Aneta Serwatowska
pedagog, terapeuta
Szkoła Podstawowa Nr 4
w Szczecinie
Dysfunkcjonalność rodzin a zaburzenia w zachowaniu dzieci
Rodzina – znaczenie pojęcia
Rodzina to podstawowa grupa pierwotna złożona z małżeństwa i dzieci (także adoptowanych) oraz ogółu krewnych każdego z małżonków. Istotą rodziny są dwa rodzaje więzi: małżeńska i rodzicielska, a w niektórych typach rodzin — również więź powinowactwa. Rodzina jest pierwszym i najbardziej naturalnym środowiskiem wychowawczym, z którym dziecko styka się w swym życiu. Tu nawiązuje pierwsze kontakty z innymi ludźmi i zdobywa pierwsze doświadczenia społeczne, które stają się podwaliną i zaczątkiem rozwoju społecznego małego człowieka, rzutując nieraz w decydujący sposób na całe jego życie. W rodzinie tworzone są warunki do zaspakajania potrzeb miłości, afiliacji, bezpieczeństwa, afirmacji i wielowymiarowego kontaktu, życiowego sukcesu, potrzeby rozwoju i twórczości, odnalezienia sensu życia. Dotyczy to wszystkich członków rodziny. (W. Majkowski, 1999).
Rodzina występuje we wszystkich społeczeństwach i epokach, spełnia w życiu społeczeństwa kilka podstawowych funkcji, najważniejsze z nich to:
1) prokreacja, tj. zapewnienie ciągłości biologicznej społeczeństwa;
2) socjalizacja, tj. wprowadzenie młodego pokolenia w normy i mechanizm życia zbiorowego, opieka nad nim i przygotowanie do samodzielnego odgrywania ról społecznych;
3) utrzymywanie ciągłości kulturowej społeczeństwa przez przekazywanie dziedzictwa kulturowego następnym pokoleniom;
4) prowadzenie gospodarstwa domowego i w wielu wypadkach także działalność produkcyjna (zwłaszcza w rolnictwie);
5) organizowanie życia swoich członków, sprawowanie kontroli społ. nad ich zachowaniem, zapewnienie im równowagi emocjonalnej, pomocy wzajemnej i opieki w wypadku choroby, starości itp. (Encyklopedia PWN, 2004).
We współczesnej literaturze rodzina jest ujmowana jako system, całość, która jest czymś więcej niż tylko sumą części. Mówiąc o rodzinie jako systemie społecznym, myślimy przede wszystkim o procesach w nim zachodzących: komunikowaniu się, działaniu i współdziałaniu poszczególnych elementów, a nie o jego cechach strukturalnych. Rodzina w ujęciu systemowym, to grupa współzależnych od siebie jednostek, których łączy poczucie historii, więzi emocjonalne oraz strategie działania w celu zaspokojenia potrzeb zarówno całej rodziny jak i jej członków.(G. Lowe, 2000)
Współzależność między prawidłowym pełnieniem jednej nawet funkcji przez rodzinę, a wydolnością całej rodziny jest faktem często potwierdzonym przez badania. W każdej rodzinie "jakość i poziom wypełnianych funkcji decyduje o końcowych skutkach jej funkcjonowania, wyrażających się choćby w poziomie i "stylu" życia jej członków, w konfiguracji stosunków międzypokoleniowych, aspiracjach i planach życiowych, uznawanych systemach wartości i ogólnej, filozofii życia".(S. Kawula, 1988)
Rodzina patologiczna a rodzina dysfunkcjonalna
Irena Budrewicz stwierdza, że używany często w polskim piśmiennictwie socjologicznym i pedagogicznym termin "patologia rodziny" nie ma jednoznacznej definicji, a jego rozumienie ma różne odcienie. Wielu autorów używa obok "patologii" określeń: "dewiacja", "zjawiska patogenne", "symptomy patologii życia rodzinnego".( Budrewicz, 1992)
Maria Łopatkowa określa rodzinę patologiczną jako taką, w której oboje lub jedno z rodziców jest alkoholikiem, niepoprawnym przestępcą lub trudni się nierządem. Inne przypadki rodzin autorka zalicza do kategorii rodzin zagrożonych, wychodząc z założenia, że patologia to już nie zagrożenie chorobą, lecz sama choroba.(M. Łopatkowa, 1976).
Dziś powszechnie zalicza się do rodzin patologicznych te, w których oboje rodzice lub jedno z nich alkoholizuje się, używa narkotyków, dopuszcza się nierządu - najczęściej we własnym domu w obecności dzieci, wykorzystuje je seksualnie.(J. Śledzianowski, 1991)
Natomiast o rodzinie dysfunkcjonalnej można mówić już wtedy, gdy nie występuje jeszcze w niej głęboka patologia, jednak jej prawidłowe funkcjonowanie zostało w miarę trwale zaburzone. Dysfunkcjonalna rodzina to taka, która nie spełnia już swoich naturalnych funkcji. Członkowie takich rodzin funkcjonują na niższym poziomie niż mogłyby. Dotyczy to zwłaszcza dzieci
Rodzina dysfunkcjonalna jest stworzona przez dysfunkcjonalne małżeństwo, takie małżeństwa zaś tworzą dysfunkcjonalne osoby, które odnajdują się wzajemnie i żenią ze sobą. Jednym z tragicznych faktów jest to, że osoby dysfunkcjonalne prawie zawsze znajdują inną osobę, która działa albo na tym samym, albo na większym poziomie dysfunkcji. (J. Bradshaw, 1998)
Każda rodzina przeżywa kłopoty i problemy w komunikowaniu się wzajemnym. Bywa tak, że jeden z jej członków dla zapewnienia równowagi odgrywa czyjąś rolę. Tam jednak, gdzie relacje zostają usztywnione, a role pozostają stałe, nic nie funkcjonuje prawidłowo.
Rodziny dysfunkcjonalne zazwyczaj są "zakorzenione we wstydzie" (dzieci często wstydzą się swojej rodziny). Do typowych objawów charakteryzujących te rodziny należą:
· Brak w nich intymności.
· Ich członkowie mają utrwalone, zamrożone, sztywne role.
· Można zaobserwować zaplątane granice pomiędzy członkami rodziny. Czują się tak, jak czują się inne osoby w rodzinie.
· Ich członkowie nie mogą zaspokoić swoich indywidualnych potrzeb. Są one odkładane, aby umożliwić zaspokojenie potrzeb systemu. Dlatego w takiej rodzinie prawie zawsze istnieje jakiś niewielki poziom złości i depresji.
· System komunikacji w tych rodzinach polega na otwartym konflikcie, albo na zgodzie na to, żeby nie było niezgody. Rzadko dochodzi tam do prawdziwego kontaktu.
· Indywidualne różnice są poświęcane dla potrzeb systemu. Jednostka istnieje dla rodziny. Taka rodzinę trudno jest opuścić.
· Zasady są sztywne i nie zmieniają się. Takimi zasadami są na ogół kontrola, perfekcjonizm i oskarżanie.
· Jawne tajemnice są częścią kłamstw, które trzymają rodzinę w zamrożonym stanie. Tajemnice te każdy zna i udaje, że o niczym nie wie.
· Zaprzeczanie konfliktom i frustracji tworzy sytuację, w której każdy chce osiągnąć swoje cele siłą woli. Daje to iluzję radzenia sobie z problemem.
· Ich członkowie odrzucają granice własnej osoby dla podtrzymania systemu rodziny. Jest to równoznaczne z odrzuceniem własnej tożsamości.
Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej
Zwykle pierwszym sygnałem tego, że coś niewłaściwego dzieje się z rodziną są kłopoty, które sprawia dziecko lub jedno z dzieci. Rodzice wzywani do szkoły dowiadują się, że ich dziecko zachowuje się agresywnie albo uciekło z lekcji, Najczęściej rodzice nie dostrzegają najmniejszego związku między własnym zachowaniem a zachowaniem dziecka. Badania dowodzą jednak, że trudności wychowawcze sprawiane przez dzieci z tak zwanych „normalnych” rodzin stanowią objaw tych samych zaburzeń, które są typowe dla rodzin dysfuncjonalnych. Wynikają one z nieprawidłowej komunikacji pomiędzy poszczególnymi członków rodziny oraz z niezaspokajania ich istotnych potrzeb.
Kłopoty dziecka stanowią najczęściej wyraz zaburzeń relacji emocjonalnych między rodzicami. Oni to, jak określa Bradshaw, są architektami rodziny. To właśnie na wzajemnym odnoszeniu się rodziców do siebie opiera się wzorzec komunikacji w rodzinie. Dzieci uczą się bądź jawnych i jednoznacznych kontaktów, bądź też odwrotnie – nie wyrażają swoich uczuć i ukrywają je. Rodzina, pisze Bradshaw, „potrzebuje Matki i Ojca, którzy są zaangażowani w zasadniczo zdrowy wzajemny związek i którzy czują się na tyle bezpieczni, żeby wychowywać swoje dzieci, nie obciążając ich swoimi problemami” (J. Bradshaw, 1994).
Obecnie, gdy ujmujemy rodzinę jako system, wszelkie nieprawidłowości w funkcjonowaniu jej członków powinniśmy traktować jako efekt zaburzenia całego układu. Jeśli dziecko zaczyna przejawiać symptomy zaburzonego zachowania, powinniśmy mieć świadomość, że przyczyny takiego stanu rzeczy, mogą tkwić w jego rodzinie. Wówczas nieskuteczne będzie karanie dziecka za jego zachowanie, ponieważ w ten sposób nie usuniemy prawdziwej przyczyny. Należy, zatem, starać się rozpoznać mechanizm niewłaściwego funkcjonowania rodziny i dążyć do jego naprawy, zanim będzie za późno.
dziarunia