Zmienne i wskaźniki w badaniach pedagogicznych
Badania naukowe służą realizacji pewnych celów oraz dotyczą określonych przedmiotów; w przypadku badań pedagogicznych będą to na przykład:
· dzieci wychowujące się w domach dziecka
· instytucje edukacyjne
· nauczyciele
· placówki opiekuńcze
· studenci
· uczniowie szkół
· wszelkie zjawiska wiążące się z procesem wychowania
· wychowawcy
Na proces wychowania składają się:
o różne sytuacje dydaktyczno - wychowawcze
o organizacja
o program
o sfera materialna i finansowa
o aspekt prawny
o wszelkie procesy i zjawiska dotyczące uczniów i wychowanków oraz ich:
→ kształcenia
→ pracy
→ postępowania
→ zachowania
→ osiągnięć
→ trudności
→ aktywności
→ aspiracji
→ postaw itp.
Zmienne w badaniach pedagogicznych stanowić mogą również takie cechy uczniów, jak:
o płeć
o wiek
o pochodzenie społeczne
o miejsce zamieszkania
Osoby, rzeczy, zdarzenia, zjawiska i procesy, stanowią przedmiot zainteresowania dla osoby badającej nie w aspekcie ich całości, lecz z punktu widzenia ich atrybutów, a więc właściwości lub cech, które oddzielają różne przedmioty i różnicują takie same. W badaniach, jeśli badana właściwość przybiera przynajmniej dwie wartości - stanowi ona zmienną. Zmienna przybierająca dwie wartości określana jest mianem zmiennej dychotomicznej, czyli dwuwartościowej, natomiast zmienne przyjmujące wiele różnych wartości to zmienne politomiczne, czyli wielowartościowe. Przykładem zmiennej politomicznej może być podział ludności według wykształcenia (podstawowe, zasadnicze, średnie, wyższe) lub pochodzenia społecznego (inteligenckie, robotnicze, chłopskie itd.), natomiast przykładem zmiennej dychotomicznej może być płeć (kobieta lub mężczyzna).
Zmienne w badaniach naukowych stanowią próbę uszczegółowienia problemów badawczych, które należy rozwiązać oraz wymagających potwierdzenia lub odrzucenia hipotez. Wyróżnia się następując rodzaje zmiennych:
· ilościowe i jakościowe
· ciągłe i skokowe
· zależne i niezależne
· główne i poboczne
· kontrolowane i niekontrolowane
· pośredniczące
Zmienne ilościowe mają miejsce w badaniach, w których przedmiot stanowią mierzalne właściwości przedmiotów. Najczęściej występują one w naukach ścisłych takich jak fizyka, matematyka czy statystyka.
Zmienne jakościowe natomiast nie poddają się pomiarowi; można jedynie stwierdzić ich występowanie lub ich brak. Przykładem zmiennych jakościowych może być:
o płeć osób badanych
o zainteresowania literackie
o poglądy polityczne
o sympatie
o przekonania religijne itp.
Zmienne wymagające wyjaśnienia, stanowiące przedmiot badania naukowego to zmienne zależne, które stanowią bezpośrednie i pośrednie skutki oddziaływania zmiennych niezależnych. Zatem są to pewne zjawiska wyjaśniane przez badacza oraz przez niego poszukiwane.
Zmienna niezależna to taka zmienna, za pomocą której wyjaśnia się zmiany w obrębie zmiennej zależnej. Zmienna niezależna wyjaśnia dane zjawisko oraz powoduje zmiany w wartości zmiennej zależnej, stanowi ona zakładaną przyczynę tych zmian (jak sama nazwa wskazuje, zmienna zależna "zależy" od zmiennej niezależnej).
Zmienne zależne mogą się znajdować w sferze oddziaływania zmiennych niezależnych, na które nie można mieć wpływu. Zmienne te mogą zarówno sprzyjać jak i utrudniać w występowaniu badanego zjawiska i noszą one miano zmiennych pośredniczących. Zwracają one uwagę, iż istnieją również inne istotne przyczyny badanego zjawiska, które nie zostały nieuwzględnione w badaniach. Przykładami zmiennych pośredniczących mogą być:
o stan zdrowia badanej osoby
o nastawienie ucznia do szkoły
o sympatia do nauczyciela
o zainteresowanie (lub brak) danym przedmiotem
o cechy osobowości badanych itp.
Taki podział na zmienne zależne oraz zmienne niezależne istnieje jedynie w obrębie badań naukowych - badacz sam decyduje, w jaki sposób ma interpretować dane zjawiska oraz które w badaniu będą stanowić zmienne zależne a które z nich zmienne niezależne. Zatem ta sama zmienna w jednym będzie zmienną zależną, a w innym - zmienną niezależną.
Zmienne stanowiące przedmiot badań należy uszczegółowić oraz opisać, czemu służą wskaźniki. W pedagogice przez pojęcie wskaźnika rozumiemy pewne własności, które są połączone stałym związkiem o charakterze bezwyjątkowej lub statystycznej regularności z pewnymi innymi własnościami, które nie podlegają bezpośredniej obserwacji oraz pozwalają stwierdzić obecność jednych własności na podstawie występowania drugich. Zatem wskaźnik jest pewną właściwością, która mówi nam, iż badane zjawisko miało miejsce.
Wskaźnik jest to właściwość, fakt, zdarzenie, stan lub proces, które są możliwe do zaobserwowania oraz na podstawie których można poznać, iż wystąpiło dane zjawisko czy cecha. Przykładami wskaźników mogą być:
o zaczerwieniona twarz
o trzęsące się ręce
o typ odpowiedzi
o wygłaszane poglądy
o posiadane zasoby materialne
o określone zachowanie itp.
Istotną cechą wskaźnika jest obecność związku pomiędzy właściwością zjawiska, które stanowi wskaźnik i właściwością wskazywaną przez owy wskaźnik, przy czym stosunek ten może mieć różny charakter - związku rzeczowego lub umownego. Wyróżniamy:
1. wskaźniki definicyjne ukazują rodzaj powiązania wskaźnika ze wskazywaną przez niego wartością; dzięki nim definiuje się cechy stanowiące przedmiotem badania, gdzie dobór wskaźnika do zjawiska polega na zdefiniowaniu zjawiska wyrażanego przez wskaźnik (np. do zmiennej jaką jest agresja wskaźniki definicyjne dobierać się będzie na podstawie cech agresji zawartych w jej definicji)
2. wskaźniki empiryczne mają miejsce w przypadku, gdy cecha wskazywana oraz wskaźnik są obserwowalne, przez co relacja zachodząca pomiędzy wskaźnikiem i cechą wskazywaną jest związkiem empirycznym, rozstrzygalnym bezpośrednio w oparciu o dokonane obserwacje
3. wskaźniki inferencyjne nie definiują zjawiska wskaźnikowego oraz nie są obserwowalne; o tym, iż dane zjawisko miało miejsce wnioskuje się pośrednio (na przykład, drżenie rąk podczas egzaminu może wskazywać na zdenerwowanie)
W badaniach pedagogicznych zdarzają się sytuacje, gdzie nie da się wykorzystać czystych wskaźników, gdyż zachodzi potrzeba łączenia ich w zależności od problematyki badawczej, przedmiotu badań oraz złożoności czy umiejętności doboru wskaźników. W takich sytuacjach wykorzystuje się wszystkie rodzaje lub kombinację różnych wskaźników, takie jak:
· definicyjno - empiryczne
· inferencyjno - definicyjne
· empiryczno - inferencyjne
· empiryczno - definicyjno - inferencyjne
Ukazując możliwość wykorzystywania w badaniach pedagogicznych różnych wskaźników trzeba zaznaczyć, iż trafność doboru zależy głównie od znajomości zachodzących między wskaźnikami i zjawiskami związków, dlatego też wykorzystanie ich wymaga dużej ostrożności zarówno w dobieraniu jak i interpretacji, szczególnie w sytuacji, gdy odnoszą się one do zjawisk złożonych i ważnych dla prowadzonych badań.
Na podstawie książki Maszke W., Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych.
ewa_zietek