Renata Grzegorczykowa „ Wstęp do językoznawstwa”

Wykład 3 System a użycie systemu. Granice systemu językowego. Pojecie tekstu, wypowiedzi, dyskursu

·         Rozróżnienie miedzy użyciem języka a potencją, umiejętnością, którą ludzie mówiący danym językiem dysponują nawet, gdy milczą. /patrz wykład 1/

·         Rozróżnienie langue i parole wprowadził strukturalista Ferdynand de Saussure

Kolumna ‘langue’ odnosi się do zjawisk społecznych i abstrakcyjnych, kolumna ‘parole’ – to nazwy opisujące zjawiska konkretne, jednostkowe, fizyczne zdarzenia. Można więc przypisać opozycyjne cechy:

Poszczególne teorie lingwistyczne nadają tym cechom określone interpretacje. Ostatnia para terminów kompetencja<-> realizacja wywodzi się z generatywnej teorii Chomsky’ego i akcentuje psychiczny charakter kompetencji językowej jako umiejętności mówienia, przeciwstawionej wykonaniu.

Langue jest rozumiany jako kompetencja językowa, wspólna wszystkim mówiącym danym językiem.

·                    Przekonanie, że system językowy to zasób słów i reguł pozwalających na tworzenie nowych wypowiedzi jest uproszczeniem. Mówienie polega też na odtwarzaniu wypowiedzi wcześniej już zasłyszanych -> powtarzanie

frazemów typu szczęśliwego nowego roku.

Zatem: obszar zjawisk, określany mianem frazematyki znajduje się między słownictwem a tekstami należącymi do sfery użycia języka. Ostrość odróżnienia systemu i użycia systemu zacierają gatunki mowy (genry mowy).

·                    Użycie języka to wytworzenie wypowiedzi, tekstu, który może być tworem zupełnie oryginalnym lub odtworzeniem konstrukcji stosowanej zwyczajowo w danej sytuacji. Niezależnie od tego tekst jest faktem jednostkowym, wytworem ludzkiej działalności mownej. Z faktów użycia języka wyróżnia się zjawiska o charakterze czynnościowym, zdarzeniowym, przemijające czasowo, uwarunkowane sytuacyjnie, dokonywane przez określonego nadawcę w określonym ‘tu i teraz’ oraz zjawiska o charakterze wytworowym, statycznym, oderwane od sytuacji, np. teksty literackie.

·                    Tekst w szerokim sensie jest synonimiczny do wypowiedzi, czyli każdego użycia kodu (tekst 1), a w węższym sensie odnosi się tylko do wytworów mownych (tekst2)

·          

kod	Użycie kodu
słownictwo frazemy (teksty kliszowane) schemat zachowań jezykowych: gatunki mowy, formuły retoryczne	Czynności (zdarzenia) : ulotne, jednostkowa, wtórnie zapisywane, powiązane z sytuacją         Tekst1 = wypowiedzi Teksty2 = wytwory: oderwane od sytuacji, wtórnie aktualizowane

·         Tekst – („Encyklopedia językoznawstwa ogólnego” Saloni)

Tekst 1 /wypowiedź ustna lub pisemna/ - „obiekt konkretny, służący do przekazywania informacji na bazie abstrakcyjnego języka, zarówno w mowie, jak i piśmie. Język istnieje w tekstach, które go realizują”

Tekst 2 / dłuższa wypowiedź o złożonej strukturze, wewnętrznie spójna/ - „ obiekt językowy, za pomocą którego zostało zrealizowane dzieło literackie lub inny wytwór sytuacji komunikacyjnej. Twór taki może stanowić obiekt różnokierunkowych analiz”.

·                                                                                                                                                        Wg T. Dobrzyńskiej tekst to  skończony i uporządkowany ciąg elementów językowych mogących spełniać funkcję komunikatywną, a więc stanowiących jeden globalny znak. To także jednostka sytuująca się na poziomie użyć języka, ważny więc jest wymiar pragmatyczny. Tekstem jest sekwencja zdań zamierzona jako autonomiczna całość znakowa. Tekst staje się zintegrowaną całością znakową dzięki założeniom nadawcy i hipotezom odbiorcy.

·                                                                                                                                                        We wszystkich definicjach tekstu kładzie się nacisk na spójność semantyczną (informacyjność, sensowność), która też, niestetyJ, jest różnie rozumiana.

Tekst jest to ciąg dźwięków, które niosą ze sobą jakąś intencję nadawcy, zatem nawet bełkot, wypowiedzi, których sens rozumie tylko autor są tekstami (np. poezja dadaistyczna czy wypowiedzi schizofreników). Sens ma dwa aspekty:

o       Sensowność subiektywna, intencjonalna

o       Sensowność obiektywna, odczytywana z samego komunikatu. Może być dwojaka:

•              spójność tylko semantyczna – koherencja tekstu (opiera się na relacjach logicznych)

•              spójność tekstu, mająca swoje wykładniki językowe, odczytywane ze struktury formalnej tekstu – kohezja (sygnalizuje relacje formalne)

·         Termin ‘wypowiedź’ czasem jest utożsamiane z pojęciem tekstu1 , ale częściej odnosi się do tekstu mówionego. ‘Akt mowy’ jest tu pojęciem szerszym treściowo, ponieważ obejmuje całą sytuację mówienia, nie tylko samą czynność językową, werbalizację, ale też: intencje nadawcy, mówienie aluzyjne, dawanie do zrozumienia – obejmuje całą sferę pragmatyki.

·         Dyskurs rozumiany jest jako 1. wypowiedź zrygoryzowana logicznie, dotycząca poważnego tematu w opozycji do wypowiedzi ekspresywnych i impresywnych <- tak było w polskiej tradycji humanistycznej. Współcześnie ->2.zdarzenie komunikacyjne, całość aktu komunikacji, 3. wypowiedź (typy wypowiedzi, wypowiadania się) pewnej wspólnoty komunikacyjnej, zawężonych do określonego tematu, np. dyskurs polityczny. Żeby bardziej skomplikować;) – w dzisiejszym językoznawstwie polskim-> dyskurs to wypowiedzi (konkretne lub typy), których rozumienie zależne jest od wspólnoty kulturowo-komunikacyjnej rozmówców, bądź też sposób wypowiadania się zakładający jedność mentalną uczestników.

·         Testy-wytwory stanowia abstrakcyjne ciągi znaków, które podlegają konkretnym wygłoszeniom, możliwe jest wielokrotne realizowanie w postaci materialnej. Są różne modyfikacje jednego abstrakcyjnego tekstu. Typy przekształceń:

o       Tłumaczenia – zachowują w zasadzie tożsamość tekstu-oryginału. Stanowią jednak zupełnie odrębne ciągi znaków, należy więc je uznać za różne teksty. Czasem różnice są też w warstwie semantycznej, np. tłumaczenie poezji.

o       Adaptacje, przeróbki, inscenizacje filmowe i teatralne utworów literackich – odrębne teksty, niektóre mocno oddalone od oryginału – trzeba mówić o zupełnie nowych tworach.

o       Streszczenia – trudno mówić tu o tekście podstawowym, jak w przypadku przeróbek. Są to warianty jednego tekstu, zatem tekst jest abstrakcyjnym schematem.

o       Teksty modlitw – reprodukowane zupełnie dokładnie, czasem z drobną wariacją. Osobliwość tych tekstów polega na tym, że jest to oryginalny akt mowy z intencją modlitewną nadawcy (który nie jest tylko reproduktorem jak przy deklamacji)

·         Zjawiska paralingwistyczne – cechy foniczne(wysokość i donośność głosu), pauzy, przycisk, modulacje głosu -> cieniowanie znaczeń  i konstruowanie wypowiedzi. Sygnały paralingwistyczne są w dużej mierze skonwencjonalizowane, np. potakiwanie. Funkcje gestów – oprócz ekspresji – służą do uwyraźniania konstrukcji wypowiedzi, a także do uwyraźnienia przekazywanej treści.

Wykład 4. Funkcje języka i wypowiedzi

1. Funkcje języka w ujęciu językoznawców

·         Wg Bühlera (1934) : opis funkcji języka odwołuje się do aktu komunikacji. Znak językowy pozostaje w określonej relacji wobec nadawcy, odbiorcy oraz przedmiotu w rzeczywistości, do którego się odnosi.

ZNAK

ODBIORCA

NADAWCA

RZECZYWISTOŚĆ

Ze względu na wspomniane relacje znak pełni funkcje:

-          w stosunku do nadawcy – funkcja wyrażania (symptomu) -> ekspresywna

-          w stosunku do odbiorcy – f. nacisku (impresji, sygnału) -> impresywna

-          w stosunku do opisywanej rzeczywistości – f. reprezentowania -> symboliczna, przedstawieniowa

Wprowadzone przez Bühlera rozróżnienie funkcji języka weszło na trwałe do językoznawstwa. Niejasności ->opis języka dotyczy systemu czy użycia systemu wypowiedzi?, sposób pełnienia funkcji przez znaki – funkcje zamierzone czy niezamierzone?

·         Wg R. Jakobsona (1960) w „Poetyka w świetle językoznawstwa” . Funkcje języka wyprowadzane są ze schematu sytuacji komunikacyjnej

Kontekst (f. poznawcza / przedstawieniowa)

Komunikat (f. poetycka)

Nadawca (f. emotywna)

Odbiorca (f. konatywna/ impresywna)

Kontakt (f. fatyczna)

Kod (f. metajęzykowa)

Niejasności -> 1) czy niezamierzona charakterystyka nadawcy i niezamierzone wpływanie na odbiorcę to przejaw funkcji ekspresywnej i konatywnej? Czy tylko w odniesieniu do celowych intencji nadawcy?

2) ... jak to napisać, żeby było zrozumiałe?... wprowadzenie ‘kontekstu’ zamiast Bühlerowskiej ‘rzeczywistości’ sugeruje, że chodzi o odniesienie do sytuacji mówienia, a przecież za pomocą komunikatu powiadamia się o wszelkich zjawiskach – też odległych i abstrakcyjnych, pomyślanych. Jeśli f. przedstawieniową będziemy szeroko rozumieć, wówczas nie jest potrzebne wyróżnianie f. metajęzykowej. Wątpliwości budzi f. poetycka zorientowana na oryginalność tekstu, co jednak nie jest celem wypowiedzi poetyckiej.

! Odkrywcze -> wyróżnienie f. fatycznej

·         Wg L. Zawadowskiego (1966); koncepcję rozwinęła H. Kurkowska (1974). Jasno zarysowana granica funkcji systemu i funkcji tekstu oraz oddzielenie tego, co w tekście jest komunikowane w sposób konwencjonalny od niekonwencjonalnych skutków wypowiedzi. Zawadowski – tekst pełni funkcję reprezentatywną wobec rzeczywistości pozajęzykowej i f. komunikatywną względem słuchacza. Tekst pełni funkcje niesemantyczne (nie na mocy kodu): wyraża cechy nadawcy i wpływa na odbiorcę w sposób nieprzewidziany kodem. Kurkowska – system językowy pełni funkcję generatywną, która polega na zdolności tworzenia tekstów (na byciu podstawą do tego tworzenia), teksty przekazują informację o rzeczywistości -> a) na mocy kodu (konwencjonalnie) , b) nie na mocy kodu (niekonwencjonalnie).

Funkcje języka i tekstu

Funkcja systemu językowego: podstawa tworzenia (generowania) tekstów

Funkcje tekstów

Niekonwencjonalne

Ekspresywna

impresywna

Konwencjonalne (na mocy kodu)

Komunikatywna (przekazywanie informacji o świecie)

Prezentatywna (charakterystyka socjolingwistyczna nadawcy)

·         Wg J.L. Austina („Co czynimy mówiąc?” 1962) -> analizował różne aspekty czynności mowy (np. mówiąc, informujemy, ostrzegamy, prosimy, zobowiązujemy się), wykrywał różne cele. W jednej ze swoich prac wyróżnił typ wypowiedzi, których istotą jest powoływanie, stanowienie – wypowiedzi performatywne, np. akt ślubowania, chrztu.

2. Funkcje systemu językowego:

Dwie podstawowe funkcje:

·         generatywna – (patrz Zawadowski i Kurkowska ↑) – bycie podstawą do tworzenia tekstów.

·         poznawcza – system językowy jest formą poznania i opanowania myślowego świata użytkowników; struktura leksykalno-semantyczna i gramatyczna języka stanowi rodzaj klasyfikatora świata, utrwala doświadczenie poznawcze człowieka, kształtuje językowy obraz świata; umożliwia operacje poznawcze

3. Funkcje języka jako zjawiska społecznego

·         socjalizująca – jednoczy członków danej społeczności; nie jest to funkcja systemu ani poszczególnych wypowiedzi, ale używania języka i całości działań, nie wynikających ze świadomości.

·         kulturotwórcza  (kumulatywna) – gromadzenie i przechowywanie wiedzy, doświadczeń pokoleń, rolę tę pełni całość tekstów zapisywanych lub zachowanych w pamięci zbiorowej.

! Obie funkcje pozostają w ścisłym związku z faktem, że w języku danej społeczności odbija się jej sposób myślenia i przeży...