Andrzej S. Feret, O jednej z tendencji opisu niemieckich i polskich imiesłowów – zastosowanie zasad językoznawstwa kognitywnego w opisie gramatycznym, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, zeszyt LX, Kraków 2004, s. 157-168.
kwestia tzw. form zleksykalizowanych, uznawanych już nie za imiesłowy lecz przymiotniki
Główne kryterium – walencja: imiesłowy – jako formy czasownikowe – przejmują właściwości walencyjne czasownika wyjściowego. Również przymiotniki w formie imiesłowów dysponują odrębnymi właściwościami walencyjnymi, różniącymi się jednakże od właściwości walencyjnych czasowników
(1) ein alle nicht befriedigendes Ergebnis wobec *ein alle unbefriedigendes Ergebnis
(2) das vom Jungen bemalte Holzstück wobec ?das vom Jungen unbemalte Holzstück
W przypadku form nieodmiennych zmienia się charakter uzupełnienia przyłączanego jako ostatnie w kolejności.
Imiesłowy czynne (Partizipien I) zachowują leksykalny charakter6 jego uzupełnienia, podczas gdy tzw. imiesłowy bierne (Partizipien II) wprowadzają na jego miejsce uzupełnienie operacyjne.
(3) Die Mannschaft ist führend.
(4) Die Mannschaft ist geführt.
(6) Biorąc te lekarstwa, Anna spodziewa się szybkiego powrotu do zdrowia.
(6a) Anna bierze te lekarstwa i spodziewa się szybkiego powrotu do zdrowia.
(7) Usiadł, założywszy nogę na nogę.
(8) Biorąca te lekarstwa, Anna spodziewa się szybkiego powrotu do zdrowia.
(9) Na słomie spoczywał stary człowiek, którego nos sterczał spod ronda miejskiego kapelusza opadłego na czoło.
(9a) Spoczywającemu na słomie staremu człowiekowi miejski kapelusz opadł na czoło.
(10) Spojrzała na niego prosząco.
(11) Rzecz opowiadana w paru słowach staje się melodramatem.
(11a) Rzecz opowiedziano w paru słowach. = Ktoś opowiedział rzecz w paru słowach.
Kolejnym kryterium różnicującym jest negacja – czasowniki są negowane za pomocą partykuły nicht, podczas gdy przymiotniki przy pomocy prefiksu un-
(12) ein befriedigendes Ergebnis wobec ein unbefriedigendes Ergebnis
(13) ein alle nicht befriedigendes Ergebnis wobec *ein alle unbefriedigendes Ergebnis
(14) ein schlafendes Kind wobec *ein unschlafendes Kind
Za formy przejściowe należy uznać imiesłowy połączone z partykułą w jeden leksem
(15) nichtrostender Stahl
W języku polskim partykuła negacyjna – nie, używana zarówno w przypadku czasowników, jak i przymiotników, pojawia się przed imiesłowem, nie łącząc się z nim w jeden leksem:
(16) Przerwał i nie patrząc mu w twarz, rysował cyrklem po pulpicie.
(17) Lont ten był w jednym miejscu załamany pod kątem prostym i to prawdopodobnie zadecydowało o tym, że iskra nie osiągnąwszy materiału detonującego – zgasła.
To samo zachowanie wykazują imiesłowy zakończone na -ący, -ny, -ty i –ły
(18) Panowie litewscy, nie cofający się nawet przed szukaniem pomocy u Tatarów przeciw Mazowszu, poczynają obecnie […] załatwiać porachunki z Mazowszem i Polską.
(19) Przewodniczący wspomniał gości nie przybyłych na uroczystość.
(20) Nie wzruszony jej łzami skupił się na prowadzeniu samochodu.
Dopuszczalna jest także łączna pisownia imiesłowu odmiennego i partykuły nie. W takim przypadku należy zidentyfikować przymiotnik, np. nienasycony (forma przymiotnikowa lub czasownikowa) wobec nie nasycony (forma wyłącznie czasownikowa)
Innym kryterium różnicującym jest użycie w funkcji orzecznika. Według tego kryterium tylko przymiotniki mogą pełnić w zdaniu funkcję orzecznika.
(22) Das Ergebnis ist befriedigend. vs. Das Ergebnis ist unbefriedigend.
(23) *Das Kind ist schlafend.
(24) Der Stahl ist nichtrostend.
Niemieckie imiesłowy II mogą wystąpić zarówno w kontekstach czasownikowych jak i przymiotnikowych.
(25) das bemalte Holzstück wobec das unbemalte Holzstück
(26) Das Holzstück ist bemalt. wobec Das Holzstück ist unbemalt.
(27) Das Holzstück wird bemalt. wobec *Das Holzstück wird unbemalt.
(28) Das Holzstück wird vom Jungen bemalt. wobec *Das Holzstück wird vom Jungen unbemalt.
(29) das vom Jungen bemalte Holzstück wobec ?das vom Jungen unbemalte Holzstück
(30) Das Holzstück ist vom Jungen bemalt. wobec ?Das Holzstück ist vom Jungen unbemalt.
Imiesłowy języka polskiego nie występują w funkcji orzecznika. Formy zakończone na -ący, -ły, -ny / -ty mogą wprawdzie pojawić się w połączeniu z czasownikiem być, jednakże należy je uznać za przymiotniki w funkcji orzecznika, bądź też za formy strony biernej.
(31) Dziecko jest śpiące.
(32) *(On) jest ogłuchły.
(33) ? (On) jest zrudziały / sparszywiały.
(34) (On) jest dorosły / dojrzały / przestarzały / zgorzkniały.
(35) *(On) jest zmarły / poległy.
Nawet w przypadkach zleksykalizowanych istnieją ograniczenia semantyczne, nie dopuszczające użycia w funkcji orzecznika.
(36) Książka jest pożyczona.
(36a) Pożyczono książkę.
Kolejnym kryterium rozróżniania jest możliwość stopniowania. Imiesłowy z reguły nie pozwalają się stopniować. Jednakże jest to możliwe w przypadku, gdy znaczenie imiesłowu (znaczną) różni się od znaczenia czasownika wyjściowego.
(37) der diskutierteste Film
(37a) der meistdiskutierte Film
(37b) der am meisten diskutierte Film
(38) Der Film wird mehr / am meisten diskutiert.
(38a) * Der Film wird diskutierter / diskutiertest.
W kontekstach typowych dla przymiotnika stopnie wyrażane są przy pomocy sufiksów.
(39) der von uns am meisten diskutierte Film
(39a) * der von uns diskutierteste Film
(39b) der am meisten diskutierte Film
(39c) der diskutierteste Film
W języku polskim imiesłowy zakończone na -ący, -ły, -ny, -ty wykazują możliwość stopniowania. Stopniowalność dotyczy form, które przyjęły już charakter przymiotnikowy.
(40) czarujący / postarzały / pobity człowiek
(40a) bardziej czarujący / postarzały / pobity człowiek
(40b) najbardziej czarujący / postarzały / pobity człowiek
(41) Uśmiechnęła się (bardziej / najbardziej) czarująco.
Na stopniowalność wpływa znaczenie czasownika wyjściowego:
(42) mieszkający na wsi wujek
(42a) * (naj)bardziej mieszkający na wsi wujek
Kolejne kryterium – rozróżniania składnię rządu – imiesłowy występują z reguły przy rzeczowniku jako przydawki, bądź też w otoczeniu odmiennej formy czasownika.
Imiesłowy języka niemieckiego należy umieścić w obszarze pomiędzy prototypem przymiotnika i prototypem czasownika. Nie są one jednakże prototypowymi czasownikami, ponieważ nie realizują typowo czasownikowych kategorii jak np. czas gramatyczny czy osoba. W tym celu wymagają użycia czasowników posiłkowych. Mogą przejąć walencję czasownikową w postaci niezmienionej lub skonwertować ją.
Imiesłowy nie są również prototypowymi przymiotnikami ze względu na pochodzenie odczasownikowe. Ponadto w funkcji orzecznika występują tylko zleksykalizowane imiesłowy I.
Między prototypami brak jest ostrych granic, istnieją jedynie płynne przejścia.
(43) ein befriedigendes Ergebnis wobec ein unbefriedigendes Ergebnis
(44) ein alle nicht befriedigendes Ergebnis wobec *ein alle unbefriedigendes Ergebnis
(45) ein schlafendes Kind wobec *ein unschlafendes Kind
(46) das bemalte Holzstück wobec das unbemalte Holzstück
(47) Das Holzstück ist bemalt. wobec Das Holzstück ist unbemalt.
(48) Das Holzstück wird bemalt. wobec *Das Holzstück wird unbemalt.
(49) Das Holzstück wird vom Jungen bemalt. wobec *Das Holzstück wird vom Jungen unbemalt.
(50) das vom Jungen bemalte Holzstück wobec ?das vom Jungen unbemalte Holzstück
(51) Das Holzstück ist vom Jungen bemalt. wobec ?Das Holzstück ist vom Jungen unbemalt.
Wnioski
– Ani w języku niemieckim ani w polskim imiesłowy nie reprezentują prototypów czasownika czy przymiotnika.
– Wszystkie formy imiesłowowe występują w obszarze peryferyjnym.
– Im bliżej prototypu znajduje się imiesłów, tym łatwiej i pewniej można ocenić jego akceptowalność.
– W przypadkach niepewnych podjęcie decyzji na korzyść przymiotnika bądź czasownika ułatwia wprowadzenie pewnych elementów.
Gucioooooo