...Smaku wędrówki doświadczysz w czasie jej trwania.
Tego nie przeżyjesz bez wejścia na szlak.
Żadna książka, żadne opowiadanie czy też gawęda tego nie zastąpi...
Harcerstwo jest ruchem społeczno-wychowawczym, w którym przez specyficzne dla harcerstwa metody i formy pracy starsi przekazują młodszym, bardziej doświadczeni mniej doświadczonym ideę oraz ponadczasowe zasady wychowawcze harcerstwa wraz z jego 90-letnią tradycją oparte na fundamencie Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego. Najistotniejsza jest metoda, czyli sposób realizacji idei i urzeczywistniania zasad zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. W zależności od wieku uczestników harcerstwa, stosujemy specyficzne metody i formy pracy. Sakramentalną jest metoda harcerska, której rozwinięciem dla najmłodszych wciąż pozostaje metoda zuchowa, a dla młodzieży starszej wędrownictwo jako sposób (metoda) pracy z tą grupą wiekową. Zmiennymi są formy pracy, gdyż muszą być one dostosowane do wieku, czasu, miejsca oraz potrzeb uczestników harcerstwa i środowiska działania. Jest oczywiste, że inne formy będziemy stosować w pracy z zuchami, inne z harcerzami w wieku 12-15 lat, inne z młodzieżą starszą, a jeszcze inne z dorosłą kadrą instruktorską. Młodość, dynamizm, kreatywność i ideowość stanowi o niewyczerpanym potencjale młodzieży pod warunkiem, że będzie jasno określony cel i wskazany kierunek. Drogę pozwólmy kształtować samej młodzieży, każdy swoją - niepowtarzalną. Takich wyzwań nie trzeba się lękać. To cechy psychofizyczne sprawiają, że wybór harcerskiej drogi ku odpowiedzialności i dojrzałości harcerskiej i obywatelskiej staje się świadomy. By tak mogło być, niezbędny jest spójny i wewnętrznie uporządkowany sposób pracy harcerskiej młodzieży starszej. Ten właśnie sposób - metoda musi stwarzać młodzieży warunki do samowychowania i samorozwoju.
Takim sprawdzonym pomysłem jest wędrownictwo. W latach dziewięćdziesiątych nastąpił jego renesans. Doświadczenia lat trzydziestych, roku 1957/58, jak również początku lat osiemdziesiątych zostały twórczo rozwinięte i wzbogacone współczesną treścią przez Ruch Programowo-Metodyczny Wędrownictwo. Ochoczo podjęło je kilkaset środowisk starszoharcerskich. Niewątpliwie pojawiły się także pytania i wątpliwości. Ale to dobrze, gdyż w tym wieku nowych pomysłów i rozwiązań nie przyjmuje się bezkrytycznie. Niewątpliwie czas płynie nieubłaganie. Do harcerstwa przychodzą następne pokolenia, które mają prawo do przeżycia dobrej harcerskiej przygody, by bezpiecznie zawinąć do portu, jakim jest dorosłe i odpowiedzialne życie. Dlatego w nawiązaniu do poprzednich moich publikacji, tj. cyklu artykułów w „Na tropie" nr 1,2,3,4 rok 1996 i 1997 pod wspólnym tytułem „O potrzebie zmiany", „Wędrowniczego abecadła" i „Wędrowniczego tryptyku", przekazuję dzisiaj w Twoje ręce garść kolejnych doświadczeń w postaci „Wędrowniczej książeczki", która pomoże zrozumieć wędrownictwo jako sposób pracy z młodzieżą starszą w ZHP „Wędrownicza książeczka" zawiera nowe elementy, jak również rozwija i uzupełnia dotychczasowe moje publikacje dotyczące wędrownictwa.
Szkic historyczny
sposobów pracy z młodzieżą starszą w ZHP
Nie sposób nie wskazać na najważniejsze fakty z 90-letniej historii harcerstwa, które w moim przekonaniu miały wpływ na kształtowanie się oblicza sposobów pracy z młodzieżą starszą w ZHP Wśród tych sposobów istotne miejsce zajmuje metoda wędrownicza będąca rozwinięciem metody harcerskiej w pracy z młodzieżą starszą. Dorobek w tym względzie jest niezmiernie bogaty. Dlatego podjąłem próbę zaprezentowania szkicu historycznego - z pewnością niepełnego - ukazującego fakty w powiązaniu z datami, które pomogą w wędrówce po zagadnieniach oraz dziedzinach wiedzy ukazujących drogi i bezdroża metody starszoharcerskiej i wędrowniczej.
* 1910-1911. Na ziemiach polskich, na podstawie pomysłu angielskiego generała Bi-Pi, twórczo rozpracowany i przystosowany przez Andrzeja Małkowskiego, rodzi się, jako ruch młodzieży starszej, polski skauting, a tak naprawdę polskie harcerstwo. Ruch przyjmuje swoisty charakter mocno zakorzeniony i osadzony w tradycji narodowej oraz w dorobku ideowym i programowo - organizacyjnym m.in. „Zarzewia" - Organizacji Wojskowej, „Sokoła" - Towarzystwa Gimnastycznego, „Eleusis" - Towarzystwa Abstynenckiego, „Korpusów Jordanowskich" i „Drużyn Strzeleckich".
* 1912 r. Czuj duch! -tradycyjne pozdrowienie i hasło polskich skautów - harcerzy starszych - wędrowników wprowadzone w Warszawie przez Bronisława Buffałta redaktora pisma „Skaut". Nawiązywało do starych polskich tradycji rycerskich, a w znaczeniu skautowym/starszoharcerskim oznaczało ono gotowość do wypełniania obowiązków dla dobra publicznego. Do popularyzacji tego zawołania - pozdrowienia przyczynił się również ks. Kazimierz Lutostawski. „Czuj Duch" to również tytuł jednego z popularniejszych pism młodzieży starszej w okresie międzywojnia.
*1914-1921. Młodzież harcerska bierze aktywnie udział w czynie niepodległościowym. Często całe plutony, zastępy i drużyny wstępują do Legionów, do Polskiej Organizacji Wojskowej, do Wojska Polskiego. Obrona Lwowa, kolejne Powstania Śląskie, Powstanie Wielkopolskie, akcja plebiscytowa na Warmii i Mazurach, wojna polsko-bolszewicka i Bitwa Warszawska oraz kształtowanie wschodniej granicy II Rzeczypospolitej to niepowtarzalne wymiary służby harcerskiej. Ponad 32 tyś. harcerek i harcerzy (w tym 9 tyś. harcerek) czynnie uczestniczyło w walkach o niepodległość Rzeczypospolitej.
*1917 r. Pojawiają się pierwsze próby programów specjalnościowych dla młodzieży starszej jako początki harcerskich specjalności tzw. „Służb specjalnych". Powstają pierwsze drużyny żeglarskie, rozpoczyna działalność pierwszy Harcerski Klub Sportowy „Czuwaj" w Przemyślu. 1923 r. Tworzy się harcerska łączność radiowa, powstaje pierwszy harcerski radio klub w Warszawie.
* 1921-1924. Po czasie regresu i braku pomysłów na sposób pracy z młodzieżą starszą pojawiają się symptomy poszukiwań sposobu i programu pracy tej grupy wiekowej. Adam Ciotkosz (prekursor ruchów programowo--metodycznych) tworzy założenia ideowo-programowe „Wolnego Harcerstwa" propagującego ideę puszczaństwa, a odrzucającego militaryzm. („Listy do harcerzy starszych - Potrzeba przebudowy").
* 1925 r. Organizacja Harcerek opracowuje próby stopni i sprawności z uwzględnieniem potrzeb dziewcząt starszych (powyżej 16 roku życia) nakierowanych na wychowanie społeczne i podejmowanie służby w warunkach pokoju. Centrum eksperymentów metodyczno-programowych i pedagogicznych dla dziewcząt staje się szkoła harcerska w Cisowym Dworku, kierowana przez Olgę Małkowską.
1927-1930. Warszawska Chorągiew proponuje tzw. program „zielonych zbiórek", polegający na wyprowadzeniu zajęć młodzieży z pomieszczeń na łono przyrody.
* 1926-1939. Rozwija się działalność gromad Czerwonego Harcerstwa Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (PPS). Organizacja prowadzi działalność wśród dzieci i młodzieży środowisk robotniczych. Na czele władz staje Stanisław Dubois.
* 1931-1939. Czas renesansu pracy z młodzieżą starszą w ZHP Trwają dynamiczne poszukiwania. Ożywczy wiatr wprowadzają eksperymenty metodyczno-programowe prowadzone tak w pracy z młodzieżą starszą w organizacji harcerek, jak i w organizacji harcerzy. W latach 1921-1939 pojawiają się w skali lokalnej (poszczególnych drużyn, kręgów, kół, zrzeszeń a następnie Organizacji Harcerek i Organizacji Harcerzy) takie pojęcia jak: „skauci", „włóczędzy", „wędrowcy", „wędrowniczki", „wędrownicy", „wędrownictwo". Środowiska przyjmują swoiste rozwiązania ideowo – programowo - metodyczne, wskazując na potrzebę wyraźnej różnicy w metodzie pracy ze starszymi dziewczętami i chłopcami.
Idea metody wędrowniczej została wypracowana w drugiej połowie lat trzydziestych, najpierw w Organizacji Harcerek, a następnie w Organizacji Harcerzy. Swoje korzenie ma m.in. w doświadczeniach następujących środowisk:
• Wolne Harcerstwo - propagowało puszczaństwo,
• „Wileńska Czarna Trzynastka" działająca w latach 1921-1939 pod wodzą hm. Józefa Grzesiaka ps. „Czarny" wypracowała oryginalne rozwiązania w zakresie metody, programu i metodyki oraz w zakresie organizacyjnym dla pracy starszych chłopców tzw. „Włóczęgów - Wędrowników". Powstała tzw. „Gromada Włóczęgów", zrzeszająca starszych chłopców nazwanych „wędrownikami".
• Akademickie Koło Harcerskie im. Tomasza Zana, a następnie Heliodora Święcickiego, zrzeszające harcerki i harcerzy-studentów Uniwersytetu Poznańskiego działające od listopada 1919 roku. Jeden z bardziej dynamicznych ośrodków pracy starszoharcerskiej. Wypracowano tu wiele ciekawych rozwiązań w zakresie działalności samokształceniowej, patriotycznej, społecznej, kulturalnej i turystycznej. Redagowano m.in. czasopismo dla młodzieży starszej „Czuj Duch" (w latach 1922-26,1932-35). Członkami Kota byli m.in. kolejni naczelnicy Szarych Szeregów: Florian Marciniak, Stanisław Broniewski i Leon Marszałek.
• Gromada - Krąg Instruktorski im. Tomasza Teodora Jeża-Mitkowskiego działająca w latach 1931-1939 pod wodzą hm. Tomasza Piskorskiego („Gromada Jeżowa") prowadziła dynamiczną pracę na rzecz harcerstwa starszego. Doświadczenia tej pracy T. Piskorski spisał w poradniku „Krąg Starszoharcerski" wydanym w 1935 roku.
• W 1933 r. hm. J. Sosnowski publikuje broszurę pt. „Wytyczne programowe pracy zastępów chłopców starszych".
• Ruch Wędrowniczek - koncepcja pracy starszych dziewcząt w Organizacji Harcerek wypracowana w 1934 roku przez Komisję programową dla spraw starszych dziewcząt pod kierunkiem hm. Jadwigi Falkowskiej i hm. Józefiny Łapińskiej (komendantki Żeńskiej Szkoły Instruktorskiej w Buczu). W ramach programu wędrowniczek wyodrębniono zastępy i drużyny starszych dziewcząt, dając im dużą autonomię i samodzielność. Głównym celem ich pracy było szukanie odpowiedzi na pytanie: Jak żyć i pełnić służbę harcerską w dorosłym życiu?".
Program wędrowniczek to poznanie otaczającego świata, ludzi i przyrody, świadome rozwijanie zainteresowań i poszukiwania terenów służby społecznej tak dziś jak i na przyszłość w życiu rodzinnym, zawodowym i obywatelskim. Propagowano współdziałanie z czynnikami państwowymi i społecznymi w celu umacniania wewnętrznej siły Polski, a naukę, pracę i koleżeństwo traktowano odpowiedzialnie jako służbę krajowi. Oznaką wędrowniczek była trójlistna koniczynka noszona na krawacie. Nakładem GK Harcerek w 1938 roku ukazuje się książka „Harcerki wędrowniczki".
• hm. Paweł Mariusz Puciata w książce pt. „Wędrownicy" opisuje program wędrowniczy dla chłopców. Kreowały go w latach (1936-1939) niepokorne środowiska instruktorskie. Po licznych próbach i obserwacjach, doświadczeniach, wymianie opinii, myśli i zdań z eksperymentującymi instruktorkami (w ramach programu dla dziewcząt wędrowniczek) oraz twórczych dyskusjach zaproponowano swoiste założenia ideowo-programowe w pracy ze skautami-wędrownikami, oparte na trzech filarach:
• doskonalenia samego siebie,
• poszukiwania miejsca w społeczeństwie,
• służbie.
W 1938 r. Naczelnik Organizacji Harcerzy wprowadza naramiennik wędrowniczy rozkazem L. 10 z 10 czerwca 1938 r.
• Harcerskie Ochotnicze Drużyny Robotnicze działające w latach 1934-1936 realizowały program przeciwdziałania bezrobociu wśród harcerskiej młodzieży starszej. Szczególną rolę odegrały one przy przygotowaniu Zlotu w Spalę w 1935 r.
• Kuźnica - Zrzeszenie Akademickich Kręgów Instruktorskich powstałe w październiku 1938 roku jako efekt porozumienia harcerek i harcerzy-studentów warszawskich uczelni, których wiosną ówczesnego roku zintegrował kurs starszoharcerski, a następnie wspólny obóz wędrowny po Rumunii i Bułgarii. Praca Kuźnicy nacechowana była służbą społeczną w obszarach higieny
i zdrowia ludności wiejskiej, służby weterynaryjnej, oświaty i kultury. W czasie II wojny światowej „kuźniczanie" brali udział w wojnie obronnej i pracy konspiracyjnej. Po wojnie praca kuźniczan koncentrowała się na popularyzowaniu historii, geografii i kultury Warmii i Mazur oraz podejmowaniu wymiernej służby na rzecz zdrowia, walki z epidemiami, wykorzystywania gospodarki leśnej, pomocy administracji państwowej w spisie ludności oraz opieki nad dziećmi
i młodzieżą. Kuźnica zakończyła swoją działalność w 1947 roku.
• KIMB - Koło Instruktorów im. Mieczysława Bema działające w latach 1931-1939 pod wodzą m.in hm. Juliusza Dąbrowskiego w Warszawie. W 1933 roku KIMB łączy się z Kotem im. Andrzeja Matkowskiego. W 1937 roku do KIMB-u przyłącza się Krąg Instruktorski „Złota Strzała". Instruktorzy KIMB-u współredagują wspólnie z instruktorami Czarnej Wileńskiej Trzynastki starszoharcerskie pismo „Brzask" i „Na Przełaj". Działania KIMB-u są bardzo dynamiczne i nowatorskie. Instruktorzy KIMB-u opowiadają się za demokratyzacją ZHP, antysemityzmem oraz uspołecznianiem harcerstwa i podejmowaniem aktualnej problematyki społecznej w pracy z harcerską młodzieżą starszą. KIMB byt pomysłodawcą „Trzyletniego Wyścigu Pracy" największego chyba eksperymentu w zakresie metody pracy z młodzieżą starszą w ZHP w okresie międzywojennym. Niestety „Trzyletni Wyścig Pracy" z przyczyn braku konsekwencji ze strony GK ZHP oraz złożenia przez J. Dąbrowskiego rezygnacji z funkcji w GK ZHP jako protestu przeciw przyjęciu przez ówczesne władze ZHP Delegacji Hitlerjugend nie został zakończony i po drugim roku odstąpiono od jego realizacji. Był to bardzo ożywczy nurt w pracy z młodzieżą starszą w ZHP Doświadczenia zdobyte w czasie realizacji programu KIMB-u w pracy z młodzieżą starszą Juliusz Dąbrowski wspólnie z Tadeuszem Kwiatkowskim opisali w powieści Jeden trudny rok".
• Młodzieży starsza bierze udział w międzynarodowych zlotach starszych skautów oraz zlotach harcerstwa starszego, co pozwala na wzbogacenie doświadczeń i zebranie licznych pomysłów do dalszej pracy.
*1938-1939. Zostaje ogłoszone Pogotowie Wojenne Harcerek (wrzesień 1938) i Pogotowie Wojenne Harcerzy (maj 1939).
* 1939-1945. Trwa epopeja szaroszeregowa z fenomenalnym harcerskim programem wychowawczym na czas wojny „Dziś - Jutro - Pojutrze".
* 1946 r. Odbywa się pierwsza po wojnie Centralna Akcja Szkoleniowa.
* 1947-1948. Zostaje ogłoszony i jest realizowany program społeczny harcerstwa związany z udziałem młodzieży w odbudowie kraju – Harcerska Służba Polsce.
* 1949-1956. Zakaz formalnego działania ZHP (OH ZHP)
* 1956-1959 Są czynione próby odtworzenia przedwojennych nurtów poszukiwań programowo-metodycznych.
* 1958 r. W ramach Harcerskiej Akcji Letniej Młodzieży Starszej (HALMS) na terenie kraju z udziałem ponad 7 tysięcy młodzieży realizowano 4 duże akcje programowe:
a) Warmia i Mazury później „Perkoz", Frombork,
b) Rajd Pomorski,
c) Bieszczady, później Operacja Bieszczady' 40,
d) „Eksperyment 58" - akcja programowa, w ramach której młodzież starsza (szkół średnich) realizowała szeroko zakrojony program służby społecznej na rzecz środowiska i kraju, połączony z udziałem w badaniach naukowych, krajoznawstwem i wędrówką. Akcję przygotował i przeprowadził zespół instruktorów związanych z przedwojennym KIMBEM. Wypracowano i wdrażano do realizacji założenia ideowe i programowe stopnia Harcerza Orlego oraz programy 6 harcerskich znaków (harcerski znak przyjaźni, organizatorów dzieci, organizatorów wolnego czasu, wiedzy, szturmu na wieś i pracy) dostosowane do nowych warunków społeczno - politycznych.
* 1958 r. Warszawska Chorągiew ZHP prowadzi „Eksperyment Wędrowniczy". W wyniku psychologicznej analizy procesu kształtowania zainteresowań młodzieży przyjęto swego rodzaju algorytm postępowania przy budowaniu programu straszoharcerskiego, tzn.:
a) planowe i celowe zetknięcie młodzieży z konkretnymi problemami życia społecznego - ukazanie tych problemów w sposób zapewniający poznanie intelektualne i przeżycie emocjonalne,
b) uczenie badania tych problemów i wszechstronnego ich poznawania,
c) dochodzenie do własnych wniosków i do kształtowania własnych poglądów oraz do rozumienia mechanizmów życia i działania społecznego,
d) sterowanie procesem poznawania otaczającego świata dla ukazania
potrzeby:
• czynnego działania i przekształcania świata własnym wysiłkiem,
• podejmowania - na miarę swoich możliwości - działań społecznych już, teraz,
• wyrabiania postawy aktywności na jutro - na czas życia dorosłego. Realizacji tak budowanego programu miała służyć metoda wędrownicza wyrażona w dwóch przesłankach:
•Nie można narzucać bezpośrednio młodzieży działania społecznego, nie można „aktywizować na siłę", prowadzić uświadamiania społecznego przez słowa, przez podsuwanie gotowych sądów,
•Należy uczyć „otwierania oczu" na problematykę społeczną, wskazywać na to, co się wokół dzieje, zapraszać i zachęcać do wszechstronnego poznawania otaczającej rzeczywistości, rozbudzać zainteresowania-wspierać ich krystalizację, uczyć technik samodoskonalenia i samokształcenia, uczyć szukania faktów, dokonywania ich analizy, wyciągania wniosków
i tym samym budowania własnych poglądów, kształtowania własnej tożsamości. Obok Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego opracowano i wprowadzono Kodeks Wędrowniczy. Zakładano, że program pracy zastępów, drużyn i kręgów będzie budowany oddolnie - nie narzucano go z góry -
nie proponowano gotowych recept. Oparto się na zasadzie samodzielności programowej i samorządności jednostek organizacyjnych.
*1958 r. Poradnia Programowa GK ZHP „Sztab Kadra" wydaje zeszyt nr 1 do użytku wewnętrznego z 22 lipca 1959 roku „Metoda harcerska dla młodzieży starszej" (opracowany w nawiązaniu do metody KIMB-u).
* 1958 r. Pojawił się „nowy system" kierowania odgórnego programem (nakazujący zaangażowanie polityczne młodzieży starszej oraz jej realny udział w kształtowaniu życia) przez GK ZHP a ściślej przez Dział Młodzieży Starszej. Tradycyjne metody skautowe próbowano zastąpić centralnie narzucanym programem, a kształtowanie indywidualności - budowaniem pracy zespołowej - kolektywnej (konspekt książki do szkolenia i dyskusji „Praca Drużyn Starszoharcerskich" - GK ZHP 1961).
* 1958 r. W nawiązaniu do metody KIMB-u podjęto próbę wprowadzenia programu „Wędrownicy Pionierzy" (Wyd. Harc. Warszawa 1962 r.). Wprowadzono nim tzw. Miana Starszoharcerskie;
a) miano wędrownicze (w tym regulamin zdobywania indywidualnie stopnia wędrownika oraz zdobywania miana wędrowniczego dla zastępu i regulamin 6 znaków harcerskich),
b) miano pionierskie (w tym regulamin zdobywania indywidualnie stopnia pioniera, miana pionierów - kierunki pracy zespołów pionierskich oraz wskazówki organizacyjne do pracy zespołu pionierskiego).
Deklarowano m.in., że „Program Starszych Harcerzy to odpowiedź na pytanie co robić w zastępie wędrowników i zespole pionierskim? Drużynie wędrowników przyświeca zasada, że starsza młodzież harcerska działa społecznie w samorządnym zespole, określa nie tylko program i metody ale i również sposób organizowania się" - z zasady tej jednak szybko i umiejętnie się wycofano.
* 1961 r. Powstaje i jest realizowany program harcerskich drużyn specjalnościowych. Każda drużyna młodzieży starszej musi obrać własną specjalność-specjalizację.
*1973-1980 r. V Zjazd ZHP w 1973 r. wprowadza program HSPS. Byt to odgórnie narzucony program socjalistycznego wychowania dążący do umasowienia harcerstwa w szkołach ponad podstawowych. Program ten 12 wprowadził tzw. Sprawy i Zadania - tj. kierunki pracy np.: „Świat i My", „Nauka, technika, kwalifikacje", „Rzecznictwo, partnerstwo, samorządność", „Kultura i rekreacja". Wychowanie indywidualne zastąpiono zespołowym-kolektywnym. Preferowano pracę całymi drużynami - tzw. klaso-drużynami a nie zastępami. Prowadzono zbiórki metodą lekcyjną. Zrezygnowano np. z takich instrumentów jak sprawności. Bagatelizowano rolę tradycji i obrzędowości harcerskiej. Decyzją VII Zjazdu ZHP w 1981 roku, pod presją krytyki wielu środowisk, zrezygnowano z jego realizacji.
* 1980. Rozpoczyna się proces odradzania ZHP. Mają miejsce następujące wydarzenia m.in.: powstaje NSZZ „Solidarność", Harcerskie Pogotowie Zimowe, „Biała służba", Krakowski Zlot ZHP Wystawa Harcerska 70-lecia Harcerstwa. Powstają Kręgi Instruktorów Harcerskich im A. Małkowskiego, a następnie Porozumienie KIHAM, w ramach ZHP funkcjonuje Niezależny Ruch Harcerski (NRH).
* 1981-1986. Na skutek oddolnych działań reformatorskich KlHAM-u, NRH i wielu środowisk starszoharcerskich następuje proces odradzania ruchu harcerskiego a szczególnie straszoharcerskiego. Środowiska realizują tzw. „KIHAMOWSKI system stopni". W całym ZHP następuje ewolucyjny powrót metod i form pracy opartych na tradycyjnych założeniach ideowo-programowych. Pod przewodnictwem hm. Ryszarda Wojciechowskiego - kierownika Wydziału Harcerstwa Starszego GK ZHP zostaje oficjalnie wprowadzony nowy 6-stopniowy system stopni, w tym dla młodzieży starszej stopień wędrownika, „Harcerza Orlego" i „Harcerza Rzeczypospolitej". Wprowadzane są Starszoharcerskie znaki służb, następuje żywiołowy powrót do tradycji harcerskich, przyjęcie idei samorealizacji - braterstwa - służby. W „Perkozie" powstaje Szkoła Harcerstwa Starszego, której komendantem zostaje hm. Zbigniew Gajewski. Wydawany jest miesięcznik dla harcerzy starszych „Drużyna na tropie", poprzedniczka „Na tropie". W Krakowie wydawany jest „Harcerz Rzeczypospolitej". Organizowana jest Centralna Akcja Szkoleniowa (1982), Starszoharcerska Akcja Szkoleniowa (1983/84), l Polowa Zbiórka Harcerstwa Starszego (Tuczno 1982). Powstaje platforma samorządności młodzieży starszej; Rada Harcerzy Starszych ZHP i jej odpowiedniki na szczeblu chorągwi i hufców. Organizowane są Ogólnopolskie Zbiórki Przedstawicieli Harcerzy Starszych i ich odpowiedniki na szczeblu chorągwi i hufców. Władze ZHP przyjęty program Ofensywy Starszoharcerskiej. Po-
wstają ogólnokrajowy, chorągwiane i hufcowe sztaby Ofensywy Starszoharcerskiej zrzeszające spore grono kadry Starszoharcerskiej. Tworzy się żywiołowy ruch starszoharcerski lat osiemdziesiątych. W poszukiwaniach systemu pracy z młodzieżą starszą sięgnięto do elementów metody wędrowniczej (próba drużyny wędrowniczej w ramach SAS 1983 i 1984). Ukazują się cenne publikacje w ramach Biblioteki Harcerstwa Starszego (BHS). Hm. Ryszard Wojciechowski na łamach „Motywów" w cyklu artykułów pod wspólnym tytułem „W odpowiedzi 0. F." [0. F. = Olgierdowi Fietkiewiczowi - przyp. autora] prezentuje zarys specyfiki metody Starszoharcerskiej. Autorstwa hm. Stefana Wajdy - instruktora Wydziału Starszoharcerskiego GK ZHP ukazują się m.in. broszury i poradniki „W braterskiej gromadzie" i „W szczepie starszoharcerskim". Metodą wędrowniczą pracują środowiska starszoharcerskie, np. w chorągwi tarnowskiej kurs kadry Starszoharcerskiej „Matecznik", 13 Kadrowa Drużyna Starszoharcerska im. Króla J. III Sobieskiego i Krąg Instruktorski „Husaria", w chorągwi wałbrzyskiej Drużyna Starszoharcerska „Fokszekmek", w chorągwi piotrkowskiej Szczep Harcerski „Matecznik", III Szczep „Sosnowej Szyszki" w Szczecinie, 13 Drużyna Dębowego Liścia w Sochaczewie, 7 Sochaczewska Drużyna Starszoharcerska im. A. Matkowskiego. Powstają formy wielośrodowiskowej aktywności, np. „Krąg Białej Podkładki" pod wodzą hm. Bogdana Kazimierza Schuterlego HR. Najpierw zrzesza instruktorów i harcerzy starszych z chorągwi krakowskiej i tarnowskiej, następnie przeradza się żywiołowo w Ruch programowo-metodyczny o zasięgu ogólnopolskim skupiając szerokie grono niepokornej i twórczej młodzieży i kadry instruktorskiej. Rodzą się następne ruchy programowo - metodyczne tak o zasięgu regionalnym, jak i ogólnopolskim.
* 1989/1990 r. Z inicjatywy hm. Krzysztofa Sikory HR zawiązuje się ruch programowo-metodyczny Wędrownictwo, którego celem jest na podstawie doświadczeń wędrowniczych lat trzydziestych, roku 1957/58 i początku lat osiemdziesiątych wypracowanie spójnej metody wędrowniczej jako sposobu pracy z młodzieżą starszą w ZHP Kalendarium RPMW przedstawia zarys działalności wędrownictwa w latach 1989-2001.
* 1992 r. Rada Naczelna ZHP Uchwałą nr 22 z dnia 4.04.1992 r. przyjmuje „Harcerski System Wychowawczy", w zapisach którego z inicjatywy instruktorów związanych z ideą wędrownictwa pojawia się następujący zapis:
„W pionie starszoharcerskim najważniejsze w wychowaniu jest wędrownictwo
- czyli postawa wobec świata, w której przeważa pierwiastek samodzielnego jego poznawania, wyboru najbardziej interesujących zagadnień i dostrzeżenia ważnych społecznych problemów zgodnie ze Starszoharcerska dewizą „Wyjdź w świat - zobacz - pomyśl - pomóż" oraz „Wędrujemy przez świat po problemach, do człowieka". Harcerze stawiają przed sobą ambitne cele (wyczyn).
Zadania podejmują i wykonują indywidualnie albo w harcerskim zespole.
* 1992-1994. Pod kierunkiem hm. Jacka Smury, wówczas kierownika Wydziału Harcerstwa Starszego i Akademickiego GK ZHP przygotowywany jest Program Harcerstwa Starszego. Wokół prac nad Programem skupia się spore grono młodzieży starszej i młodej kadry instruktorskiej. W ramach prac nad programem odbywają się dwie konferencje starszoharcerskie w CSI w Zatęczu Wielkim i „OSW Perkoz". Promocja wypracowanego programu odbywa się na X (w Pająku), XI (w Strącznie) i XII (w Mateczu) PZHS. XXIX Zjazdu ZHP w grudniu 1993 r. podejmuje „Uchwałę w sprawie Programu Harcerstwa Starszego". Program ten to w istocie uporządkowany wg określonych zasad zestaw propozycji programowych możliwych do podejmowania przez środowiska starszoharcerskie. Jednym z mankamentów jego realizacji byt brak instrumentów metodycznych wspierających jego żywotność. Niemniej byt to dobry ożywczy wiatr dla harcerstwa starszego pierwszej połowy lat 90-tych.
* 1990 r. W grudniu obraduje XXVIII Zjazd ZHP który przywraca tradycyjne Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie oraz wybiera hm. Stefana Mirowskiego na Przewodniczącego ZHP a hm. Ryszarda Pacławskiego na Naczelnika ZHP. Rozpoczęta się dekada fundamentalnych przemian w ZHP ukoronowana m.in.:
- przywróceniem tradycji obejmowania honorowego protektoratu nad ZHP przez prezdentów III RR
- ponownym przyjęciem ZHP do światowych organizacji skautowych WOSM i WAGGGS,
- przywróceniem kapelanów harcerskich,
- podpisaniem porozumień o współpracy z najważniejszymi urzędami i instytucjami III RR
- zorganizowaniem zlotów ZHP - Pająk 1991, Zegrze 1995, Gniezno 2000,
- rozwojem harcerskich specjalności,
- rozwojem ruchów programowo-metodycznych
- podjęciem ciekawych inicjatyw programowych np. „Betlejemskie Światło Pokoju", „Małe ojczyzny", „Bądź gotów!" itp.
- kontynuacją zapoczątkowanych w 1982 r. Polowych Zbiórek Harcerstwa Starszego
* 1944-1996. ZHP poza Granicami Kraju realizuje metodę wędrowniczą wypracowaną w drugiej połowie lat trzydziestych. Na bazie tych doświadczeń instruktorzy ZHP GK publikują własne rozwiązania metodyczno-programowe.W Jerozolimie w 1944 r. ukazuje się broszura pt. „Problem skautów" (tj. starszej młodzieży) autorstwa hm. Bronisława Pancewicza. W Nairobi w 1945 r. zostaje wydana książeczka pt. „Praca Skautów" autorstwa hm. J. Brzezińskiego. W Indiach w 1947 r. ukazuje się książka pt. „Praca wędrowniczek i skautów" pod redakcją hm. Z. Peszkowskiego. W Londynie w 1980 roku ukazuje się książka „Wędrownicy" autorstwa hm. Bronisława Pancewicza. W Londynie 1976, a następnie w 1990 roku ukazują się dwa wydania książeczki „Wędrownicy - co wędrownik wiedzieć powinien" autorstwa hm. Bogdan Szwagrzaka.
Kalendarium
Ruchu Programowo-Metodycznego WĘDROWNICTWO
1989-2001
• w dniach 10-19 października 1989 r. w Szkole Harcerstwa Starszego „Perkoz" odbywa się kurs drużynowych starszoharcerskich, popularyzujący metodę wędrowniczą jako sposób pracy z młodzieżą starszą w ZHP
• W grudniu 1989 r. powstaje pomysł zawiązania Ruchu Programowo-Metodycznego Wędrownictwo.
Cel był prosty: na podstawie doświadczeń wędrowniczych lat trzydziestych, roku 1957/58 i początku lat osiemdziesiątych wypracować spójną wędrowniczą metodę pracy z młodzieżą starszą w ZHP Do stycznia 1990 r. trwają prace nad przygotowaniem Deklaracji Ruchu oraz założeń ideowych i programowo-metodycznych. W Bacówce Turystyki Kwalifikowanej na Brzance (508 m n.p.m.) na Pogórzu Ciężkowickim, w dniach 23-25 lutego 1990 r. odbyta się Zbiórka inauguracyjna, w czasie której przyjęto formalnie deklarację i zasady pracy Ruchu. Deklarację założycielską podpisali: hm. Nina Dąbrowska, hm. Stanisław Dąbrowski, hm. Wiesław Maślanka HO (wówczas Komendant SHS „Perkoz", od stycznia 1991 r. l Zastępca Naczelnika ZHP od 18 listopada 2000 - Naczelnik ZHP), hm. Kazimierz Kwiatkowski HR, hm. Krystyna Krok HR, hm. Krzysztof Sikora HR, hm. Witold Seweryn HO, hm. Sławomir Sorys HR oraz drużynowi drużyn starszoharcerskich wraz z drużynami: pwd. Piotr Kulpiński wędr., pwd. Andrzej Pulpiński (Gdańsk), Elżbieta Hawieńczuk wędr. (Pozezdże), Elżbieta Sztandarska wędr.
(Toruń), Mariola Wtosiak hs., Anita Janys hs., Agnieszka Malinowska hs. (Kraków-Nowa Huta), Michał Jońca wędr. (Tarnobrzeg), Arkadiusz Samotyk hs. (Sandomierz), Marek Serenda hs. (Rakowiec), Ewa Gręda wędr., Katarzyna Grabowska wędr. (Wysokie Mazowieckie), Marek Anszczak wędr, Marek Buko wędr. (Nowe Miasto Lubawskie), Wojciech Miąskowski HR. (Radomno), Marcin Woźny wędr. (Gorzów Wielkopolski), Piotr Warmiak HO. (Radom), Barbara Bukiel HR. (Zwoleń), Zbigniew Sataciński wędr, Ernest Kozłowski wędr. (Sochaczew), Marek Chwedczuk wędr. (Białowieża)
• Za stałą formę pracy wędrowniczej na szczeblu ogólnokrajowym przyjęto zloty wędrownicze. Na przewodniczącego Ruchu został wybrany hm. Krzysztof Sikora HR - inicjator i pomysłodawca Ruchu Programowo-Metodycznego Wędrownictwo. Tak więc praktycznie tam wszystko się zaczęto.
• W przyjętych wówczas założeniach ideowo-programowych czytamy m.in.: „...Wędrownictwo jest wspólnie tworzonym drogowskazem dla tych, którzy na przedprożu dojrzałości obywatelskiej, harcerstwo przyjęli jako sposób wędrowania przez życie i chcą mu nadać jakość niebanalną. [...] Wędrownictwo ma na celu zespolenie wysiłków w wypracowaniu spójnego sposobu pracy z młodzieżą starszą w ZHP i ukazywaniu możliwości realizacji idei wędrowniczych właśnie poprzez wędrówkę tą dosłowną – fizyczną oraz intelektualną - po wybranych zagadnieniach i problemach..."
• Za znak - symbol Ruch przyjmuje jodełkę wędrowniczą koloru zielonego z wpisaną weń watrą wędrowniczą (skautową) ułożoną na długotrwałe palenie.
• Przyjęto wówczas także trzy stopnie wtajemniczenia wędrowniczego:
I. Niebieski Krążek z wpisaną - (zna ideę wędrowniczą i swoją pośrodku watrą wędrowniczą „Małą ojczyznę"),
II. Zielony Krążek z wpisaną pośrodku watrą wędrowniczą - (wędrując -pracuję nad sobą, poszukuję swojego miejsca w społeczeństwie i podejmuję zadania harcerskiej służby) - tu wręczany jest naramiennik wędrowniczy
III. Czerwony Krążek z wpisaną pośrodku „Watrą Wędrowniczą" - (mistrz wędrownictwa),
• W dniach 27 kwietnia - 29 kwietnia 1990 r. na - Brzance odbył się I Zlot Wędrownictwa, w którym uczestniczyło 12 środowisk wędrowniczych. Rada Ruchu przyznała jodełki i naramienniki wędrownicze, które nocą, przy obrzędowym ognisku wręczył Przewodniczący Ruchu.
• 23 czerwca 1990 r. odbywa się integracyjna inicjatywa programowa „Wędrownicze Wici". W noc świętojańską" - środowiska wędrownicze o godz. 21.00 w miejscach swojego działania zapaliły wiciowe ogniska połączone z harcerską rozmową o starszoharcerskich - wędrowniczych sprawach. Do udziału w „Wędrowniczych Wiciach" organizatorzy zapraszali zaprzyjaźnione drużyny. O godzinie 21.09 uczestnicy śpiewali tradycyjną pieśń „Po całej Polsce o tej godzinie" na znak jedności w idei wędrowniczej.
• Wędrownictwo bierze czynny udział w wypracowaniu koncepcji i przeprowadzeniu VIII PZHS w Stebniku w 1990 roku, organizując ponownie tę formę spotkań starszoharcerskich w warunkach polowych (poprzednie PZHS były organizowane w środowiskach miejskich we Fromborku, Gdyni, Przemyślu),IV-ty najliczniejszy biwak prowadzony jest przez Kl „Krzemień" – środowisko wędrownicze z Częstochowy. Praktycznie w każdym następnym PZHS ruch wędrowniczy popularyzuje w różnych formach ideę i metodę wędrowniczą.
• W 1990 roku środowiska wędrownicze uczestniczyły w przygotowaniu i przeprowadzeniu Zlotu ZHP w Pająku pod Częstochową,
• W dniach 12-14 października 1990 r. Wędrowniczy Krąg Instruktorski „Absórd" z Nowego Miasta Lubawskiego organizuje Jesienny Rajd Wędrowniczy „Harcón" po Pojezierzu Brodnickim. Rajd jest kontynuowany w latach następnych.
• W dniach 12-14 października 1990 r. w SHS „Perkoz" odbywa się kurs drużynowych starszoharcerskich prowadzony metodą wędrowniczą. Uczestniczy w nim 96 osób. Kadrę stanowią instruktorzy Ruchu.
• W dniach 6-8 grudnia 1990 r. w SHS „Perkoz" odbyła się Zbiórka Rady Ruchu przyjmująca program pracy na rok 1991.
• W czasie II Zlotu na Brzance w dniach 29.11.91-01.12.1991 r. zawiązuje się Wędrowniczy Akademicki Krąg Instruktorski (WAKI), którego przewodniczącym zostaje wybrany phm. Piotr Warmiak HO a zastępcą phm. Wojciech Miąskowski HR. Krąg zrzeszał studentów z różnych uczelni. Naczelnik ZHP powołał Krąg formalnie rozkazem L.4/92. Członkowie założyciele decyzją Rady Ruchu otrzymują naramienniki wędrownicze w czasie uroczystego apelu zlotowego w Dąbrach.
• W ferie zimowe 1991 r. w Bacówce na Brzance, a w latach 1992-1993, w Szkole Podstawowej w Bolestawiu na Powiślu Dąbrowskim (woj. matopolskie), odbywają się kolejne zimowiska organizowane przez Radę Ruchu. Celem ich było prowadzenie prac nad doskonaleniem metodyki wędrowniczej, czyli wypracowywanie wtajemniczeń wędrowniczych, określenie roli i miejsca
wędrówki intelektualnej (po zagadnieniach, problemach oraz tej dosłownej-fizycznej na tonie przyrody, jako wędrowniczego kanonu poznawania otaczającego świata i rzeczywistości.
• W związku z nowymi wymogami regulaminowymi Rady Naczelnej ZHP pismem z dnia 26.03 1992 r. do Przewodniczącego ZHP hm. Stefana Mirowskiego, Rada Ruchu Wędrownictwo wystąpiła z wnioskiem o formalne uznanie ruchu za ogólnopolski oraz przyznanie jednego miejsca dla Ruchu w Radzie Naczelnej ZHP. Naczelnik ZHP rozkazem L.7/92 z 4 maja 1992 r. Ogłosił decyzję Rady Naczelnej ZHP uznając Ruch Programowo-Metodyczny Wędrownictwo za ogólnopolski. Członkiem Rady Naczelnej ZHP jako przedstawiciel Ruchu został phm. Wojciech Miąskowski HR.
• W 1991 r. w ramach Bieszczadzkiej Akcji Letniej (BAL) w tobozewie, a w 1992 r. w Wetiinie instruktorzy Wędrownictwa prowadzą Harcerski Hotelik „Mama Hotel". Uczestnicy Hoteliku współpracują aktywnie z Bieszczadzkim Parkiem Narodowym oraz Nadleśnictwem w zakresie przewodnictwa i wspólnych patroli Straży Ochrony Przyrody, jak również Służby Kultury Szlaku.
• W dniach 1-3 maja 1993 r. w czasie Zlotu Wędrowniczego na Brzance odbyt się Sejmik Wędrowniczy nt. „Drużyna wędrownicza w ZHP", który przerodził się w l Konferencję Wędrownicza.
...
afftobus