1. Powstanie etyki
W historii etyki przyjmuje się że jej twórcą był Sokrates (V w. p. n. e.) który nauczając etyki nie pozostawił po sobie żadnego pisemnego wykładu swoich poglądów. Jego poglądy etyczne znamy z dialogu Platona w szczególności z dialogów pt. obrona Sokratesa. Sokrates przez kilkadziesiąt lat nauczał w Atenach stosując szczególną metodę „położniczą” tzn. pomagał poprzez rozmowę „urodzić ludziom myśli” w tym sensie, iż poprzez rozmowę pomagał rozmówcom odkryć treści logiczne cnót etycznych (arete - cnota). Pod pojęciem cnoty w ogóle w etyce greckiej rozumiano wiedzę jednostkową o tym, jak należy postępować, ażeby nie popełniać błędów w zachowaniach szkodliwych w sensie jednostkowym indywidualnym, oraz wyrządzających szkodę dla społeczeństwa i państwa, które w Atenach demokratycznych uznawana za dobro wspólne wszystkich obywateli (polis – społeczeństwo i państwo jako dobro). Intelektualizm etyczny (wg Sokratesa)- zakłada się, że etyki można nauczyć oraz kształcić w zakresie rozumienia cnót, wartości etycznych, norm etycznych itd. A zatem w etyce nie można stosować przymusu lecz perswazję, opartą bądź na wiedzy (intelektualizm) albo też na przykładach życiowych.
2. Zagadnienie cnót etycznych
Sokrates razem ze swymi rozmówcami odkrył m.in. następujące cnoty etyczne (pojęcie cnoty przeważnie jest używane w etyce katolickiej):
-Cnota roztropności (phronesis) – przyjmuje się, że każdy rozumny człowiek projektując jakiekolwiek działania powinien w myśli rozważyć, czy po ich realizacji nie pojawią się negatywne skutki, dla niego samego, dla rodziny, społeczeństwa i państwa. Gdy jednostka takie skutki przewiduje to powinna bez zewnętrznego przymusu zaniechać projektowanych działań albo też projekt radykalnie poprawić; do tak rozumianej cnoty roztropności nawiązywał w swej etyce Jan Paweł II – w encyklice pt. „Laborem exerceus” (o pracy ludzkiej) przedstawił normę zalecającą „roztropne gospodarowanie”, tzn. by w rezultacie decyzji inwestycyjnych nie powstawały źle działające organizacje oraz firmy, ażeby w rezultacie produkcji i świadczonych usług nie pojawiały się szkody na zdrowiu konsumentów, ażeby nie pojawiały się szkody ekologiczne; taka roztropność zakłada również nie wyrządzanie szkód w rozwoju duchowym konsumentów, jak to się dzieje w ramach kultury masowej, w tym gdy chodzi o upodobania estetyczne w szczególności dzieci i młodzieży. Autor encykliki cnotę o roztropności odnosił również do polityki – pisał, że „polityka to roztropna troska o dobro wspólne”; oczywiście w etyce katolickiej roztropność odnosi się do życia jednostkowego każdego człowieka.
-Sprawiedliwość – Sokrates twierdził, że każdy człowiek czy dziecko czy dorosły winien otrzymywać od drugiego człowieka, od rodziców, od państwa i prawa oraz pracodawcy – to co człowiekowi się należy, a zatem dzieciom należy się wychowanie etyczne oraz edukacja od rodziców, od państwa należy się każdemu ochrona życia i majątku, od prawa stanowionego należą się wszystkim sprawiedliwe wyroki za podobne czyny, od pracodawców należy się sprawiedliwa płaca, dla postarzałych rodziców należy się opieka od wychowanych etycznie i samodzielnych życiowo dzieci.
- Cnota męstwa, czyli odwagi – wedle Sokratesa cnota ta oznacza w każdej sytuacji rozpoznanie zagrożenia, czy to dla życia, czy naszego działania ze strony innych ludzi bądź ze strony przyrody, bez takiego rozpoznania można łatwo stracić życie, które jest wartością dla każdego, a zatem męstwo wymaga rozpoznania okoliczności i przedmiotu działania, a następnie wymaga podjęcia decyzji w działaniu, chyba, że okoliczności wyraźnie zagrażają naszemu życiu bądź uniemożliwią działania przedmiotowe.
- Cnota mądrości – Sokrates mówił „ wiem, że nic nie wiem” w tym sensie, iż człowiek powinien założyć, że nasza wiedza jest wielce ograniczona, jednakże dzięki rozumnej duszy i kształceniu umysłu możemy nauczyć się etycznego postępowania poznając opisane cnoty etyczne, które wspomagają w etycznym, moralnym postępowaniu; kto poznał cnoty powinien konsekwentnie je realizować, a zatem głosił tzw. rygoryzm etyczny.
Etyka autonomiczna [gr. autónomos ‘samorządzący się’, ‘sam sobie prawodawczy’], koncepcja etyki, wg której ostatecznym prawodawcą i jedynym źródłem moralnego prawa jest suwerenny ludzki rozum; przeciwieństwo etyki heteronomicznej.
3. Pojęcia:
Dobro wspólne według encykliki-Odrębne wartości każdego narodu należą niewątpliwie do dobra wspólnego (38), ale nic wyczerpują jego istoty. Albowiem z racji swego najgłębszego powiązania z naturą ludzką, dobro wspólne pozostaje całe i nieskażone tylko wtedy, gdy uwzględniwszy istotę i rolę dobra wspólnego, bierze się w nim pod uwagę dobro osoby. Ponadto dobro to - jak wynika z samej jego istoty - ma być zawsze udziałem wszystkich członków społeczności, chociaż w różnym stopniu, w zależności od zadań, zasług i warunków życia poszczególnych obywateli. Dlatego wszyscy sprawujący władzę w państwie winni dbać o to, aby - nie faworyzując żadnego obywatela ani żadnej grupy obywateli - pomnażać to dobro dla pożytku wszystkich.
Norma etyczna- jako względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania jednostki społecznej; kryterium dobra i zła, określające dobroc moralną czynu obowiązuje wszystkich ludzi. np. sprawiedliwość jest normą etyczną. norma religijna- to zachowania o charakterze rytualnym, związane z konkretnymi praktykami religijnymi, np.: - piątkowy post od potraw mięsnych - comiesięczna spowiedź - cotygodniowe uczestnictwo w nabożeństwie niedzielnym.
Wartości etyczne nie wskazują jak mamy postępować, – to pojęcie abstrakcyjne, którego treści odnosi się do jakiegoś stanu rzeczy, na przykład gdy znana grupa ludzi, akceptuje dobro w sensie moralnym o od razu wiadomo, że traktują oni dobro jako wartość moralną. Wartości takie ludzie traktują jako cele życia. Jeżeli akceptowane one są kolektywnie, wówczas nazywane są wartościami społecznymi i są traktowane jako cele życia społecznego.
Na podstawie wartości formułuje się normy postępowania. Normy postępowania formułowane są w języku nakazującym bądź zakazującym określonego zachowania się. Normy określają jak mamy postępować.
Każda doktryna etyczna zawiera określone wartości jako cele życia, oraz określony zespół norm pozytywnych lub negatywnych.
Gdy chodzi o wartości etyczne (w etyce katolickiej i chrześcijańskiej przyjmuje się, ze dobro, piękno i prawda są nadrzędnymi wartościami dla ludzi w zakresie przedmiotowej oraz duchowej działalności) nie posiadają cechy prawdziwości ani fałszywości, podobnie normy moralne lecz odnosi się do nich pojęcie słuszność w tym znaczeniu, ze nasze sumienie moralne podpowiada iż z korzyścią dla życia dla każdego człowieka należy je stosować; niektórzy pojęcie słuszności uzasadniają empirycznie tzn. na podstawie doświadczenia które podpowiada, ze wartości i normy jakie ludzie stosują odpowiadają każdemu mądremu doświadczeniem człowiekowi. Ludzie bowiem wiedzą, ze opłaca się stosować w życiu i działalności wartości i normy etyczne.
Sumienie- w etyce religijnej istnieje podgląd, ze sumienie jest wrodzone w duszy ludzkiej (T. Kotarbiński); w etyce świeckiej sumienie kształtuje się bądź z wykształceniem etycznym lub doświadczeniem. Rozpoznaje się wtedy dobro i zło, dlatego postępując właściwie lub niewłaściwie będą się w naszym sumieniu formułować oceny moralne, na co wpływ mogą mieć wyrzuty sumienia;
W etyce katolickiej pojęcie sumienia zostało uzupełnione o fakt że to Bóg jako stwórca duszy ludzkiej wyposażył ją w sumienie.
Etos – (z łac. Ethos) – odnosi się do akceptowanego społecznie lub grupowo, albo w ramach jakiegoś wzoru dobrego postępowania. Etos był często projektowany przez etyków (m.in. Arystoteles) oraz w literaturze pięknej – w średniowieczu szczególnie popularny był etos rycerski (rycerze okrągłego stołu), w okresie odrodzenia projektowano i realizowano etos dworzanina. Etosy te były akceptowana w ówczesnej kulturze elitarnej (współcześnie powiada się w kulturze wysokiej). Pod koniec średniowiecza zaczął samorzutnie kształtować się akceptowany także współcześnie etos bankowca, w związku z rozwojem instytucji bankowych w ówczesnych miastach włoskich, a później w całej Europie.Naczelną wartością i celem życia działalności bankierskiej, właścicieli oraz ich rodzin było i jest racjonalne gospodarowanie kapitałem oraz jego stałe powiększanie poprzez etyczne i roztropne udzielanie kredytów. W tym etosie całe życie bankiera oraz jego rodziny podporządkowane było opisanej wartości. Współcześnie zaś w etosie bankowca nie wymaga się, ażeby życie rodzinne podporządkowane było działalności bankowca – nastąpiło więc rozdzielenie profesji od życia rodzinnego. W kulturze elitarnej etos bankowca został zaakceptowany pod koniec XIX wieku. W szczególności w Warszawie, kiedy znane rodziny bankierskie (żydowskiego pochodzenia) podjęły stałe działania w zakresie mecenatu nad rozwojem sztuki, kultury oraz nauki. Z uwagi na to w kulturze elitarnej ( w ludowej dalej nie był uznawany), etos ten został zaakceptowany. Etos przedsiębiorcy zaczął kształtować się również w sposób samorzutny z końcem XVI wieku, na zachodzie Europy i w Anglii, gdy zaczął rozwijać się kapitalizm manufakturalny. Naczelną wartością było i jest racjonalne utworzenie oraz kierowanie czteroma działami przedsiębiorstwa, tj.: – pozyskiwanie surowców, – kierowanie działem technologicznym, który przetwarza surowce, – utworzenie i kierowanie działem pracowniczym, – kierowanie dystrybucją wyprodukowanych towarów. Naczelna normą, czyli nakazem działania, w tym etosie było i jest racjonalne zaprojektowanie całości przedsiębiorstwa oraz indywidualne poświęcenie czasu na kierowanie. Etos ten nie zakłada podporządkowanie życia rodziny dla utrzymania i rozwoju przedsiębiorstwa. Został zaakceptowany dopiero po I wojnie światowej kiedy to przedsiębiorcy podjęli wysiłek odbudowy zniszczonej gospodarki. W sytuacji, która pojawiła się na początku XX wieku – rozdzielenia kapitału od właścicieli, a w szczególności oddzielenia zarządzania przedsiębiorstwem od właścicieli – zaczyna również samorzutnie kształtować się etos menedżera, który początkowo do II wojny światowej był realizowany (projektowanie, budowanie) głównie przez inżynierów. W etosie menedżera akceptuje się te same wartości co w etosie przedsiębiorcy, jednakże eksponowana jest szczególnie postawa profesjonalna – z uwagi na podzielone działania menedżerów, którzy zazwyczaj kierują tylko niektórymi działami przedsiębiorstwa lub spółki.
Relatywizm etyczny odnosi się do czesto zmienianych poglądów moralnych w zależności od preferowanych partykularnych celów życia, ze względu na które jednostki przyjmują takie wartości etyczne, które są funkcjonalne dla osiągnięcia projektowanych celów, mówi się, ze relatywizm w etyce i zachowaniu oznacza względność wartości i norm w zależności od preferowanych celów życia np.: w tzw. wielkim biznesie jednostki pragnąc zdobywać coraz większe bogactwo zazwyczaj traktują innych ludzi w sposób instrumentalny jako środki do osiągnięcia bogactwa lub władzy ekonomicznej, traktują społeczeństwa i rynki w krajach słabszy gospodarczo jako przedmioty do wykorzystania dla pomnażania bogactwa. Taka postawę zazwyczaj przyjmują zwolennicy etyki utylitarystycznej, która przyjmuje, ze naczelna normą moralną jest użyteczność. Relatywizm etyczny był radykalnie krytykowany przez JPII oraz jest negowany przez etyków religijnych oraz kościoły, które głoszą uniwersalizm wartości.
Fundamentalizmu etycznego. – fundamentalizm taki pojawia się zawsze, gdy głoszone wartości i normy znajdują instytucjonalne wsparcie ze strony państwa i jego policji, ośrodków i cenzury oraz kościołów, wówczas takie instytucje kontrolują poglądy i postawy etyczne i przymuszają ludzi pod groźba kary do realizacji obowiązującej etyki. Przyjmuje się, ze etyki religijne najczęściej służą do ukształtowania fundamentalizmu. Jednakże z historii XX wieku wiadomo, ze fundamentalizm etyczny istniał z obowiązkiem akceptacji i realizacji etyki świeckiej w państwach faszystowskich, (Niemcy), oraz w państwach realnego socjalizmu. Powszechne obowiązywanie etyki w ramach fundamentalizmu gwarantuje, zapewnia zaistnienie przymusowego porządku moralnego życia ludzi. Relatywizm zaś etyczny istniejący w sytuacji pluralizmu kulturowego oraz etycznego tak silnego, mocnego i stałego porządku moralnego nie gwarantuje zarówno w sensie indywidualnym, jednostkowym, jak również w zakresie społecznym.
4. Doktryny i koncepcje etyczne- odnoszące się do działalności gospodarczej
1.Doktryny etyczne autonomiczne, zbudowane są na podstawie założenia, ze wartości i normy są konstruowane przez autonomiczny umysł ludzki w tym sensie, ze dystansuje się od doświadczenia jednostkowego i zbiorowego poszukując uniwersalnych wartości i norm, które odpowiadać będą wszystkim rozumnym ludziom, którzy wiedzą, ze ich realizacja przyczynia się do osiągnięcia szczęścia, które także jest wartością etyczną oraz stanem życia. Do tego rodzaju etyk autonomicznych należą wszystkie doktryny świeckie (pozareligijne) m.in. kodeks etyczny współczesnego menedżera. W historii etyki ukształtowały się najpierw doktryny autonomiczne poczynając od etyki Sokratejskiej, która jak wiadomo akceptowana była i jest w etyce chrześcijańskiej oraz świeckiej, w wersjach przekształconych, chociaż cnota sprawiedliwości została zaakceptowana po Sokratesie bez żadnych zmian. Np.: od rodziców należy się etyczne wychowanie, od dzieci kiedy rodzice się zestarzeją sprawiedliwa opieka, od pracodawcy godziwa płaca.
2.Hedonizm jako szkoła etyczna została założona w 4 wieku p.n.e przez Arystyfa a następnie rozwijana przez Epikura na przełomie 4 i 3 w. p.n.e. Szkoła istniała w Atenach. Później była prowadzona w cesarskim Rzymie. W późniejszych okresach kultury poglądy hedonistyczne były akceptowane w okresie baroku; wartości i normy tej etyki są akceptowane powszechnie w ramach tzw. Kultury konsumpcyjnej współcześnie choć zazwyczaj ludzie nie zdają sobie z tego sprawy.
Hedonizm w wersji epikurejskiej przyjmował, że naczelną wartością, celem życia człowieka jest osiągnięcia szczęścia dzięki maksymalizacji przyjemności zmysłowych.
Współcześnie wymieniona wartość naczelna jest powszechnie aprobowana we wspomnianej kulturze konsumpcyjnej; w wielu przypadkach bez zachowywania roztropności, albowiem pomnażanie konsumpcji bez granic traktowane jest jako najważniejszy cel życia. A zatem praca zawodowa takich ludzi staje się wartością drugorzędną, jest tylko środkiem służącym zaspokajaniu celów konsumpcyjnych. Tak rozumiany hedonizm jest także akceptowany świadomie lub nie w tych działach gospodarki w których wytwarza się dobra i usługi przeznaczone na różnorodny rynek konsumpcji przyjemnościowej, zaspokajającej pożądania zmysłowe.
Przeciwnicy etyki hedonistycznej w szczególności etycy chrześcijańscy w tym Jan Paweł II radykalnie krytykują tę doktrynę z uwagi na relatywizm etyczny tzn. względne rozumienie naczelnej wartości czyli szczęścia osiąganego przez maksymalizację przyjemności zmysłowych w zależności od subiektywnych preferencji każdego zwolennika hedonizmu.
3. „Czwórmian lekarski”- sformułowany przez Epikura głosił, że każdy człowiek w dążeniu do szczęścia, czyli zaspokojenia pragnień zmysłowych obawia się czterech zagrożeń a nawet odczuwa przed tymi zagrożeniami strach, to zaś uczucie jest największą przeszkodą przed osiągnięciem szczęścia: pierwsza to obawa i strach przed bogami, nie należy się ich obawiać w dążeniu do przyjemności iż ukażą nas albowiem zajęci są swoimi sprawami i nie mają czasu zajmować się ludzkimi rozkoszami, Druga obawa, przed śmiercią, powstrzymuje w dążeniach do przyjemności, myślenie bowiem o śmierci odbiera pisał Epikur „pragnienie przyjemności”. – Epikur doradzał, że gdy śmierć przychodzi to nas nie ma a przed śmiercią strach jest krótki. Gdy zaś śmierci nie ma i nie zagraża to żyć powinniśmy każdą „ przyjemną chwilą”. Trzecia obawa przed cierpieniem- gdy jest ono łagodne i długo trwa to zmysłowe używanie życia jest wskazane, bo pozwala zapomnieć o cierpieniu, gdy zaś cierpienie jest głębokie to przeważnie krótko trwa i kończy się śmiercią, której nie należy się bać, gdyż już nas nie ma, ani też naszych pożądań. Czwarta obawa czy osiągniemy szczęście rozumiane jako przyjemność- jest bezzasadna dlatego, że każdy człowiek, który pokonał wymienione trzy obawy w ramach posiadanych możliwości powinien maksymalizować przyjemności jakie może zdobywać. Gdy chodzi o zakres realizacji jednostkowego szczęścia to nie należy oglądać się na innych tylko zabiegać o nie, dążyć do własnego szczęścia w ramach posiadanych możliwości- podobna postawa bez wątpienia jest akceptowana w ramach kultury konsumpcyjnej.
4. Etyka stoicka- rozwijana także w ramach szkoły w Atenach, która powstała na podstawie 4 i 3 w p.n.e. Do znanych stoików należeli Seneka, później cesarz Aureliusz. Do zwolenników tej etyki należeli przeważnie bogaci ateńczycy a później w Rzymie najbogatsi obywatele. Świetnie postawę stoicką opisał Henryk Sienkiewicz „Quo vadis” w postaci Petroniusza.
W szkole rozwijano m.in. koncepcje i postawę apatii, które zakładają dystansowanie się wobec własnych pożądań zmysłowych, a także cudzych pożądań zmysłowych oraz proponowano neutralizm wobec działań politycznych i w zakresie zdobywania majątku w tym sensie, ze dążenie do władzy jak i bogactwo są skłonnościami przyjemnościowymi. Postawa apatii zakłada nieangażowanie się w cudza zmysłowość oraz radykalne opanowanie zmysłowości własnej, gdy chodzi o politykę i bogactwo to muszą służyć utrzymywaniu wolności ( polityka) a bogactwo musi być traktowane jedynie jako podstawa do przyjemnego życia, ale nie w znaczeniu hedonistycznym. W szkole wysoko ceniono oraz zalecano, ażeby zwolennicy zawsze najwyżej cenili wolność, która gwarantuje kształcenie własnej mądrości i zdolności oraz wybieranie własnych celów życia. Gdy zaś człowiekowi zagraża utrata na stałe wolności to zobowiązany jest dobrowolnie odebrać sobie życie. W myśl tego poglądu w szczególności w okresie cesarstwa rzymskiego stoicy w sytuacjach zagrożenia wolności popełniali samobójstwo. Etyka ta była akceptowana w środowisku bogatych rzymian oraz była radykalnie krytykowana przez ówczesnych etyków chrześcijańskich.
5. B. Franklin „self-made-man” Świecka koncepcja etyczno-profesjonalna. Dzięki koncepcji Franklina w USA faktycznie był i jest akceptowany „wielki mit amerykański”, ze każdy człowiek przybywający do USA dzięki swej pracowitości i oszczędności i dzięki kredytom oraz racjonalnemu inwestowaniu pieniędzy- zostać może milionerem zaczynając od najskromniejszego stanowiska. Swoją koncepcje Franklin najczęściej odnosił do jednostek i do ludzi, którzy samodzielnie są twórcami własnego losu oraz własnego bogactwa- koncepcje tę nazywał jako „self-made-man”, czyli odnosił do jednostki która jest jak się przetłumaczy w języku polskim „kowalem własnego losu”. Koncepcja etyczna Franklina odnosi się wyłącznie do działań indywidualnych, nie zaś do działań kolektywnych, czy zespołowych. Z tego względu również w etyce jego koncepcja jest wyjątkiem, albowiem wszystkie doktryny i koncepcje etyczne odnoszą się równiczesnie do działan indywidualnych oraz działań społecznych.
Do najwcześniej cytowanych w literaturze oraz akceptowanych przez ludzi należą następujące normy będące w intencji Franklina aforyzmami.
„Czas to pieniądz”- kto marnuje swój indywidualny czas nie poświęcając go pracy zawsze traci pieniądze, a zatem autor traktuje obowiązek pracy jako powinność etyczną i równocześnie warunek powodzenia finansowego.
„Pieniądz rodzi pieniądz”- kto racjonalnie obraca pieniędzmi nie trzymając w ukryciu ten zawsze się bogaci;
„ Każda praca spłaca długi”. – Beniamin Franklin uważał, ze w zakresie przedsiębiorczości potrzebna jest odwaga w zaciągania kredytów a zatem, każdy kto wydaje i pracuje nie powinien obawiać się zaciągania kredytów na utworzenie własnego przedsiębiorstwa.
6. Etyka autonomiczna Immanuela Kant’a- stworzył system filozoficzny rozwijając wszystkie działy filozofii. Gdy chodzi o etykę autonomiczną to znane są jego imperatywy, czyli nakazy rozumu jak etycznie postępować oraz rozumieć człowieczeństwo jako istotę każdego człowieka. Pośród imperatywów szeroko jest znany imperatyw praktyczny, który głosi „postępuj tak, abyś człowieczeństwa swej osoby oraz każdego innego, używał zawsze jako celu, nigdy jako środka”. Wedle myśliciela imperatyw należy rozumieć w sensie bezwyjątkowego zobowiązania (przykazania) moralnego w tym sensie, że każdy rozumny człowiek ceni najwyżej własne życie a zatem rozum podpowiada, że powinien człowiek zaakceptować również życie każdego innego człowieka. Do treści tego imperatywu nawiązał w XX wieku Karol Wojtyła, który w okresie lubelskim, gdy na katolickim Uniwersytecie Lubelskim wykładał etykę – sformułował znaną „normę personalistyczną”, którą odnosił do działalności gospodarczej proponując tzw. zasadę personalizmu. Treść imperatywu praktycznego odnosi się również do etyki w zarządzaniu w tym znaczeniu, że menedżerowie nie mogą wymuszać na współpracownikach poświęcania celów własnego życia dla osiągnięcia sukcesów gospodarczych w tym finansowych, podobnie menedżerowie polityki nie mogą nakłaniać oraz wymuszać rezygnacji ze strony obywateli ich osobistych celów w życiu, w skrajnym przypadku nie mogą przymuszać nikogo do uczestnictwa w polityce. Pojęcie imperatywu kategorycznego jest często używane w literaturze ekonomicznej w szczególności w publicystyce w takim znaczeniu, że rozumie się działania gospodarcze w tym menedżerskie jako naczelny obowiązek (jako powinność) służący tworzeniu dobrych materialnych warunków życia społecznego.
7. Doktryna etyczna – utylitaryzm - założenie filozoficzne dla tej doktryny opracował pierwszy J. Locke Głosił pogląd, że Bóg za pośrednictwem natury przez akt urodzenia przekazuje każdemu człowiekowi niezbywalne prawa do: - wolności myślenia, wyboru religii oraz głoszenia poglądu i podejmowania działań, ale pod warunkiem, że człowiek nie obraża innego a podejmowane działania nie ograniczają również wolności działań drugiego człowieka, - wszyscy obywatele są równi wobec prawa stanowionego, a zatem wyroki za podobne czyny powinny być, - własność prywatna jest święta „pod warunkiem, że jest rezultatem własnej pracy, bądź pochodzi z dziedziczenia albo darowizny; własność zagrabiona (kradziona) nigdy nie może zostać uznana za świętą, albowiem zawłaszczenie jest grzechem.
Na podstawie wymienionych praw natury należy przyjąć założenie, że każdy człowiek jest odpowiedzialny etycznie za realizację przysługujących mu praw, których nie może się zrzec, tak więc nie można zaprzedać się np. w niewolę, wtedy jednostka odrzuciłaby boskie prawo natury; tak samo nie można roztrwonić posiadanej własności albowiem byłoby to również wbrew Bogu. Prywatna własność musi być użyteczna dla właściciela oraz innych ludzi.
Twórcy utylitaryzmu- J. Bentham, J.S. Mill, G. Moore,.
Utylitaryzm jako doktryna etyczna powstał w Anglii w I połowie XIX wieku, gdy Bentham sformułował słynne założenie, że „każdy liczy się za jednego i nikogo więcej”, w tym znaczeniu, że każdy konkretny człowiek za pośrednictwem natury – jak głosił J. Locke (zmarł w 1904 roku, twórca klasycznego liberalizmu) – otrzymuje niezbywalne prawo do wolności wypowiadania poglądów oraz działania, pod warunkiem, że jego działania nie ograniczają wolności innych ludzi, a zatem każdy człowiek powinien w zakresie swej wolności przyjmować odpowiedzialność za swoje czyny, a to znaczy, iż nie może być odpowiedzialności zbiorowej za wyrządzone zło, ani też kolektywnych nagród za czyny dobre. Ten pogląd Bentham’a został uznany jako zasada polityki będąca podstawą dla demokracji, w tej formie, że każdy głos obywatelski przy wyborach władzy politycznej liczy się tak samo. Utylitaryzm był później rozwijany przez J.S. Mill’a oraz w XX wieku przez G. Moore. Utylitaryzm jest powszechnie akceptowany przez zwolenników liberalizmu, zwłaszcza w USA, Anglii, Francji, a także w Polsce. Naczelną wartością w utylitaryzmie jest szczęście rozumiane jako jednostkowe trwałe zadowolenie z życia rodzinnego, z pracy i jej rezultatów, z własnego zdrowia – kiedy bowiem cierpimy to zadowolenie życiowe minimalizuje się. W radykalnej wersji głosi się także, że obok takich stanów życia i zadowolenia z rodziny, pracy – szczęście odczuwa się także z powodu zadowolenia zmysłowego; jeśli te wymienione stany są długotrwałe to człowiek osiąga szczęście. Utylitaryści czasem zaliczają do szczęścia także trwały stan przyjaźni między ludźmi.
8. Naczelną normą etyczną, czyli nakazem postępowania w życiu jest bycie użytecznym, w tym znaczeniu, iż: – w ramach religii – każdy jej człowiek powinien spełniać przypadające mu zadanie, wtedy cała rodzina i członek rodziny żyje w stanie zadowolenia; – w ramach pracy – każdy powinien starać się być maksymalnie użyteczny, ażeby rezultaty jego pracy, w tym zespołowe, były maksymalnie użyteczne dla innych ludzi, wtedy bowiem powiększają przyjemności użytkownika. Kiedy staramy się utrzymać zdrowie, to żyjemy w stanie zadowolenia, ale tu nie przyczyniamy się do kłopotów innych ludzi (utylitaryści nie odmawiają pomocy innym ludziom, akceptując wartość znaczenia szczęścia głoszą pogląd maksymalizacji wykształcenia medycznego, które jest pomocne dla utrzymania życia).
Utylitaryzm w odniesieniu do działalności gospodarczej mocno eksponuje wspomnianą normę użyteczności wytwarzanych dóbr i świadczonych usług - w myśl przekonania, że suma zadowolonych wytwórców ze swej użytecznej pracy i suma zadowolonych konsumentów przesądzają o tym, że społeczeństwo jako całość żyje w stanie zadowolenia, w którym rzadko albo wcale pojawiają się konflikty, podsycane przez niefunkcjonalne usługi, bądź produkty przyczyniające się do pogorszenia zdrowia.
G. Moore wprowadził do utylitaryzmu tzw. „rachunek etyczny”- nakazujący każdemu kontrolować zyski i straty, oraz zadowolenie z cierpienia
9. Etyka niezależna T. Kotarbińskiego (spolegliwy opiekun) – chciał on stworzyć etykę niezależną od religii. Uważał bowiem, że każdy człowiek powinien w swoim życiu mieć określone zasady moralne, które będą mu towarzyszyć przy dokonywaniu wyborów. Głosił, że najwyższą wartością jest godziwe życie człowieka, jako człowieka porządnego, który w każdej sytuacji powinien rozróżniać dobro i zło. Człowiek porządny kształtuje się w porządnej rodzinie, dzięki edukacji oraz przez etyczne zachowania w środowisku pracy i w życiu społecznym. Kotarbiński głosił również pogląd, że godziwe życie wyraża się na podstawie spolegliwego opiekuna, który przyjmuje obowiązek bezinteresownej pomocy w nieszczęściu każdemu człowiekowi, bez żądania jakiejkolwiek zapłaty, chociaż z nadzieja również bezinteresownej pomocy gdyby jej potrzebował.
10. Etyka katolicka
Jan Paweł II wielokrotnie w swych encyklikach społecznych odwoływał się do opinii, jak pisał „wielkiego poprzednika”, którym był Leon XIII. W encyklice „Rerum novarum” (Rzeczy nowe), którą opublikował w 1891 roku, autor pisał o „okrutnym kapitalizmie”. Leon XIII radykalnie krytykował ówczesny kapitalizm za odejście od norm etycznych, co w szczególności przejawia się w tym, że praca ludzka i sami ludzie są traktowani wyłącznie przedmiotowo, jak towary na rynku, a zatem przez takie traktowanie ludzie zarówno pozbywają się swej godności, która przejawia się też poprzez życie moralne, oraz także pracę, którą kierują normy etyczne. Autor tej encykliki domagał się również uznania podmiotowości pracowniczej w zakresie uprawnień do zakładania związków zawodowych, które w oparciu o wartość solidarności będą unikać konsekwentnie prowadzenia tzw. „walki klasowej”, ale muszą walczyć o uprawnienia pracownicze. Leon XIII krytykował również ówczesne ideologie socjalistyczne za postulaty/głoszone hasła walki klasowej i rewolucji społecznej sprzeczne są z chrześcijańską solidarnością. Krytykował tę ideologię za hasło głoszące zniesienie prywatnej własności – papież uważał że posiadanie prywatnej własności, którą człowiek uczciwie osiągnął jest naturalnym prawem danym ludziom przez Boga ( = pogląd Św. Tomasza, który w XIII wieku pisał o naturalnych prawach danych człowiekowi przez Boga: – prawo do życia; – prawo „osobniczej godności”, która wyraża się w swobodzie, w wolnym ustalaniu celów swojego życia; – prawo dopowiadania prywatnej własności; Ale też głosił (Leon XIII), że pracownicy powinni mieć prawo udziału w kapitalistycznej własności, jakiejś jego części np. poprzez tzw. akcjonariat w spółkach.
Jan Paweł II swoje poglądy etyczne dotyczące życia społecznego, w tym gospodarki, polityki i w ogóle działań społecznych przedstawił w encyklikach: „Laborem exerceus” (wydanej w 1987 roku, popularnie tłumaczy się jako: Encyklika o pracy ludzkiej, faktycznie to „Doświadczenie pracy”), „Centesimus annus” (wydana w 1991 roku z okazji setnej rocznicy opublikowania „Rerum novarum” przez Leona XIII). Poglądy etyczne Karola Wojtyły – Jana Pawła II, zrodziły się w okresie lat 60 i później XX wieku gdy wykładał na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz później. Wojtyła opracował znaną dzisiaj powszechnie normę personalistyczną, która głosi: „ilekroć w swoim postępowaniu osoba jest przedmiotem działania, tylekroć pamiętaj że nie możesz jej traktować tylko jako środka do celu, jako narzędzia, ale musisz liczyć się z tym że ona sama ma lub powinna mieć swój cel”. (Karol Wojtyła, „Miłość i odpowiedzialność”, Lublin 1982r., str. 82). Autor normę tę podnosił wielokrotnie do traktowania pracowników, do polityki oraz prywatnego życia ludzi.
Jan Paweł II przyjął założenie o dobru wspólnym (bonum commune – z łaciny). Gdy w społeczeństwie przeważają cele partykularne sprzeczne z takim dobrem to zawsze państwo i społeczeństwo jako obywatelska jedność rozpadają się. Dla Tomasza dobrem wspólnym powinien być pokój społeczny. Jan Paweł II przyjął pokój społeczny jako wartość dobra wspólnego i zalecał jej utrzymanie zarówno w polityce, w działalności gospodarczej oraz w życiu prywatnym, a to oznacza, że w sensie moralnym (etycznym) ludzie przyjmują dobrowolnie etyczny obowiązek akceptacji i realizacji wartości pokoju społecznego. Kolejna wartością dobra wspólnego głoszoną przez Jana Pawła II jest sprawiedliwość rozumiana w sensie klasycznym – że każdemu należy się ochrona jego życia ze strony państwa oraz innych ludzi, – każdemu należy się ochrona jego prywatnych własności, – każdemu pracownikowi należy się „godziwa zapłata (sprawiedliwa) za pracę”. Kolejną wartością dobra wspólnego jest każda osoba ludzka oraz jej duchowy i fizyczny oddźwięk.
11. Zasady i normy etyczne Jana Pawła II:
Zasada dotycząca sprawiedliwej płacy, głosi w ujęciu Jana Pawła II, że u jednego pracodawcy jeden członek rodziny powinien otrzymywać płacę wystarczającą na utrzymanie rodziny, następnie pozwalającą na ponoszenie kosztów na kształcenie dzieci, później zaś na „oszczędzanie na spokojną starość”; jeśli pracodawca nie jest w stanie świadczyć takiej płacy z uzasadni...
Soju