samobójstwa rozszerzone na tle ogólnej liczby samobójstw w Polsce w latach 1991-2005.pdf

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

UWARUNKOWANIA PSYCHOSPOŁECZNE I ZAPOBIEGANIE SAMOBÓJSTWOM

Aleksander Araszkiewicz, Edyta Pilecka

Klinika Psychiatrii Szpitala Uniwersyteckiego Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy

Samobójstwa rozszerzone

na tle ogólnej liczby samobójstw

w Polsce w latach 1991–2005

Extended suicides compared with general suicide cases

in Poland in 1991–2005

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. med.

Aleksander Araszkiewicz

Klinika Psychiatrii Szpitala

Uniwersyteckiego

Collegium Medicum UMK

ul. Kurpińskiego 19, 85–096 Bydgoszcz

e-mail: kikpsych@cm.umk.pl

Streszczenie

Celem niniejszej publikacji było przedstawienie problematyki samobójstw rozszerzonych w Polsce. Wie-

dza na temat przypadków tego rodzaju samobójstw nie jest obecnie wystarczająca do określenia skali

tego problemu. W pracy przeanalizowano 12 przypadków samobójstw rozszerzonych, które odnotowano

w latach 1991–2005, w odniesieniu do danych z piśmiennictwa. Opisano również typowy wizerunek sprawcy

i najczęstsze motywy popełnianych samobójstw.

słowa kluczowe:

słowa kluczowe: samobójstwo, samobójstwo rozszerzone, zabójstwo, psychoza

Abstract

The aim of the paper was to outline the problems of extended suicide in Poland. The existing body of

knowledge concerning such cases is insufficient for determining the range of this problem. Twelve cases

of extended suicide registered in the years 1991–2005 are analysed with reference to the data reported in

the literature. Moreover, a typical image of the perpetrator and the most frequent motives for committing

extended suicide are described.

key words:

Wstęp

Samobójstwo rozszerzone — tak obecnie lekarze psy-

chiatrzy tłumaczą podobne przypadki, których podłoże

wiąże się z załamaniem nerwowym i depresją, kiedy oso-

ba popełniająca ten czyn ma poczucie głębokiej winy,

sytuacji bez wyjścia, beznadziejności i osamotnienia. Jak

wynika z obserwacji, nie jest to akt spontaniczny, po-

przedza go splot wielu silnych emocji i negatywnych

wydarzeń.

Motywy takiego rozszerzonego samobójstwa wiążą się

z dążeniem do uchronienia najbliższych przed nieszczę-

ściem, cierpieniem i sytuacją bez wyjścia, w której

— zdaniem pacjenta — znaleźli się najbliżsi. Dotyczy

to zwykle osób, z którymi pozostaje on w bliskim związ-

„Matka zabija swoje ukochane dzieci. Następnie próbuje

się targnąć na własne życie.

W ten sposób chce uchronić siebie i swoich najbliższych

przed dalszym bezsensownym i okrutnym życiem”.

Suicydologia Tom 2, nr 1, 69–75

Towarzystwo Suicydologiczne

ISSN 1895–3786

www.suicydologia.viamedica.pl

słowa kluczowe:

key words:

key words: suicide, extended suicide, homicide, psychosis

SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1

ku emocjonalnym (najczęściej są to dzieci, niekiedy

współmałżonek) [1]. Samobójstwo rozszerzone zdarza

się w ciężkich depresjach psychotycznych, gdy chory chce

ustrzec swoich bliskich przed rzekomymi prześladowa-

niami czy aresztowaniem. Rzadziej przyczyną tego typu

samobójstwa jest „bilans depresyjny” [2]. Decyzja o po-

zbawieniu życia siebie i swoich najbliższych bywa rów-

nież determinowana sytuacją środowiskową, socjalno-

-bytową i realnymi problemami, których nie można od-

powiednio rozwiązać.

stycznymi potencjalnego samobójcy są: zaburzenia oso-

bowości (przejściowe lub trwałe), niedojrzałość emocjo-

nalna, mała odporność na stres, reagowanie autode-

strukcją na sytuację zagrożenia [7].

Ujęcie prawne

Samobójstwo rozszerzone w kontekście kryminalistycz-

no-procesowym ma cechy zarówno zabójstwa, jak i sa-

mobójstwa, z zastrzeżeniem, że sprawca czynu decydu-

je się na poszerzenie grona osób, których śmierć wydaje

mu się koniecznością. Najistotniejszą przesłanką jest

fakt, że zamiar zabójstwa musi istnieć co najmniej

w chwili powzięcia zamiaru popełnienia samobójstwa [8].

We współczesnych systemach prawnych samobójca nie

podlega karze za próbę samobójczą. W polskim prawo-

dawstwie nigdy nie uznawano samobójstwa za czyn za-

broniony, nie jest czynem zabronionym również próba

samobójcza. Ponieważ samobójstwo jest czynem niewąt-

pliwie negatywnie ocenianym przez społeczeństwo i spo-

łecznie niepożądanym, przestępstwem jest nakłanianie

do samobójstwa lub udzielanie pomocy w popełnieniu

samobójstwa przez inną osobę nawet na jej życzenie

— „kto namową lub przez udzielenie pomocy dopro-

wadza człowieka do targnięcia na własne życie, podlega

karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5” [9].

Postępowanie procesowe w sytuacjach samobójstw roz-

szerzonych kończy się decyzją o umorzeniu. Decyzja

sądu o umorzeniu sprawy w tych przypadkach jest uwa-

runkowana dwojako: w sprawie zabójstwa — ze wzglę-

du na fakt śmierci sprawcy oraz w sprawie nagłej śmier-

ci samobójczej sprawcy — wobec stwierdzenia braku

znamion czynu zabronionego.

Definicja i geneza

Samobójstwo rozszerzone z punktu widzenia krymino-

logii jest dwustopniowym następującym po sobie dzia-

łaniem, w którym jednostka popełnia morderstwo

i wkrótce potem popełnia samobójstwo [3]. Istotą zja-

wiska jest fakt, że samobójstwo pozostaje w ścisłym

związku motywacyjnym i przyczynowym z dokonanym

wcześniej zabójstwem. Pod względem psychologicznym

sprawca symbolicznie popełniając samobójstwo, w spo-

sób pośredni obciąża innych odpowiedzialnością za

swoją śmierć [4].

Terminu „samobójstwo rozszerzone” (pierwotnie angiel-

skie dyadic death — podwójna, diadyczna śmierć) po

raz pierwszy w swojej pracy użył Berman w 1979 roku.

Nazwa ta ewoluowała przez lata, przyjmując różne for-

my, między innymi postagressional suicide , extended su-

icide [5], z których ten ostatni szczególnie trwale zako-

rzenił się w polskim piśmiennictwie.

Pogłębione badania dotyczące samobójstw rozszerzo-

nych są niezwykle trudne, co wynika z bardzo ograni-

czonych możliwości analizy psychiatrycznej sprawcy,

jego relacji z najbliższymi, którzy stali się ofiarami zbrod-

ni, ze względu na fakt, że w trakcie zdarzenia ginie spraw-

ca i jego najbliżsi. W tych przypadkach trudno również

ustalić motyw czynu [6]. Ponieważ można przeprowa-

dzić jedynie analizę post mortem , jej jakość zależy od

liczby możliwych do uzyskania dokumentów i relacji

osób będących w bliskich związkach z ofiarami.

Zjawiska samobójstwa nie można wytłumaczyć w jedno-

stronny sposób. Nie istnieje bowiem tylko jeden czynnik

decydujący o tym, że dana osoba podejmuje decyzję

o odebraniu życia sobie i najbliższym. Pewnych nowych

aspektów tego zjawiska dostarcza podejście interdyscy-

plinarne, będące wynikiem wzajemnego oddziaływania

czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych.

Psychologia koncentruje się na poszukiwaniu czynników

determinujących zachowania suicydalne w cechach oso-

bowości człowieka. Szczególne znaczenie przypisuje się

zaburzeniom osobowościowym i problemom motywa-

cyjnym. W podejściach teoretycznych do problemu sa-

mobójstwa także widoczne są różnice. Niezależnie od

koncepcji teoretycznej wspólnymi cechami charaktery-

Epidemiologia samobójstw w Polsce

Zaznajomienie ze skalą problemu w Polsce oparto

w całości na najnowszych danych pochodzących z Wy-

działu Prasowego Komendy Głównej Policji [10].

W 2005 roku odnotowano 5625 zamachów samobójczych,

z których 4621 zakończyło się zgonem (ryc. 1).

Do zamachów samobójczych najczęściej dochodzi

w mieszkaniu oraz w pomieszczeniach zabudowań go-

spodarczych. Następne w kolejności miejsca to piwnica

i strychy, a także obszar parku i lasu. Można przypuszczać,

że podobnie jest w przypadku samobójstw rozszerzonych.

Część badaczy uważa, że osoby o skłonnościach samo-

bójczych preferują pewne metody odbierania sobie życia

i jeśli dostęp do tych metod jest ograniczony, prawdo-

podobnie nie będą szukać innych [11].

W tabeli 1 przedstawiono dane statystyczne dotyczące

ustalonych metod samobójstw w odniesieniu do prób

samobójczych dokonanych w Polsce w 2005 roku.

www.suicydologia.viamedica.pl

Aleksander Araszkiewicz, Edyta Pilecka Samobójstwo rozszerzone

6000

5000

4000

3000

2000

1000

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Lata

Ogółem

Mężczyźni

Kobiety

Rycina 1. Liczba zamachów samobójczych zakończonych zgonem w Polsce w latach 1991–2005

Figure 1. Suicides with death in Poland in 1991–2005

Tabela 1. Podstawowe metody dokonanych samobójstw

Table 1. Basic methods of suicides

Lp. Sposób popełnienia samobójstwa

Ogółem

Mężczyźni

Powieszenie się

4221

3690

Rzucenie się z wysokości

400

261

Zażycie środków nasennych

188

Rzucenie się pod pojazd

128

Utopienie się

Zastrzelenie się

Zażycie trucizny

Otrucie gazem

Inny sposób

230

148

Inną niezwykle istotną cechą badaną przez statystyków

zajmujących się problematyką samobójstw jest wiek

ofiar, co przedstawiono na rycinie 2.

Samobójstwo dotyka osób z wszystkich klas społecznych,

jednak w przypadku wykonywania niektórych profesji

ryzyko to jest szczególnie wysokie (prawnicy, lekarze,

żołnierze). Obecność chorób psychicznych wykazano

u około 90% samobójców, najczęściej były to zaburze-

nia depresyjne (ok. 50%) [12].

Zestawienie liczby samobójstw z podziałem na grupy

wiekowe i płeć w odniesieniu do województwa kujaw-

sko-pomorskiego w 2004 roku przedstawiono na ryci-

nie 3 [13].

Znamienne jest, że w województwie kujawsko-pomor-

skim odsetek zgonów, których przyczyną było samobój-

stwo (28,1%), jest równie wysoki jak liczba zgonów spo-

wodowanych wypadkami komunikacyjnymi (29,3%)

(ryc. 4) [11].

www.suicydologia.viamedica.pl

SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1

Rycina 2. Wiek osób podejmujących zamachy samobójcze

Figure 2. Age of persons commiting suicide

Rycina 3. Liczba zamachów samobójczych zakończonych zgonem w województwie kujawsko-pomorskim w 2004 roku

Figure 3. Suicides with death in kujawsko-pomorskie province in 2004

www.suicydologia.viamedica.pl

Aleksander Araszkiewicz, Edyta Pilecka Samobójstwo rozszerzone

29%

W 1983 roku Coid ujął w 3 prawa skalę zjawiska samo-

bójstw rozszerzonych na tle ogólnej liczby zamachów

samobójczych [14]: 1. przy wyższym wskaźniku zabójstw

w populacji stwierdza się niższy wskaźnik osób psy-

chicznie chorych oraz popełniających samobójstwo;

2. odsetek sprawców chorych psychicznie pozostaje taki

sam w wielu krajach, niezależnie od odsetka zabójstw;

3. odsetek chorych psychicznie popełniających morder-

stwo i samobójstwo pozostaje niemal niezmienny przez

wiele lat.

Zgodnie z tymi stwierdzeniami w Atlancie odnotowano

najniższy odsetek samobójstw rozszerzonych (1,4%)

przy wysokim współczynniku samobójstw 38,8 na 100

tys. mieszkańców, natomiast na przykład w Danii, gdzie

współczynnik samobójstw na 100 tys. mieszkańców

w 2000 roku wynosił 23,4, a stosunek samobójstw roz-

szerzonych do ogólnej liczby samobójstw był najwyższy

i wynosił blisko 30% [15, 16].

Opis sprawcy samobójstwa dokonanego po zabójstwie

przedstawia w swojej pracy Milroy [17], który scharak-

teryzował potencjalnego sprawcę jako mężczyznę żona-

tego, w wieku około 50 lat, który dokonuje mordu na

swoich najbliższych w głębokim przeświadczeniu słusz-

ności swojego czynu. Z kolei Kaliszczak i wsp. [8] opi-

sują, że wśród sprawców nie stwierdza się uwarunkowa-

nia od płci. Kobiety są sprawczyniami równie często jak

mężczyźni, natomiast ofiarami kobiet częściej są dzieci.

Główną przyczyną tego typu zachowań są zaburzenia

psychiczne, przyjmujące w niektórych przypadkach for-

mę zaburzeń o charakterze psychotycznym. Doznania

mają często charakter omamowy i urojeniowy. Przyczy-

nami są także ostre stany dekompensacji i frustracje

wśród osób z nieprawidłową osobowością.

Sposoby pozbawienia siebie i najbliższych życia w roz-

patrywanych typach samobójstw są różnorodne. Silny

wpływ mają czynniki związane z uwarunkowaniami spo-

łecznymi i kulturowymi, rodzaj zaburzeń psychicznych,

ale także popularność czy też dostępność środka — na

przykład broni palnej czy noża — do popełnienia za-

bójstwa w danej chwili.

43%

28%

Wypadki

komunikacyjne

Samobójstwa

Inne

Rycina 4. Zestawienie liczby zgonów spowodowanych

wypadkami komunikacyjnymi i samobójstwami w wo-

jewództwie kujawsko-pomorskim w 2004 roku

Figure 4. Death in trafic accidents and suicide compari-

son in kujawsko-pomorskie province in 2004

Niewykluczone jednak, że wśród zgonów spowodo-

wanych wypadkami komunikacyjnymi część stanowią

samobójstwa. Mogą to sugerować szczególnie tak

zwane niewyjaśnione zdarzenia na drogach. Razem

z kierowcą giną też inne osoby znajdujące się w po-

jeździe; być może są to właśnie przypadki samobójstw

rozszerzonych? Sytuacje takie wymagają jednak po-

głębionej analizy.

Samobójstwa rozszerzone w Polsce

W Polsce badania nad zjawiskiem samobójstw roz-

szerzonych są bardzo ograniczone. Nie ma obecnie

w naszym kraju ewidencji lub bazy danych dokumen-

tujących ten rodzaj śmierci. Ze względu na brak da-

nych statystycznych na ten temat niezwykle trudno jest

określić skalę zjawiska. Wszystkie przypadki zabójstw

i samobójstw są odpowiednio dokumentowane jako

pojedyncze sprawy. Ponieważ samobójstwo rozszerzo-

ne jest wzbudzającym grozę aktem, który wywołuje

duże emocje, sprawy tego typu są zazwyczaj publiko-

wane w najważniejszych gazetach i czasopismach

o zasięgu krajowym, w programach ogólnopolskich

telewizji publicznej i prywatnych oraz przedstawiane

w formie reportaży opartych na informacjach lekarzy

sądowych, relacji świadków i wydziałów policji

z miejsc zdarzeń (tab. 2).

Wnioski

W Polsce na każde 100 000 mieszkańców obecnie

16 osób popełnia samobójstwo. Kobiety częściej podej-

mują próby samobójcze niezakończone zgonem. Według

danych Komendy Głównej Policji (KGP) w ubiegłym

roku w Polsce odebrało sobie życie 3885 mężczyzn i tyl-

ko 736 kobiet. Oznacza to, że na 1 kobietę przypada

ponad 5 mężczyzn, co wynika prawdopodobnie z trady-

cji polskiej rodziny patriarchalnej, w której dominuje

model mężczyzny mającego zapewnić rodzinie byt,

a bezrobocie — dziś bardzo wysokie — sprzyja tego typu

wyborom. Inna też jest natura kobiet, które częściej zgła-

www.suicydologia.viamedica.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: