II.32. Proza i dramaturgia Sławomira Mrożka.pdf

II. 32. PROZA I DRAMATURGIA SŁAWOMIRA MROŻKA

Biografia

ur. 29 czerwca 1930 w Borzęcinie, tworzył także pod pseudonimem Damian Prutus.

Skończył najstarsze polskie gimnazjum św. Anny w Krakowie, potem studiował filozofię orientalną, architekturę i

sztukę, ale żadnego z kierunków nie skończył.

W wieku dwudziestu lat zadebiutował jako rysownik i dziennikarz, w 1953 nastąpił jego literacki debiut – wydał

pierwsze zbiory opowiadań; Opowiadania z Trzmielowej Góry oraz Półpancerze praktyczne . Potem pierwszą sztukę

teatralną – dramat Policja , wydał w 1958 roku.

Rok później przeprowadził się z Krakowa do Warszawy, natomiast w 1963 roku wyjechał z Polski na zachód Europy,

tam napisał w 1964 roku Tango , dramat, który przyniósł mu największą, międzynarodową sławę. Mieszkał we Francji,

Niemczech i Włoszech, a w 1990 roku przeniósł się na stałe do Meksyku.

Do ojczyzny powrócił dopiero w 1996 roku. Zamieszkał ponownie w Krakowie.

Cały czas, nawet będąc na emigracji, interesował się sytuacją polityczną ojczyzny; w 1968 protestował przeciwko

interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji i wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce w 1981 roku.

Na skutek przeżytego w 2002 udaru mózgu stracił zdolność mowy i pisania, doświadczenia te spisał wswojej

autobiografii.

W czerwcu 2008 „na zawsze” opuszcza Polskę, mieszka na południu Francji, w Nicei.

Dramaty - gatunek najczęściej uprawiany przez Mrożka, ważniejsze dzieła: Policja (1958), Męczeństwo Piotra Oheya

(1959), Indyk (1960), Tango (1964), Emigranci (1974), Miłość na Krymie (1993).

Mrożek napisał też dwie powieści Maleńkie lato (1956) i Ucieczka na południe (1961), a także wydał zbiory

opowiadań i zbiory felietonów: Małe listy (1981), Dziennik powrotu (2000).

Z życiorysu Varia I. Życie i inne okoliczności wydanego w 2002 roku:

Pytanie: Jakimi problemami zajmuje się pan obecnie w swoim pisarstwie?

Odpowiedź: Zawsze tymi samymi. Po pierwsze - czy jestem. Po drugie, jeżeli nawet jestem, to kim jestem lub jaki

jestem. Ale to nie wyczerpuje problemu, ponieważ powstaje pytanie: co to znaczy, ten drugi człowiek naprzeciw mnie.

A jeśli teraz przypomnieć okoliczności, w których jesteśmy zanurzeni, to, co nazywa się – jakże bezradnie –

społeczeństwem, historią światem – staje się oczywiste, że jest o czym nie wiedzieć.

Streszczenia:

1. Tango , S. Mrożek:

Akt I

Babcia Eugenia, jej brat Eugeniusz oraz młody „partner z wąsikiem” - Edek, wszyscy dziwacznie, ekscentrycznie

ubrani, grają w karty (poker, „brydżyk”) w brudnym i zagraconym starymi rzeczami salonie. Zjawia się Artur –

najmłodszy, 25-letni członek rodziny, student medycyny i filozofii. Zdenerwowany zastaną sytuacją – złamaniem

zakazu grania w karty – przegania Edka, karze Babcię (każe jej leżeć na katafalku po zmarłym dziadku) i jej brata

Eugeniusza, któremu zakłada na głowę klatkę po ptakach.

Chwilę potem pojawia się Eleonora, matka Artura. Oznajmia synowi, że od czasu do czasu sypia z Edkiem („Być

szczęśliwym to prawo i obowiązek ludzi wyzwolonych w naszej epoce”). Ten czyta książkę, Podręcznik anatomii

szczegółowej. Pojawia się Stomil, ojciec Artura i mąż Eleonory. Wygląda bardzo niechlujnie; ma niezapiętą piżamę,

podpija kawę to żonie, to jej kochankowi. Życie poświęca sztuce, przez nią próbuje wyjść poza skostniałe schematy.

Artur daje upust swojemu niezadowoleniu z życia rodziny, zarzuca jej amoralność, burdelowatość, „bezwład”,

„entropię i anarchię”.

Pojawia się zaspana Ala – kuzynka Artura, następnie Stomil przedstawia swoją sztukę o Adamie i Ewie (wąż „w

domyśle”, co oznaczać może, że nie ma grzechu). Skutkiem bezsensownego i niezrozumiałego pacynkowego

eksperymentu teatralnego w pokoju zapada ciemność, a babcia głuchnie. Zdenerwowany Artur przegania wszystkich

domowników i Edka, zostaje tylko z Alą.

Akt II

Noc. Artur rozmawia z Eugeniuszem, szpiclem donoszącym na pozostałych członków rodziny, zawiązują współpracę,

by zmienić ich zachowanie (Eugeniusz: wierny „starej, dobrej epoce”, szanuje „ludzi z zasadami”). Zjawia się Ala, w

trakcie rozmowy okazuje się równie pusta jak reszta domowników, ma specyficzne światopoglądy, zupełnie nie pasuje

do mądrego, poważnie myślącego o życiu i mającego osobistą kulturę chłopaka, który chce nadać sens rzeczywistości i

broni się przed życiem w przygotowanym mu przez przodków pustym świecie. Dla dziewczyny ważna jest wyłącznie

jej atrakcyjność i seks. Rozmawiają, Artur proponuje jej ślub, który poprzez starą, tradycyjną i skonwencjonalizowaną

formę przywrócić ma normalne relacje w rodzinie, ale Ala odwleka decyzję. Od jej zgody na ślub zależy, czy plan

Artura i Eugeniusza się powiedzie, a rodzinie przywrócony zostanie konserwatywny porządek. Sprowokowana

rozmową o traktowaniu kobiet we współczesnym świecie, Ala zaczyna się rozbierać, „sprawdzać swoje atuty”,

przestaje dopiero wtedy, gdy zauważa ją Edek idący po wodę. Ostatecznie prawie godzi się na ślub pod warunkiem

klękania, które dla niej jest formą podziwiania jej, a dla Artura oznaką starych czasów.

W tym czasie Artur idzie do sypialni Stomila i przekonuje ojca do bronienia honoru mężczyzny, buntuje go i podjudza,

by zaprowadził porządek i podarowanym mu rewolwerem zastrzelił kochanka swojej żony („W eksperymentach ojciec

jest gigant, ale w życiu – struchlały tatuś (…) stary pantoflarz, kieszonkowy Agamemnon”).

Stomil pod wpływem przekonywań syna idzie do sypialni żony. Długo nie wraca. Okazuje się jednak, że razem z nią i

Edkiem grają w karty.

Artur zaczyna terroryzować rodzinę. Eugeniusz po raz pierwszy stawia jawny i czynny opór pozostałym jej członkom.

Równowaga zostaje przywrócona; Ala godzi się na ślub, zatroskana babcia udziela narzeczonym błogosławieństwa,

matka płacze, ojciec zapina piżamę. Ideologia Artura zwycięża.

Akt III

Dzień ślubu. W porządnym i czystym salonie gustownie i schludnie ubrana rodzina pozuje do zdjęcia (choć aparat nie

działa, forma została zachowana). Edek jest lokajem. Ala rozmawia z Eleonorą; okazuje się, że w rzeczywistości

rodzina sobą pogardza, bo nie ma za co się nawzajem szanować. Nikomu nowy stan rzeczy nie odpowiada. Edek

zafascynowany jest prostotą, za co cenią go pozostali mieszkańcy. Nie widzą, że jego prostota to prostackość.

Nagle zjawia się Artur – wraca pijany z miasta, zadając jednocześnie tym samym kłam własnemu systemowi, porzuca

swoje idee. Stwierdza: „Stara forma nie stworzy nam rzeczywistości, ja się pomyliłem”. Proponuje nowej, żywej idei

mającej nadać sens życiu. Wierny starej, konserwatywnej pozostaje tylko Eugeniusz. Każdy z domowników ma swoją:

Eugeniusz – Boga i sport, Stomil – eksperyment, sztukę, natomiast Edek – postęp.

Eugenia zapowiadając swoja śmierć umiera na katafalku. Tym samym podsuwa Arturowi pomysł, by do pełnienia

władzy wykorzystać czyjeś życie. Postanawia więc stworzyć nowy system oparty na władzy i na śmierci. „Stworzę

nowy system, w którym bunt zjednoczy się z porządkiem”. Każe Edkowi zabić Eugeniusza. Nie zdąża – tuż po tym,

kiedy dowiaduje się ze Ala zdradziła go z Edkiem, wyznaje jej miłość i ginie z jego rąk. Po tym zabójca przejmuje

faktyczną władzę w nieswoim przecież domu, nie dając się z niego wypędzić. Staje się despotą: „Ja jestem swój chłop. I

pożartować mogę i zabawić się mogę. Byle cicho siedzieć nie podskakiwać uważać co mówię”. W końcowej scenie

razem z Eugeniuszem („ulegam przemocy, ale w duszy będę nim gardził” - konformista) tańczy Tango La Cumparsita.

Czas i przestrzeń:

- trudno określić czas, przestrzeń tworzy salon rodziców Artura.

- szacuje się, że historia rozgrywa się w XX wieku. Eugeniusz reprezentuje tradycyjne formy obyczajowe, Stomil i

Eleonora – awangardowość.

- dom jako ostoja, miejsce przechowywania tradycji i kultury, rodzinnej miłości w Tangu został odwrócony.

Symboliczne przedmioty w salonie oznaczają kolejne etapy życia człowieka: wózek – dziecięctwo, suknia ślubna –

dojrzałość, katafalk – schyłek życia.

- groteskowość wyolbrzymia paraboliczne przedstawienie świata i społeczeństwa.

- gra w karty ukazuję połączone role przypadku i zasad w życiu. To ulubiona rozrywka domowników.

- w Tangu natura dominuje nad kulturą; nieudany „przewrót” jest znakiem wyzwolenia starych domowników,

dominacją wartości zastanych, taniec symbolizuje negatywne zmiany, dystans, hegemonię siły i brutalności. Rytm

istnienia oraz rytm rewolucji, która zawsze zjada własne dzieci. Historia zawsze zatacza koło, stąd niedookreślony czas

i miejsce akcji dramatu, który ma mieć wymiar paraboliczny.

Groteska w Tangu:

- Tango wpisuje się w wschodni teatr absurdu

- formy osobliwe, ekscentryczne, przerażające; katafalk, klatka jako kara

- wyolbrzymienie i deformacja, np. w obrazie pokoju

- absurdalność ludzkiego istnienia; brak jednolitego systemu zasad rządzącego światem przedstawionym widoczna w

przewartościowaniu tradycji i relacji rodzic - dziecko

- niejednorodność nastroju; przemieszanie elementów komicznych z tragicznym (gry w karty, odgrywanie teatrzyków,

tańczenie tanga, marsza Mandelsona, zabójstwo, informowanie o zdradzie)

- błazenady z elementami rozpaczy i przerażenia; Stomil mający odzyskać honor zdradzanego męża poprzez zabicie

Edka.

- satyryczność połączona z estetyzmem – sztuka Stomila o Adamie i Ewie

- mieszanie mowy wykwintnej z wulgarną; gra w karty okraszana zwrotami takimi jak „cztery piki skurczybyki”, „ciach

w piach”, „zależy jak leży”, „ja go brzdęk, a on mi pękł”, „ryp w pip” a chociażby oficjalność zwrotów w dniu ślubu

syna „Edwardzie!”.

Stomil:

„Zdawało mi się, że to międzyludzkie rządzi nami i za to ludzkie mści się, zabijając nas. Ale widzę, że to tylko Edek.”

Symboliczne zwycięstwo siły chamów nad inteligencją.

Konteksty literacko – kulturowe:

- Hamlet – aluzje do sytuacji społecznej; zdrada żony męża, odkupienie krwią, klęska bohatera

- tytułowy taniec aluzją do chocholego tańca w Weselu Wyspiańskiego. Tango jest przejawem siły, formą zapanowania

nad społeczeństwem. W obu sztukach problem niemożności zjednoczenia inteligencji i chłopów, chamstwa.

- Popiół i diament – tam bohaterowie również tańczą tango (w hotelu) symbolizujące marazm.

- Ślub Gombrowicza – motyw ślubu jako ceremonii mającej odbudować stare wartości

- motyw buntu – jak w Dziadach i Kordianie, Artur buntuje się przeciwko brakowi zasad, żąda norm i szacunku wobec

tradycji, występuje przeciwko anarchii.

- motyw rewolucji – rewolucją stać się może nawet anarchizm

- motyw formy – walka między formą a ucieczką przed nią (znów Gombrowicz). Stomil: „Życie w stwarzaniu, ruch

poza granice. Poza formę, poza formę”. Dominacja synczyzny nad ojczyzną.

- motyw chama – opozycja cham – inteligent; chłopomania, tęsknota za prostotą i naturalnością, w finale Edek zostaje

uosobieniem siły, prostactwa i chamstwa (we wcześniejszych aktach nazywany jest „dziecięciem szczęścia” ze względu

nas woja prostotę i nieuwikłanie w konwenanse i kulturę).

2. Emigranci , S. Mrożek:

Scena – prymitywnie umeblowany, brudny pokój znajdujący się w piwnicy. Wszystko, co się w nim znajduje jest

zniszczone, wszystkiego jest po dwie sztuki, rzeczy wiszą na gwoździach wbitych w ścianę. Na jednej z prycz znajduje

się maskotka Pluto. Dwóch mężczyzn zamieszkujących pokój zajmuje się swoimi zwykłymi sprawami: AA-

intelektualista ubrany w szlafrok i okulary czyta, z kolei XX – pracowity dorobkiewicz pochodzący ze wsi odpoczywa.

Całość sztuki dzieli się na trzy akty plus chór (odgłosy z piętra kamienicy), jest to więc klasyczny dramat.

AA czyta, kiedy XX odpoczywając snuje swoje wyimaginowane opowieści. Zdaje się go nie słuchać, jednak bardzo

impulsywnie reaguje, kiedy wieśniak zaczyna ze szczegółami opowiadać o obserwowaniu miasta, wizycie na dworcu i

kobiecie, która z niego wysiadła, i z którą kochał się w toalecie I klasy. Intelektualista stawia przenikliwą diagnozę –

XX, mając nareszcie dzień wolny od prascy, nie wie, co ze sobą zrobić, aby jednak nie tracić pieniędzy idzie na

dworzec, gdzie spędza znaczną część dnia, tam bowiem czuje się swobodnie, nie jest obcym na emigracji, bo na dworcu

każdy jest obcy. Obcość dworca nazywa ujarzmioną dzięki ciągle przewijającym się tam ludziom, powszechnemu

zamieszaniu i brudzie, w darmowych pisuarach widzi tylko „równość w upodleniu”. W międzyczasie następuje scena,

w której XX prosi AA o zapałki, a gdy ten mu je daje,wieśniak kradnie papierosy. Jednak inteligent nie odrywając oczu

od tekstu, który czyta, i tak wie o kradzieży i karcąc XX żąda zwrotu. Gdy AA nadal ciągnie swój zintelektualizowany

monolog i snuje teorie o duchu polskiego narodu oraz mszczącej się historii, a całość okrasza francusko - łacińskim

słownictwem, niewiele z tego rozumiejący XX zaczyna wspominać ojczyznę, własną wieś i... polskie muchy.

Rozdrażnieni bohaterowie zajmują się w międzyczasie innymi rzeczami. Dochodzi między nimi do kłótni o herbatę,

której napiłby się z chęcią XX. AA wszystkie swoje rzeczy, w tym artykuły spożywcze, trzyma zamknięte w walizce

schowanej pod łóżkiem. Z kranu jednak nie leci woda (XX – nie ma, bo się nie leje. AA – nie leje się,bo nie ma,

kretynie). Jak mówi, nie chce dawać ich za darmo XX, bo „chce go wychować”. Aby zadecydować, kto dostanie

herbatę, rzucają monetą. Ta niefortunnie toczy się pod łózko, i gdy sprawa wydaje się przegrana, mężczyźni znajdują

pod łóżkiem XX schowane ze skąpstwa konserwy.

Gdy XX pochłania znalezione jedzenie, AA snuje filozoficzno – antropologiczne rozważania nt. pożeractwa

współlokatora. Szybko zwraca mu też uwagę, że puszka, którą pochłania, w rzeczywistości jest karmą dla psów.

Wieśniak nie wierzy, szaleje, nie rozumie nie tylko języka angielskiego, ani nawet obrazków znajdujących się na

obwolucie puszki i pokazujących czworonogi. Ostatecznie stwierdza,że puszki dla psa nie zje, ale puszkę dla kotów –

jak najbardziej! Zażenowany całą sytuacją AA daje mu swoja konserwę.

Bohaterowie mieszkają w piwnicznym pokoju pod schodami. Sufit ich lokum zdobią rury kanalizacyjne, przez które

słychać wszystkie dźwięki symbolizujące życie mieszkańców domu („dwa obce ciała. Pasożyty albo jeszcze coś

gorszego” - mówi o sobie i swoim współlokatorze AA. Stwierdza też, że nie słyszy tylko jak mieszkańcy nad - ziemia

umierają). Okazuje się też że sam AA daje się wykorzystywać wieśniakowi. Stale opłaca za niego czynsz, karmi go i

wiecznie czeka na obiecany zwrot pieniędzy. Miarka się jednak przebiera i zirytowany niechlujstwem,

niesolidnością,egoizmem i prostackością XX intelektualista podejmuje decyzję o przeprowadzce. Stwierdza, że z tego

mieszkania zabierze tylko psa Pluto wieśniaka. Kiedy bohaterowie zaczynają się bić o pluszaka, pojawia się woda.

Sytuacja się zmienia. AA postanawia zostać. W „lokum” nagle pojawia się zgoda, kultura i dobre maniery. Okazuje się

ze dniem akcji jest Nowy Rok. Z piętra słychać kolędy. XX i AA zasiadają do stołu, na którym zamiast obrusu

rozesłana jest poszewka i postawiona butelka koniaku. Inteligent goli się, wieśniak zmienia skarpety.

Następuje seria zwierzeń. XX mieszka na wsi, ma żonę i dzieci, a ślub wziął po to, żeby poczekać się potomków.

Wyemigrował, aby zarobić na dom, dlatego też pracuje za dwóch i oszczędza na wszystkim, na czym tylko może. Jest

chory, od 3 lat obsługuje młot pneumatyczne, co powoduje u niego trzęsienie rąk, głuchotę oraz choroby tkanki łącznej.

Określa siebie „wołem”. AA okazuje się być dwukrotnie rozwiedzionym warszawiakiem, w kraju prowadzącym życie

na wysokim poziomie. Mimo, że ślub wziął z miłości, jego małżeństwo było nieudane. Musiał też uciekać z kraju (nie

wiadomo jednak z jakiego powodu). Mówi, że uciekł,bo rzucano w niego kamieniami, miał problemy z intonacją, był

polityczny, „na liście”. Nazywa siebie „tchórzem” i „świnią”. Mówi o sobie jako o „urzędniku państwowym w służbie

czynnej”. Mówi do XX: „Bo dopóki ty będziesz wołem, dopóty ja będę świnią!”.

Z wybiciem północy zapada nieprzenikniona ciemność. Bohaterowie składają sobie życzenia i piją. Role się odwracają.

(XX – to czemu się świeci, jak jest ciemno? AA – bo zgasło). XX szuka sensu życia, nazywa siebie psem, natomiast

AA zaprzecza temu, podpierając się filozofią Schopenhauera. XX przytomnie rozważa, dlaczego inteligent z nim

mieszka, znoszą wszystkie niedogodności z tym związane (pożyczanie pieniędzy, karmienie, „wąchanie smrodu”), jego

i opozycja tłumaczy to pokutą za grzechy przodków. Stwierdza, że „prze władzą wszyscy są równi”. Przed dyktaturą

wszyscy są równi, AA czuje się jak uwięziona małpa – pisze „książkę o człowieku”, ale książki o niewolnictwie nie

napisał, bo się bał. Z tego samego powodu, ze strachu, uciekł. Ale uciekając przestał być niewolnikiem. Stał się jednak

tchórzem. Żyje więc w paradoksie.

Na filozoficzno – merytoryczne rozważania dyskutanta XX ma jak zwykle prostą odpowiedź – XX mieszka z nim, bo

potrzebuje czasami „normalnie pogadać”, natomiast książki nie napisze, bo się leni. Wieśniak kontrastując tę postawę

ze sobą stwierdza, że jego cel jego zarobkowej emigracji wkrótce się spełni i z pieniędzmi wróci do domu. Podkreśla,

że AA zostanie sam, bo do domu wrócić mu nie sposób.

Intelektualista zaczyna szantażować wieśniaka, popada w pułapkę; będąc niewolnikiem systemu w Polsce, czyni ze

współlokatora własnego niewolnika tu, na emigracji.

Kiedy włącza się syrena przeciwpożarowa, XX zaczyna się pakować, AA snuje monolog nt Nerona i podpalenia

Rzymu. Pije.

Kiedy zapala się światło, okazuje się, że XX chciał przejąć swój los we własne ręce, chciał zarąbać siekierą swojego

zniewoliciela. Pluszowy pies Pluto okazuje się być schowkiem na pozwijana w rulon, uciułane na emigracji pieniądze.

Jednak kiedy XX słyszy, że jest „niewolnikiem” i „owadem” drze wszystkie pieniądze, chcąc w najprostszy sposób

pokazać, że nie jest niczyim niewolnikiem i jako wolny człowiek decyduje o swoim losie. Podczas gdy AA drze

rękopisy swego dzieła, XX pisze do rodziny list i planuje w geście „afirmacji wolności” powiesić się na krawacie.

XX zdaje sobie szybko sprawę z tego, jak jego gest był bezsensowny. Znów będzie musiał pracować, by zarobić

pieniądze i móc powrócić do domu. Usypia. Pijany AA płacze, zrezygnowany mówiąc o wolności i wspólnym celu

obydwojga mieszkańców ponurego pokoju pod schodami.

3. Małe listy , S. Mrożek;

To zbiór około stu felietonów Sławomira Mrożka. Zaczął powstawać w roku 1974, gdy autor, przebywając już dawno

we Francji, wyjechał na dwuletnie stypendium do Berlina Zachodniego. Kontynuował cykl do roku 1982, kolejne

odcinki publikując w miesięczniku „Dialog”.

Felietony dotyczą tematów literacko – społeczno – kulturowo – krytycznych i samokrytycznych również. Ich tematyka

jest tak szeroka a ilość tak ogromna (ponad setka), że nie sposób streścić wszystkich.

Przykładowo w felietonie Prowincja pisarz porusza w nich tematy związane z prowincją i jej wpływem na obecną

kulturę, dążeniem każdego człowieka do wyimaginowanego fantazmatu Wielkiego Świata, w felietonie Obraz i słowo

stwierdza zdecydowanie, że ówcześni badacze, ale i zwykli ludzie przesadzają, uważając, że w dzisiejszej kulturze

obraz ma przewagę nad słowem. Na dowód tego przeprowadza porównanie literatury i filmu i moc oddziaływania

obydwu rodzajów sztuk. Ciekawym felietonem jest ten o znaczącym tytule Samoszyderstwo , w którym stwierdza, że

szydzenie z samego siebie jest oznaką pychy i prowadzi do paranoicznych paradoksów. Szydząc z siebie pokazujemy

nie tylko to, ze jesteśmy mądrzejsi od samych siebie, ale również zapobiegamy temu, by szydzili z nas inni, ubiegając

ich w tym. W felietonie Strach dochodzi do wniosku, że wszystkie ludzkie lęki swój początek mają w strachu

podstawowym dla człowieka – przed pustką (śmiercią). Strach kolejny, to banie się tego, że się boimy. Wszystko to

prowadzi do zagłuszania w ludziach pierwotnej wrażliwości i... prawdy. Receptą na pozbycie się strachu jest przyznanie

się do niego przed samym sobą i uświadomienie sobie go.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: