Prawa i obowiązki człowieka i obywatela
Każde państwo demokratyczne gwarantuje swoim obywatelom szeroki katalog praw. Jego przestrzeganie jest najlepszym wyznacznikiem prawidłowego funkcjonowania ustroju demokratycznego. Wprawdzie konstytucje państw rządzonych totalitarnie bądź autorytarnie też zawierały zapisy dotyczące praw obywatelskich, ale były to zapisy o charakterze ściśle propagandowym, gdyż nie istniały prawne gwarancje ich przestrzegania.
W ustawodawstwie konstytucyjnym występują dwa pojęcia: prawa człowieka i prawa obywatelskie. Pierwszy z tych terminów ma ogólniejsze znaczenie, odnosi się bowiem do wszystkich jednostek przebywających na terytorium danego państwa, niezależnie od posiadanego przez nie obywatelstwa. Natomiast prawa obywatelskie dotyczą tylko osób spełniających formalny warunek posiadania obywatelstwa. Jednak taki sam jest rodowód obu rodzajów praw - artykuł 30 Konstytucji mówi, iż przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Prawa obywatelskie należy więc traktować jako rozwinięcie i uszczegółowienie w danym kraju elementarnego katalogu praw człowieka.
Polskie prawo określa, że obywatelami Rzeczypospolitej są automatycznie ci wszyscy, którzy urodzili się z rodziców będących obywatelami polskimi, bez względu na miejsce urodzenia. Działa w tym przypadku prawo krwi. Wystarczy, by tylko jedno z rodziców miało polskie obywatelstwo. Są jednak kraje, w których obowiązuje prawo ziemi. Tak jest na przykład w Stanach Zjednoczonych, gdzie o przyznaniu obywatelstwa decyduje fakt urodzenia się na obszarze tego kraju, niezależnie od tego, jakie obywatelstwo posiadają rodzice dziecka.
Obywatelstwo polskie można jednak uzyskać nie tylko przez urodzenie, ale również w drodze nadania. Takie prawo przysługuje prezydentowi RP, który może z niego skorzystać na wniosek osoby zainteresowanej. Najczęściej obywatelstwo jest nadawane polskim repatriantom, a także osobom, które wstąpiły w związek małżeński z obywatelami polskimi. Prezydent może także uhonorować polskim obywatelstwem osoby, które mają szczególne zasługi dla naszego kraju (o ile oczywiście zwrócą się ze stosownym wnioskiem).
W Konstytucji umieszczono zakaz odbierania obywatelstwa polskiego. W ten sposób odcięto się od niechlubnej przeszłości po II wojnie światowej, kiedy to władze komunistyczne odebrały obywatelstwo wielu Polakom związanym z rządem RP na emigracji (między innymi gen. Władysławowi Andersowi). A także od represji po wydarzeniach marcowych 1968 roku, gdy na mocy decyzji administracyjnych odebrano polskie obywatelstwo wielu osobom zmuszonym do emigracji. Obowiązuje też zakaz ekstradycji obywateli polskich. Jeżeli popełnili oni przestępstwa za granicą i przebywają w Polsce, tutaj muszą być sądzeni. Ochrona prawna obejmuje również osoby przebywające w Polsce, a nieposiadające obywatelstwa polskiego: przysługuje im prawo azylu oraz prawo do uzyskania statusu uchodźcy, a także dotyczy ich zakaz ekstradycji, jeśli na przykład są podejrzane o popełnienie przestępstwa z przyczyn politycznych bez użycia przemocy.
Katalog praw jednostki oparty jest na zasadzie równości. Oznacza ona po pierwsze, iż wszystkim jednostkom przysługują jednakowe prawa. Po drugie - że wszyscy ludzie są równi wobec prawa, a więc podlegają takiej samej ochronie prawnej. Po trzecie - że wszyscy muszą być w równy sposób traktowani przez władze publiczne. Z tą zasadą ściśle się wiąże zakaz dyskryminacji rozumianej bardzo szeroko jako nierówne traktowanie, przy czym najczęściej wymienia się w literaturze prawniczej zakaz dyskryminacji ze względu na rasę, płeć, wiek, kolor skóry oraz przekonania polityczne.
Katalog praw jednostki obejmuje trzy kategorie: prawa osobiste, prawa polityczne oraz prawa społeczno-ekonomiczne. Wśród praw osobistych pierwsze miejsce zajmuje prawo do życia. W Konstytucji znalazł się zapis, iż państwo jest zobowiązane do prawnej ochrony życia każdego człowieka. Jest to sformułowanie kompromisowe, zostało ono poprzedzone długą dyskusją na temat konieczności konstytucyjnej ochrony życia poczętego, postulowanej przez środowiska prawicowe. Ostatecznie zdecydowano się na zapis bardzo ogólny, przesuwając kwestie szczegółowe do uregulowania na poziomie zwykłej ustawy. Z prawem do ochrony życia ściśle wiąże się zakaz stosowania tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania, a także zakaz przymusowego poddawania eksperymentom naukowym.
Podstawowe znaczenie dla tej kategorii praw ma nietykalność i wolność osobista jednostki. Pozbawienie wolności może nastąpić tylko na podstawie decyzji sądu. Jednostka podejrzana o popełnienie przestępstwa może być zatrzymana do dyspozycji policji na maksimum 48 godzin i kolejne 24 godziny do dyspozycji sądu. Jeżeli w tym czasie sąd nie wyda nakazu tymczasowego aresztowania, zatrzymany musi być zwolniony. Okres zatrzymania nie może więc przekroczyć 72 godzin. Gwarancją wolności osobistej jest zasada domniemania niewinności. W artykule 43 Konstytucji czytamy: każdego uważa się za niewinnego dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Każdy człowiek ma prawo do ochrony prywatności oraz czci i dobrego imienia. W tym prawie mieści się nienaruszalność spokoju domowego, nienaruszalność korespondencji, a także ochrona danych osobowych.
Ochrona danych osobowych, ogólnie zagwarantowana w Konstytucji, znalazła swoje rozwinięcie w ustawie z sierpnia 1997 roku. Mowa jest w niej, że każdy człowiek ma prawo do nieujawniania własnych danych osobowych, z wyjątkiem ściśle określonych w ustawie przypadków. Władze publiczne mają zakaz pozyskiwania, gromadzenia i udostępniania informacji osobowych z wyjątkiem tych, które są niezbędne w demokratycznym państwie prawnym. Osoba zainteresowana ma natomiast prawo dostępu do wszelkich dokumentów i danych jej dotyczących.
Swoboda poruszania się oznacza, iż każda osoba znajdująca się na terytorium RP może wybierać sobie miejsce pobytu bez żadnych ograniczeń, a także może swobodnie opuścić obszar Polski.
Wolność sumienia i religii również mieści się w obszarze praw osobistych. Zapewnia ona każdej osobie prawo do wyznawania dowolnej religii oraz uczestniczenia w praktykach i obrzędach religijnych. Z drugiej strony nikt nie może być zmuszany do udziału w rytuałach religijnych.
Religia związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, jednak przy poszanowaniu wolności sumienia i religii innych osób. Dla praktycznego funkcjonowania wolności sumienia ważny jest również zapis, iż żadna osoba nie może być zobowiązana przez organy władzy publicznej do ujawniania swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.
Wolność wypowiedzi obejmuje - zgodnie z artykułem 54 Konstytucji - swobodę wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Zakazana jest cenzura prewencyjna, a także koncesjonowanie (czyli wydawanie zezwoleń na działalność) prasy. Muszą natomiast otrzymywać koncesje - ze względu na konieczność utrzymania porządku w eterze - stacje radiowe i telewizyjne.
W katalogu praw politycznych wymienione są dwa rodzaje praw: uniwersalne, przysługujące każdemu człowiekowi przebywającemu na terytorium Rzeczypospolitej, oraz prawa przysługujące jedynie obywatelom RP.
Do tej pierwszej grupy należy przede wszystkim prawo do zrzeszania się. Jedynym jego ograniczeniem jest zakaz tworzenia organizacji podważających porządek konstytucyjny RP. Prawo to obejmuje m.in. tworzenie partii politycznych, związków zawodowych, organizacji rolniczych oraz stowarzyszeń pracodawców. Związkom zawodowym zagwarantowano prawo do strajku, a także prawo do zawierania wraz ze związkami pracodawców układów zbiorowych pracy.
Wśród tej grupy praw jest również prawo do organizowania pokojowych zgromadzeń. Jedynym warunkiem, jaki muszą spełnić inicjatorzy takiego zgromadzenia, jest złożenie wniosku do władz gminy. Jeżeli zostaną spełnione wymogi formalne, zgoda władz gminy na demonstrację czy wiec jest obligatoryjna (obowiązkowa).
Każdy człowiek przebywający w naszym kraju ma prawo składania petycji, wniosków i skarg dotyczących działalności organów władzy publicznej, przy czym może występować we własnej sprawie, w sprawie osoby trzeciej za jej zgodą lub w interesie publicznym.
Do grupy praw politycznych przysługujących tylko obywatelom polskim należy przede wszystkim prawo wyborcze. Obejmuje ono prawo wybierania posłów, senatorów, prezydenta RP oraz przedstawicieli samorządu terytorialnego (czynne prawo wyborcze) a także prawo kandydowania do organów władzy (bierne prawo wyborcze). Pełnoletniemu obywatelowi przysługuje również prawo do udziału w referendum.
Obywatele mają także prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach. Oznacza to, iż wszystkie osoby spełniające określone warunki formalne (wykształcenie, doświadczenie zawodowe, znajomość języków obcych itd.) mogą sprawować funkcje publiczne, czyli że o doborze kadr nie mogą decydować żadne czynniki pozaformalne.
Istotne znaczenie dla funkcjonowania demokracji ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej i osób pełniących funkcje publiczne. Umożliwia ono kontrolę opinii publicznej nad poczynaniami urzędników różnych szczebli.
W katalogu praw społeczno-ekonomicznych na pierwszym miejscu znajduje się prawo do własności i dziedziczenia. W artykule 21 Konstytucji podkreślono, że wywłaszczenie jest dopuszczalne tylko ze względu na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Wszystkim formom własności - prywatnej, państwowej, spółdzielczej, komunalnej - przysługuje taka sama ochrona prawna.
W Konstytucji znajdują się również zapisy dotyczące problematyki pracy. Wprowadzono zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16, podkreślono prawo obywateli do wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz wolności wyboru miejsca pracy (artykuł 65). Obowiązek pracy może być nałożony tylko w drodze ustawy (dotyczy to na przykład pracy więźniów). Państwo ma obowiązek walki z bezrobociem poprzez organizowanie robót publicznych, a także poradnictwa i szkolenia zawodowego. Na państwo został nałożony obowiązek wypłacania zasiłku dla bezrobotnych. Pracownikom zagwarantowano prawo do określonych ustawowo dni wolnych od pracy i do corocznego płatnego urlopu oraz do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Konstytucja gwarantuje prawo do zabezpieczenia społecznego w przypadku choroby i inwalidztwa oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego.
Ważną pozycję wśród praw społeczno-ekonomicznych zajmuje prawo do ochrony zdrowia, oznaczające równy dostęp obywateli do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych. Szczególna opieka zdrowotna przysługuje dzieciom, kobietom w ciąży, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.
Konstytucja wymienia także prawo do nauki. Nauka do 18. roku życia jest obowiązkowa. W szkołach publicznych kształcenie jest bezpłatne, ale rodzice mogą umieszczać swoje dzieci również w szkołach niepublicznych - prywatnych bądź społecznych. Założycielami szkół niepublicznych mogą być jednak tylko obywatele polscy.
Z prawami jednostki gwarantowanymi przez konstytucję ściśle związane są jej obowiązki wobec państwa polskiego. Dzielą się one na dwie grupy: pierwsza dotyczy wszystkich osób znajdujących się na obszarze Rzeczypospolitej, druga tylko obywateli polskich. Do pierwszej grupy należy obowiązek przestrzegania prawa polskiego, płacenia podatków oraz dbałości o stan środowiska naturalnego. Do drugiej grupy zaliczono obowiązek wierności Rzeczypospolitej Polskiej i troski o dobro wspólne, a także obowiązek obrony ojczyzny, obejmujący służbę wojskową.
Prawa człowieka i obywatela są tylko wtedy realne i skuteczne, gdy w systemie konstytucyjnym istnieją prawne gwarancje ich przestrzegania. Dają one jednostce możliwość dochodzenia swojego interesu w przypadku naruszenia jej praw. Konstytucja III RP przewiduje pięć takich gwarancji. Po pierwsze, jest to zasada wynagrodzenia szkody wyrządzonej osobie z powodu niezgodnych z prawem działań organu władzy publicznej. Po drugie, zasada dochodzenia na drodze sądowej naruszonych praw. Po trzecie, zasada dwuinstancyjności w postępowaniu sądowym, to znaczy możliwość zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Po czwarte, instytucja skargi konstytucyjnej wnoszonej do Trybunału Konstytucyjnego i przysługującej każdej osobie, której konstytucyjne prawa zostały naruszone (może być ona wykorzystana dopiero po wyczerpaniu drogi postępowania administracyjnego i sądowego). Po piąte, możliwość występowania do Rzecznika Praw Obywatelskich ze skargami na działania organów władzy publicznej.
vicotel