WOLEŃSKI JAN - Czy fizyka opiera się na założeniach filozoficznych.pdf - NAUKI ŚCISŁE - antonif

CZY FIZYKA OPIERA SIĘ NA ZAŁOŻENIACH FILOZOFICZNYCH

Strona 1 z 19

To jest wersja html pliku http://www.kkm.uj.edu.pl/pprzyrody/Wolenski.doc .

G o o g l e automatycznie generuje wersję html dokumentu podczas indeksowania Sieci.

Aby utworzyć łącze lub zakładkę do tej strony, użyj następującego adresu url:

q=cache:39JcOPPu8WAJ:www.kkm.uj.edu.pl/pprzyrody/Wolenski.doc+www.kkm.uj.edu.pl&hl=pl&ct=clnk&cd=2&gl=pl

Google nie jest w żaden sposób związany z autorami tej strony i nie odpowiada za jej tre

Znaleziono tyko w linkach do tej strony: www kkm uj edu pl

CZY FIZYKA OPIERA SIĘ NA

ZAŁOŻENIACH FILOZOFICZNYCH? 1

Jan Woleński

W istocie rzeczy tytuł niniejszego artykułu mógłby być uogólniony

przez zastąpienie słowa ‘fizyka’ przez ‘nauki przyrodnicze’ (i ‘opiera się’

przez ‘opierają się’). 2 Niemniej jednak, rozpatrywanie kwestii z punktu

widzenia fizyki jest uzasadnione z co najmniej dwóch powodów. Po

pierwsze, nauka ta słusznie uchodzi za najbardziej rozwiniętą część

przyrodoznawstwa. Dla filozofa ważne jest przede wszystkim to, że jej

struktura logiczna jest znacznie wyraźniejsza niż innych dyscyplin

przyrodniczych. Po drugie, sprawy ułożyły się z historycznego punktu

widzenia tak właśnie, że problem relacji pomiędzy fizyką a filozofią

pojawił się zaraz na początku dziejów filozofii europejskiej. Wczesna, tj.

jońska grecka filozofia przyrody dotyczyła physis , tj. natury i stąd wzięła

się nazwa ‘fizyka’. Można więc powiedzieć, że pierwotnie przedmiot fizyki

i filozofii był tożsamy, a to samo dotyczyło też metody. Arystoteles był

zapewne pierwszym, kto odróżniał filozofię, dokładniej prote filozofia

(filozofia pierwsza) jako naukę o bycie jako bycie od fizyki jako

empirycznej refleksji o przyrodzie. Ta różnica była w pełni respektowana

przez Archimedesa, pierwszego wielkiego fizyka matematycznego i już

nigdy nie znikła. Byli jej świadomi np. fizycy późnego średniowiecza jak

Burridan czy Oresme, którzy swoją teorią impetu antycypowali ideę masy.

Nie jest oczywiście kontrprzykładem to, że Newton wyłożył dynamikę

klasyczną w dziele zatytułowanym Philosophiae naturalis principia

mathematica , ponieważ odpowiadało to już wówczas utrwalonego

zwyczaju terminologicznego, utrzymującego się do dzisiaj w pewnym

file://C:\Documents%20and%20Settings\Grzesiek\Pulpit\search.htm

2008-07-09

CZY FIZYKA OPIERA SIĘ NA ZAŁOŻENIACH FILOZOFICZNYCH

Strona 2 z 19

zakresie.

Z drugiej jednak strony było też tak, że najwięksi fizycy, Galileusz,

Newton, Maxwell, Einstein, Bohr czy Heisenberg, by wymienić tylko

kilku, podejmowali rozmaite kwestie filozoficzne, traktowali je jako bardzo

ważne, a nawet pisali książki zatytułowane Fizyka a filozofia (np.

Heisenberg) lub jakoś podobnie . Z drugiej strony, filozofowie, nie tylko

przedstawiciele jońskiej kosmologii, zajmowali się tym samym

przedmiotem, co fizycy, mianowicie przyrodą. Jedni brali pod uwagę

osiągnięcia fizyków jako istotne dla filozoficznego rozumienia świata, np.

Locke w istotny sposób korzystał z wyników Newtona, ale w inni, jak

Bergson czy Heidegger utrzymywali, że nauki przyrodnicze nie mają nic

specjalnie interesującego do powiedzenia o świecie, przynajmniej z punktu

widzenia filozofa. Pomijając tych ostatnich, stajemy przed pytaniami, czy

fizyk wypowiadając się na tematy filozoficzne czyni to jako fizyk właśnie

czy też pełni rolę filozofa oraz pytanie niejako odwrotne, tj. o charakter

wypowiedzi filozofów odwołujących się do fizyki, przy czym pierwsze

uważam za ważniejsze i bardziej interesujące. Otóż twierdzę, że

filozofujący fizyk działa jako filozof oraz, że fizyk qua fizyk nie musi

wypowiadać się w sprawach filozoficznych. To przesądza, że związek

fizyki i filozofii, jakkolwiek byłby ścisły, ma charakter faktyczny, a nie

konieczny. Okoliczność ta nie przeczy to heurystycznej roli przekonań

filozoficznych w rozwoju fizyki, ani też oddziaływania odwrotnego. Wiara

Einsteina w porządek świata motywowała jego usiłowania w kierunku

sformułowania teorii mikroświata spełniającej zasadę determinizmu, a, z

drugiej strony, powstanie mechaniki klasycznej skutkowało pojawieniem

się tzw. światopoglądu mechanistycznego, tj. wizji świata, w której

wszystko, łącznie z postępowaniem człowieka podlegało zasadom

dynamiki Newtona. 3 Aczkolwiek powyższe konstatacje wyrażają

oczywistości, ale tak to już bywa w filozofii, że to, co oczywiste wymaga

dalszej analizy.

Patrząc od strony filozofii, jej koneksje z fizyką przebiegają po

krawędziach różnych dyscyplin filozoficznych, m. i. epistemologii, filozofii

nauki, nawet etyki, ale najmocniejsze są w metafizyce. Tradycyjnie

wyjaśnia się nazwę ‘metafizyka’ jako wynik katalogowania dzieł

Arystotelesa przez Andronikosa z Rodos (I w. p. n. e.). Umieścił on księgi

o pierwszej filozofii napisane przez Arystotelesa za jego traktatem o fizyce,

czyli ta meta ta fyzika , co doprowadziło do powstania słowa metafizyka , a

potem jego łacińskiego odpowiednika, tj. wyrazu metaphysica . Objaśnienie

to bywa jednak kwestionowane przez niektórych badaczy, którzy

file://C:\Documents%20and%20Settings\Grzesiek\Pulpit\search.htm

2008-07-09

CZY FIZYKA OPIERA SIĘ NA ZAŁOŻENIACH FILOZOFICZNYCH

Strona 3 z 19

przyjmują, że perypatetycy, tj. kontynuatorzy Stagiryty, rozumieli przez

metafizykę, a może nawet używali odpowiedniej nazwy, ogólne badanie

bytu już niedługo po Arystotelesie. 4 W średniowieczu utrzymywano, że

istnieją rozmaite rodzaje abstrakcji: fizyczna (dla filozofii natury, tj. fizyki

właśnie), matematyczna (dla wyrażania ilości) i metafizyczna (dla analizy

bytu jako bytu). 5 W podziale tym zawarte jest stopniowanie i hierarchia

podporządkowania. Filozofia natury jako fizyka jest podporządkowana

matematyce, a ta metafizyce. Wprawdzie porządek ten sankcjonuje role

matematyki w badaniach przyrodniczych, ale także przesądza, że

najwyższe zasady bytu maja charakter jakościowy. Nawiasem mówiąc,

nigdy, czego należy chyba żałować, metafizyka nie była traktowana jako

rozważania o fizyce i jej metodach, a więc jako określona metanauka

odnosząca się do fizyki, podobnie jak metamatematyka dotyczy

matematyki a metafilozofii – filozofii.

Jeśli przyjąć, że filozofia i fizyka zajmują się bytem, czyli tym, co

istnieje, to łatwo sformułować pytania, które zadają przedstawiciele tych

nauk. Główne są następujące: Co stanowi początek wszechświata? Jaki

wszechświat jest, czy np. skończony w czasie i przestrzeni czy też

nieskończony? W jaki sposób rozwija się świat fizyczny i dokąd zmierza?

Jakie są najbardziej podstawowe składniki materii? Jakie podstawowe siły

występują w przyrodzie? Są to pytania fundamentalne i dla wielu domagają

się jakiejś odpowiedzi. W związku z tym można zarysować trzy kwestie w

sprawie stosunku filozofii i fizyki:

A. Czy fizyka opiera się na założeniach filozoficznych?

B. Czy fizyka ma konsekwencje filozoficzne?

C. Czy możliwa jest synteza filozofii i fizyki?

Zacznę od pewnej Uwagi na temat (C), a dokładniej w sprawie jego

specjalnego przypadku. Już Arystoteles stosował termin teologike na

oznaczenie nauki o bycie jako bycie. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że

nie chodziło mu o teologię jako naukę o rzeczach boskich, tj. to, co potem

nazwano scientia divina . Właściwym tłumaczeniem teologie nie jest

‘teologia’, ale ‘teleologia’ lub ‘teleologika’; ma to związek z przekonaniem

Arystotelesa, że celowość jest boskim (nadprzyrodzonym) elementem

natury. Jest to o tyle ważne, że i dzisiaj spotykamy dążności zmierzające do

ograniczenia relacji pomiędzy fizyką i metafizyką do zagadnień

teologicznych. Zgodnie z tym poglądem, myślę, że jakoś, czasem

nieświadomie związanym ze średniowieczną koncepcją rodzajów

abstrakcji, takie kwestie jak istnienie Boga czy kształt świata jako rezultatu

file://C:\Documents%20and%20Settings\Grzesiek\Pulpit\search.htm

2008-07-09

CZY FIZYKA OPIERA SIĘ NA ZAŁOŻENIACH FILOZOFICZNYCH

Strona 4 z 19

inteligentnego projektu są jedynymi godnymi uwagi problemami na styku

fizyki i metafizyki, o ile zakłada się, ze możliwa jest teologia racjonalna. W

tym związku pojawiają się rozmaite mniej lub bardziej ambitne próby

syntezy nauk szczegółowych i filozofii. Wprawdzie nie zaprzeczam, że

można czy też nawet trzeba rozważać niektóre teoretyczne problemy

teologii z punktu widzenia aktualnego stanu wiedzy przyrodniczej, w

szczególności fizyki (do tej sprawy jeszcze wrócę), ale uważam

wspomniane ograniczenie fizyko-metafizyki, by tak rzec za niczym

nieuzasadnione jej obcięcie. Problem trzeba więc rozważać z ogólniejszej

perspektywy, tj. pytać o ewentualną syntezę fizyki i filozofii, z ewentualną

dalsza konkretyzacją, np. w postaci zespolenia fizyki i metafizyki. Jaki

charakter miałaby mieć taka synteza, czy np. taki jak integracji chemii i

biologii w przypadku biochemii lub chemii i fizyki w przypadku

fizykochemii? Moim zdaniem odpowiedź wymaga uprzedniego

rozpatrzenia pytań (A) i (B).

Oba wspomniane pytania można rozważać razem, ponieważ pojęcia

założenia i konsekwencji są ze sobą związane: gdy mówimy, że A jest

założeniem, to automatycznie przyjmujemy, że pociąga za sobą jakieś

konsekwencje, a gdy uznajemy, że B jest konsekwencją, to automatycznie

przyjmujemy, że jest następstwem jakichś założeń. W związku z tym,

pojęcia założenia i konsekwencji stają się centralne dla analizy pytań (A) i

(B) oraz ewentualnych odpowiedzi na nie. Oto trzy charakterystyczne

wypowiedzi:

O ile tedy wszelka ejdetyczna nauka jest zasadniczo niezależna od wszelkiej

nauki o faktach, to z drugiej strony coś wręcz przeciwnego zachodzi w odniesieniu do

nauki o faktach. Nie istnieje żadna tego rodzaju nauka, która jako nauka w pełni

rozwinięta mogłaby być wolna od ejdetycznych Poznań i tym samym niezależna od

nauk ejdetycznych, czy to formalnych, czy materialnych. Gdyż po pierwsze , rozumie

się samo przez się, ze nauka doświadczalna wszędzie tam, gdzie przeprowadza

pośrednie uzasadnienie sądów, musi postępować zgodnie z formalnymi zasadami

naczelnymi, którymi zajmuje się formalna logika. W ogólności musi ona być

związana prawami, które należą do istoty przedmiotu w ogóle , gdyż – jak każda nauka

– jest skierowana na przedmioty. Przez to wchodzi w związki z kompleksem

formalno-ontologicznym dyscyplin, który obok formalnej logiki w węższym sensie

obejmuje pozostałe dyscypliny formalnej „mathesis universalis” (a więc także

arytmetykę, czystą analizę, teorię mnogości). Do tego przybywa – po drugie – to, ze

każdy fakt obejmuje jakiś materialny zespół momentów istoty i każda ejdetyczna

prawda przynależna do zawartych w nim czystych istot musi rodzić prawo, które

wiąże dany faktyczny wypadek jednostkowy, tak jak każdy możliwy w ogóle. 6

Gdy stawiamy jakiekolwiek zagadnienie naukowe, nadajemy pojęciom

file://C:\Documents%20and%20Settings\Grzesiek\Pulpit\search.htm

2008-07-09

CZY FIZYKA OPIERA SIĘ NA ZAŁOŻENIACH FILOZOFICZNYCH

Strona 5 z 19

występującym w sformułowaniu tego zagadnienia pewne znaczenie, a znaczenie to

jest już wyrazem pewnego stanowiska w zakresie podstawowym dla danej nauki.

Stanowisko to wstawiamy niejako z góry w samo zagadnienie. Jeżeli fizyk pyta o

warunki powstania jakiegoś zjawiska, to wnosi w to zagadnienie szereg założeń

tyczących jego obiektywności, związku przyczynowego itp. Owe założenia mają

charakter epistemologiczny, a wiec należą do zakresu badawczego teorii poznania.” 7

Ale trzeba pamiętać, że twierdzenie Gödla odnosi się do matematyki i systemów

dedukcyjnych pojmowanych w sposób formalistyczno-konwencjonalistyczny, a więc

właśnie ze stanowiska, które nie uznaje istnienia czy nawet możliwości

bezpos5redniego poznania apriorycznego. Czy da się ono stosować także przy

uznawaniu istnienia takiego poznania, nie mogę tutaj rozstrzygać. Wymagałoby to

przeprowadzenia osobnych rozważań, a w szczególności, czy to twierdzenie da się

utrzymać przy uznawanych tu założeniach, a nadto jaki jest jego właściwy sens. 8

Husserl odróżniał formalną i materialną ontologię. Z grubsza mówiąc,

pierwsza, identyfikowana z mathesis universalis , obejmuje rozmaite teorie

matematyczne (nie będę tutaj wchodził w to, czy ontologia formalna w

rozumieniu Husserla zawiera coś jeszcze poza matematyką, aczkolwiek

wydaje się, że tak, np. należy do niej teoria stanów rzeczy). Bardziej nas

tutaj interesuje ontologia materialna, która ustala aprioryczne prawa

regionalne (tzw. materialne a priori ) dotyczące istot rzeczy, tj. dotyczące

konkretnych dziedzin przedmiotowych, np. to, że każda barwa ma

określony stopień nasycenia. Tak więc, zgodnie z Husserlem, prawa nauk

empirycznych, w tym fizyki, zależą nie tylko od stosowanego w nich

aparatu matematycznego, ale również od owych regionalnych związków

esencjalnych, przy czym owa zależność ma charakter konieczny. Ponieważ

Husserl wyraźnie stwierdził, że nauki ejdetyczne, a więc także ontologie

regionalne, są całkowicie niezależne od nauk o faktach, nie ma możliwości

przyjęcia, że np. wspomniane wyżej zdanie o barwach jest tylko

swobodnym przedstawieniem elementu charakterystyki barw w świetle

optyki jako działu fizyki. Pogląd Ingardena na twierdzenie Gödla może być

uznany za nader wyrazistą konkretyzację fenomenologicznego ujęcia

relacji pomiędzy filozofią a nauką, w tym wypadku matematyką, a więc

takiego, które wskazuje na bardzo ścisłą zawisłość nauk szczegółowych od

filozofii. Z drugiej strony, fenomenologowie, utrzymując, że filozofia jest

niezawisła od nauk szczegółowych, negowali zależność odwrotną, tj.

zależność filozofii od rozstrzygnięć empirycznych. W terminologii

niniejszego artykułu, można to sformułować tak: fizyka (bo to jest

dyskutowane) zakłada prawa filozoficzne, ale nie prowadzi do

konsekwencji filozoficznych.

file://C:\Documents%20and%20Settings\Grzesiek\Pulpit\search.htm

2008-07-09

WOLEŃSKI JAN - Czy fizyka opiera się na założeniach filozoficznych.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: