu
do spraw Jeńców Wojennych i Internowanych NKWD, jednak 19 lipca 1944 r.
2
rozkazem NKWD zostały podporządkowane GUŁagowi (Wydziałowi Obozów
Specjalnych GUŁag). Podporządkowanie to nie trwało wszelako długo, 28 sierpnia
1944 r. wydany został bowiem rozkaz NKWD, na którego mocy Wydział Obozów
Specjalnych GUŁag został przekształcony w samodzielny Wydział Obozów
Specjalnych (Otdieł spiecłagieriej) NKWD ZSRR i jemu właśnie powierzono
prowadzenie filtracji obywateli radzieckich powracających z niewoli do ojczyzny. 20
lutego 1945 r. wydział ten został przemianowany na Wydział Obozów Kontrolno-
Filtracyjnych (Otdieł prowieroczno-filtracyonnych łagieriej - OPFŁ) NKWD ZSRR. W
styczniu 1945 r. Rada Komisarzy Ludowych ZSRR określiła zasady przyjmowania
repatriantów oraz tryb repatriacji jeńców wojennych. Wprowadzono następujące
zasady selekcji repatriantów: 1) byli jeńcy wojenni szeregowi i podoficerowie
kierowani być mieli do armijnych obozów i punktów zborno-przesyłowych, a po
przeglądzie dokonanym przez organy kontrwywiadu wysyłani do zapasowych
formacji poszczególnych frontów Armii Czerwonej, 2) byłych jeńców wojennych
oficerów należało kierować do specjalnych obozów NKWD, przemianowanych na
obozy kontrolno-filtracyjne ( prowieroczno-filtracyonnyje łagieria - PFŁ), 3) byli jeńcy
wojenni i cywile, którzy służyli w niemieckich formacjach budowlanych, własowcy,
policjanci i inne osoby podejrzane trafiać winny także do obozów specjalnych
NKWD, 4) ludność cywilna miała być kierowana do punktów zborno-przesyłowych
poszczególnych frontów i do pogranicznych punktów filtracyjnych NKWD, a po
dokonaniu przeglądu mężczyźni powinni być wysyłani do formacji zapasowych
Armii Czerwonej, a pozostali do miejsc stałego zamieszkania (z wyłączeniem
Moskwy, Leningradu i Kijowa), 5) dzieci-sieroty postanowiono kierować do domów
dziecka w poszczególnych republikach związkowych. Osoby zaliczone do kategorii
drugiej i trzeciej tworzyły tzw. specjalny kontyngent( spieckontingient ) NKWD.
Do 1 marca 1946 r. repatriowano 4199488 osób: z terytoriów pozostających
pod kontrolą zachodnich aliantów oraz ze Szwajcarii - 2352686 osób, w tym
960039 byłych jeńców wojennych, natomiast ze strefy działań Armii Czerwonej i ze
Szwecji - 1846802 osoby, w tym 579436 byłych jeńców wojennych. Do tego
momentu do miejsc zamieszkania skierowano 2427906 repatriantów,
zmobilizowano do Armii Czerwonej 801152 osób, a do batalionów roboczych
608095 osób, do specjalnego kontyngentu NKWD włączono 272867 osób,
natomiast pozostali repatrianci pozostawali nadal w punktach kontrolno-
filtracyjnych. Z informacji dotyczących nieco tylko wcześniejszego momentu - 10
stycznia 1946 r., kiedy specjalny kontyngent NKWD obejmował 227266 osób -
wynika, iż znaczną jego część (106974 osoby) umieszczono w 11 ITŁ, jakkolwiek
formalnie nie byli to więźniowie. 1 marca 1946 r. specjalny kontyngent liczył 339618
osób. Połowa 1946 r. przyniosła faktyczne zakończenie masowej repatriacji. W
związku z tym na początku 1947 r. Wydział Obozów Kontrolno-Filtracyjnych NKWD
ZSRR został zlikwidowany, a podległe mu obozy przekazano GUŁagowi.
Inną kategorią, która otarła się o system GUŁag byli jeńcy wojenni. Obozy
jenieckie nie były częścią systemu obozowego GUŁagu, lecz tworzyły oddzielną
3
strukturę organizacyjną. Już w 1939 r., po agresji radzieckiej na Polskę, utworzono
Zarząd do spraw Jeńców Wojennych i Internowanych (Uprawlenije po diełam
wojennoplennych i internirowanych - UPWI) NKWD, w styczniu 1945 r.
przekształcony w Zarząd Główny do spraw jeńców Wojennych i Internowanych
(Gławnoje uprawlenije po diełam wojennoplennych i internirowanych - GUPWI). W
omawianym tu okresie, a więc już po zakończeniu wojny, GUPWI administrował
ogromną masą jeńców wojennych różnych narodowości, głównie Niemców i
Japończyków, a także - wprawdzie mniej liczną - rzeszą internowanych różnych
kategorii. Nie znaczy to wszakże, iż do struktur podległych GUŁagowi nie trafiali
jeńcy wojenni, jednakże nie dlatego, że byli jeńcami, ale z uwagi na przypisanie im
(zasadne czy nie) określonych przestępstw. Od tej sytuacji należy wyraźnie
odróżnić kierowanie jeńców wojennych do obozów podległych GUŁagowi w
charakterze siły roboczej. Jakkolwiek ich faktyczne położenie materialne i socjalne
oraz charakter wykonywanej pracy nie różniły się w istotny sposób od więźniów
ITŁ, to jednak nie uzyskiwali oni statusu więźniów i nie przechodzili pod
administrację GUŁagu. Wedle danych z 1 stycznia 1946 r. w ITŁ przebywało 170
tys. jeńców wojennych. W niektórych kompleksach obozowych stanowili znaczący
odsetek siły roboczej: 2,4 % w obozach Dalstroju, 2,7 % w Workutłagu, 4,5 % w
Wostocznom ITŁ, 8,4 % w Unżłagu, 17,7 % w Wiatłagu. Na niektórych budowach
NKWD jeńcy wojenni stanowili nawet kilkadziesiąt procent siły roboczej:
Czelabmetalurgstroj - 25,6 %, Tagilstroj - 28,4 %, Niżnieamurskie stroitielstwo nr
500 - 55,9 %. W 1951 r. powrócono do pierwotnej nazwy UPWI, co oznaczało
obniżenie rangi tego zarządu. Jednocześnie jego szefem został zastępca
naczelnika GUŁagu A.S.Kobułow, w wyniku czego faktycznie nastąpiło
podporządkowanie UPWI GUŁagowi i taka sytuacja przetrwała do reorganizacji
systemu w marcu 1953 r.
Odrębną grupę stanowili tzw. internowani i zmobilizowani Niemcy. 16 grudnia
1944 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR nakazał "zmobilizować i internować", a
następnie skierować do pracy w ZSRR wszystkich zdolnych do pracy Niemców
(mężczyzn w wieku 17-45 lat i kobiety w wieku 18-30 lat) znajdujących się na
terytorium Rumunii, Jugosławii, Węgier, Bułgarii i Czechosłowacji. 3 lutego 1945 r.
podobne postanowienie zostało podjęte w odniesieniu do obszarów Rzeszy
zajętych przez Armię Czerwoną. Zgodnie z nim należało zmobilizować ok. 500 tys.
zdolnych do pracy Niemców w wieku 17-50 lat i skierować ich na Białoruś, Ukrainę i
do Rosji, gdzie zorganizowani w bataliony robocze mieli być wykorzystywani przy
odbudowie kraju.
W sumie liczba deportowanych do ZSRR była znacznie mniejsza niż
zakładano, zwłaszcza że już w kwietniu 1945 r. akcja została przerwana. Spośród
internowanych i aresztowanych na podstawie postanowienia PKO z 3 lutego 1945
r. do ZSRR trafiło ok. 148,5 tys. osób, w tym tylko niespełna 97,5 tys. Niemców,
natomiast na podstawie postanowienia z 16 grudnia 1944 r. - niemal 112 tys. osób.
Ludzie ci formalnie nie byli więźniami, a administracyjnie podlegali GUPWI, w
4
którego ramach utworzony został odrębny Zarząd do spraw Zmobilizowanych i
Internowanych Niemców. Sformowani w tzw. bataliony robocze oddawani byli do
dyspozycji resortów gospodarczych. Niejednokrotnie wykorzystywani byli przy tych
samych pracach, które prowadzili więźniowie, a nawet kwaterowano ich na terenie
tych samych obozów.
Polityka karna
W latach 1945-1953 radzieckie prawo karne opierało się na podstawach
ukształtowanych jeszcze w latach 20. i 30. Ich trzon stanowiły kodeks karny
Rosyjskiej FSRR z 1926 r. z późniejszymi zmianami (zwłaszcza z 1934 r., kiedy to
wprowadzono do art. 58 paragrafy 1а-1g, które stały się podstawami prawnymi
masowych represji w następnych dwóch dekadach) oraz Isprawitielno-trudowoj
kodieks z 1933 r. W pierwszych latach powojennych utrzymywana była moc wielu
przepisów specjalnych, wprowadzonych w okresie tzw. Wielkiej Wojny
Ojczyźnianej, wprowadzano też w życie nowe rozwiązania modyfikujące (głównie
zaostrzające) regulacje kodeksowe w odniesieniu do określonych grup przestępstw
lub kategorii przestępców.
Za punkt wyjścia analizy polityki karnej w okresie powojennym można przyjąć
uchwalony 7 lipca 1945 r. dekret amnestyjny Prezydium Rady Najwyższej ZSRR.
Głosił on:
1) uwolnienie od kary wszystkich
- skazanych na pozbawienie wolności do lat 3 oraz na lżejsze kary,
- skazanych na podstawie dekretu z 26 grudnia 1941 r.,
- skazanych za niektóre przestępstwa wojskowe;
2) zmniejszenie o połowę kar wyższych niż 3 lata pozbawienia wolności za
wyjątkiem wyroków za: działalność kontrrewolucyjną, grabież własności
socjalistycznej, bandytyzm, umyślne zabójstwo, rozbój i fałszowanie pieniędzy.
Trafne wydaje się przypuszczenie, iż ogłoszenie amnestii było politycznym
gestem pod adresem społeczeństwa, manifestacją dobrej woli władz w obliczu
zwycięsko zakończonej wojny, a zarazem wynikało z pilnej potrzeby stworzenia
miejsca dla setek tysięcy nowych represjonowanych - zwłaszcza repatriantów i
jeńców wojennych - w sytuacji, gdy dramatycznie brakowało materialnych
możliwości stworzenia dla takiej masy ludzi nowych obiektów obozowych i
wykorzystania ich jako niewolniczej siły roboczej. Stan wyniszczonej wojną
gospodarki radzieckiej nie pozwalał na rozwój placówek karnych i wzrost
dostarczonej przez nie produkcji, a w związku z tym władze nie były w tym
momencie ekonomicznie zainteresowane w drastycznym zwiększaniu liczby
więźniów. Dodać wszakże należy, iż była to sytuacja przejściowa i już w 1947 r.
pojawiły się symptomy zmiany w tym zakresie.
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin