Ruch towarzyszy człowiekowi od narodzin aż do śmierci, ujawniając się w różnych formach jego aktywności (jest to na przykład ruch: użytkowy, profesjonalny, ekspresyjny). „Język ruchu” lub inaczej „język ciała” stanowi około 70 % komunikacji interpersonalnej – porozumiewania się ludzi między sobą. Już Platon i Arystoteles mieli świadomość jak ważne możliwości dla rozwoju intelektualnego niesie doświadczenie fizyczne, płynące z ciała ludzkiego. Pedagodzy przełomu XIX i XX wieku wykazali i wykorzystali praktycznie ruch dla rozwoju osobowości człowieka.
Wprowadzenie w 1913 r. przez E. Dupre do neuropsychiatrii pojęcia psychomotoryki w istotny sposób zmienia spojrzenie na rozwój człowieka, traktując go jako nierozerwalną całość, w której rozwój psychiczny i ruchowy są ze sobą ściśle powiązane. Ten związek da się szczególnie wyraźnie zauważyć w pierwszym roku życia dziecka, kiedy to przejawy dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego mają swój obraz w doskonaleniu się ruchowym małego człowieka. Jakiekolwiek zaburzenie w jednej z wymienionych sfer pociąga za sobą deficyty w drugiej. Zatem u dzieci z deficytami ruchowymi czy motorycznymi rozwój nie może przebiegać w sposób harmonijny, a w przypadku braku samoistnej kompensacji ubytków wymaga korekcji lub stymulacji zaburzonych funkcji. Wiadomo również, że podstawową formą aktywności dzieci, w której przejawia się poziom rozwoju dziecka jest zabawa. Nie będąca bezcelowym traceniem czasu, lecz ważnym procesem gromadzenia doświadczeń. Pewne aspekty tego światopoglądu przejął F. Froebel, który oparł metodę wychowawczą na zabawie jako naturalnej metodzie ekspresji i kształtowania się dziecka. Również na początku naszego wieku kolejne osoby próbowały znaleźć najefektywniejsze metody pracy z dziećmi. Duży nacisk na indywidualny charakter zabawy i jej swobodny wybór przez dziecko kładła M. Montessori. Następnie E. Claparede w założonym przez siebie instytucie realizował zasady pedagogiki funkcjonalnej, która „ polegała na uszanowaniu dążenia dziecka do samodzielności, na popieraniu jego naturalnych trendów rozwojowych oraz na stwarzaniu odpowiednich warunków stymulujących ten rozwój. (...) Dziecko powinno eksperymentować, gromadzić przy tym własne doświadczenia, odkrywać, działać według własnego rytmu rozwojowego, który manifestuje się w sposobie myślenia, skupiania uwagi, reagowania, przedsiębiorczości, aktywności itp. W ten sposób uwzględnia się indywidualne różnice wychowanków i stwarza się atmosferę nie skrępowanej, twórczej pracy – zabawy” (Gniewkowski, Wlaźnik 1990, s. 14). Efektem pracy było tworzenie metod w coraz większym stopniu rozwijających indywidualność dziecka. Zaczęto eksperymentować z łączeniem ćwiczeń ruchowych i muzyki, rytmiki i tańca, powszechnie też zastosowano przybory uatrakcyjniające zajęcia. Tym tropem podążył R. Laban, uznając z biegiem lat taniec, jako główny środek oddziaływania wychowawczego. Twierdził, że działanie ruchu w postaci form tanecznych jako terapii i stymulatora inwencji twórczej wpływa w istotny sposób na kształtowanie się osobowości. Zasady jego metody obejmowały: indywidualność rozwiązań podczas wykonywania zadań ruchowych, możliwość decydowania przez dziecko o pozycji wyjściowej odpowiedniej dla niego do realizacji zadania z wykorzystaniem muzyki i rytmu. Tematyka ćwiczeń obejmowała: wyczucie własnego ciała, wyczucie ciężaru ciała i przestrzeni, doskonalenie płynności ruchów i wyczucie ciężaru ciała w przestrzeni i czasie oraz adaptacje ruchów własnych do ruchów partnera i grupy. Teoria i osobowość Rudolfa Labana wywarły na w. Sherborne znaczący wpływ. Z idei i doświadczeń jego szkoły wniosła do własnej praktyki pedagogicznej wszystko to co jest potrzebne do pracy z dzieckiem i człowiekiem dorosłym upośledzonym umysłowo, a wreszcie doświadczenia rozszerzyła na dzieci z różnego rodzaju nieprzystosowaniem i zaburzeniami rozwoju psychomotorycznego.
Uczennicą, a później współpracownicą R. Labana była W. Sherborne – nauczycielka wychowania fizycznego i tańca później kinezyterapeutka. Jej dużym osiągnięciem stało się rozwinięcie metody R. Labana w kierunku humanistycznym, gdzie położyła nacisk na potrzebę rozwijania bliskich związków między ludźmi przez nawiązanie więzi emocjonalnej. W metodzie W. Sherborne nie ma współzawodnictwa, gdyż zakłada ona, że wszyscy mogą odnieść sukces i każdy może z siebie coś dać innym. Niezależnie od tego jacy jesteśmy to tkwi w nas takie samo pragnienie realizacji twórczej. Możliwość kreatywnego myślenia pojawia się stopniowo po zdobyciu wiary we własne siły, pewności siebie w otoczeniu, a przede wszystkim umiejętności nawiązywania kontaktu z innymi.
Metoda Ruchu Rozwijającego jest upowszechniana w Polsce od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych dzięki współpracy ówczesnego Ministerstwa Oświaty i Wychowania oraz British Council. Była ona w Polsce kilkakrotnie prezentowana przez Weronikę Sherborne i jej uczniów: Annę Leonard - nie żyjącą już dyrektorkę "szkoły życia" w Londynie oraz George'a Hilla - byłego dyrektora centrum rehabilitacji dla dorosłych osób upośledzonych w Bristolu. Szkolenia obejmowały nauczycieli szkół specjalnych i "szkół życia", nauczycieli wychowania fizycznego i rehabilitantów, a także studentów psychologii i pedagogiki. Z metodą mieli okazję także zapoznać się polscy specjaliści w czasie pobytu w Wielkiej Brytanii (m. in. Marta Bogdanowicz).
Metoda jest wykorzystywana w Polsce w placówkach oświatowych i służby zdrowia dla dzieci z różnymi zaburzeniami rozwoju i różnorodnymi potrzebami edukacyjnymi:
- dzieci upośledzonych umysłowo,
- dzieci autystycznych,
- dzieci z wczesnym mózgowym porażeniem dziecięcym,
- dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami zachowania,
- dzieci z niekorzystnych środowisk wychowawczych, np. domów dziecka,
- dzieci głuchych i niewidomych.
Rolę "osób dorosłych" podczas zajęć w niektórych ośrodkach pełnią nauczyciele, terapeuci lub rodzice dzieci, w innych studenci i młodzież ze szkół ponadpodstawowych.
Nazwa metody „Ruch Rozwijający” wyraża główną ideę metody tj. posługiwanie się ruchem jako narzędziem wspomagania rozwoju psychoruchowego dziecka i terapii zaburzeń tego rozwoju. System ćwiczeń w tej metodzie wywodzi się z naturalnych potrzeb dziecka, zaspokajanych w kontakcie z dorosłymi tj. z tzw. baraszkowania.
Podstawowe założenia metody to rozwijanie ruchem trzech aspektów:
1. świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego,
2. świadomości przestrzeni i działania w niej,
3. dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi bliskiego kontaktu.
W swoim programie ćwiczeń ruchowych Ruch Rozwijający Weronika Sherborne wyróżniła następujące grupy ćwiczeń wspomagających rozwój dziecka:
- ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała,
- ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu,
- ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą,
- ćwiczenia twórcze.
Zakres każdego ćwiczenia może być mniej lub bardziej rozszerzony zgodnie z potrzebami, stopniem zaawansowania, możliwościami. Na przykład dzieci upośledzone umysłowo wymagają wielu ćwiczeń prowadzących do poznania ciała, przestrzeni, koncentracji, rozwoju siły oraz nawiązywania kontaktów. Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi potrzebują szczególnej pomocy w wykonywaniu ćwiczeń ułatwiających im uzyskanie pewności siebie, pewności w otoczeniu. Dzieci nadpobudliwe muszą czuć opiekę osoby pracującej z nimi. Muszą czuć się niejako w centrum zainteresowania.
W wymienionych wyżej formach ćwiczeń, nie wymieniono takiej formy, która sprzyja relaksowi. Wszystkie zajęcia prowadzone metodą Ruchu Rozwijającego zawierają element relaksu i ich zadaniem jest wykształcenie umiejętności osiągania stanu odprężenia.
Ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała
Podstawową potrzebą każdego człowieka jest poznanie własnego ciała oraz umiejętność kontrolowania go. W rozwoju wiedzy o własnym ciele można wyróżnić kolejne etapu: wyczuwanie własnego ciała, a następnie nazywanie części ciała, przez co utrwala się wiedza o naszym ciele. Na tej podstawie może wykształcić się świadoma kontrola ciała i jego ruchów, a zatem i naszego zachowania.
Do najważniejszych części ciała, których poznanie i opanowanie powinno nastąpić jak najwcześniej należą: stopy, kolana, uda, nogi. Są one szczególnie ważne, gdyż spełniają rolę niejako filarów dźwigających ciężar naszego ciała, tworzą fizyczną całość z podłożem, po którym stąpamy. Kontrola ich jest niezbędna do utrzymania pełnej równowagi ciała.
Przykłady ćwiczeń (ćwiczenia indywidualne):
- leżenie na plecach i na brzuchu,
- czołganie się na brzuchu i na plecach,
- podciąganie kolan,
- maszerowanie i bieganie z podnoszeniem wysoko kolan,
- chodzenie, bieganie na sztywnych nogach,
- uderzanie o podłogę piętami,
- dotykanie łokciami kolan,
- zabawne miny, itd.
Ćwiczenia pozwalające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu
Ćwiczenia te są ściśle związane z poprzednią kategorią ćwiczeń, należy bowiem znać siebie, mieć pewność w działaniu, aby łatwiej nawiązać kontakt z innymi. Ćwiczenia te umożliwiają poznanie otoczenia, dzięki czemu możemy czuć się swobodnie i nie obawiać się go. Jeżeli bowiem nie udaje się nam korzystać z przestrzennej wolności, stajemy się niejako zahamowani w swoich działaniach, często przestraszeni, niechętni do przeciwstawiania się nowym sytuacjom, wyizolowani. Charakterystyczna cechą dla tej grupy ćwiczeń jest ich wykonywanie na podłodze.
Przykłady ćwiczeń:
a) Ćwiczenia indywidualne – leżenie na plecach lub brzuchu. Często stosowane jako odpoczynek po trudnych ćwiczeniach, odprężenie po napięciach wewnętrznych, jako swego rodzaju wycofanie się z ćwiczeń powodujących u niektórych wzrost niepokoju. Jeżeli ktoś jest przestraszony powinien mieć możliwość wycofania się na krótką chwilę (bez zupełnego wyłączenia się z zajęć).
b) Ćwiczenia w parach – jedna osoba robi mostek, a druga obchodzi ją na czworakach, przechodzi pod, przez, nad, dokoła itp.
c) Ćwiczenia w grupie – grupa tworzy tunel, a reszta czołga się pod tunelem na plecach, brzuchu itp.
Ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą
Ćwiczenia te polegają na zdobywaniu i wymianie wspólnych doświadczeń podczas sesji ruchowych. Ich pozytywny rezultat zależy od stopnia zaawansowania i zaangażowania ćwiczących. Są to ćwiczenia, w których partner bierny jest pod opieką osoby aktywnej. Wymaga to wyczucia osoby będącej pod opieką, jej potrzeb, przeżyć i tym samym umożliwia osiągnięcie pełnej harmonii i współpracy. Ten typ ćwiczeń pozwala uczestnikom poznać swą siłę fizyczną. Osoba pasywna pozwala przeciwnikowi zbadać jego siłę, a jednocześnie ćwiczy, używając siły, która pozwala na współpracę z partnerem. W ten sposób strona pasywna uczy się wyczucia tej drugiej strony. Ćwiczenia te dają możliwość przeżycia wspólnego wysiłku fizycznego, np. podczas pchania i stawiania oporu. Rozwijają i uczą koncentracji, zwracania uwagi na osobę, z którą współdziała się w czasie ćwiczeń. Są one też dobrą zabawą, często towarzyszy jej śmiech, okrzyki (pomagają ujść nagromadzonym emocjom, napięciom tkwiącym w uczestnikach) .
a) Ćwiczenia „z” – to takie ćwiczenia ruchowe, w których jeden z partnerów jest bierny, drugi zaś aktywny i opiekuńczy względem niego. W pierwszej fazie ćwiczeń „z” buduje się wzajemne zaufanie i zrozumienie przy pełnieniu odmiennych, uzupełniających się ról, np. ciągnięcie partnera za kostki, za przeguby, kołyska itp.
b) Ćwiczenia „przeciwko” – ich celem jest uświadomienie uczestnikom ich własnej siły przy współdziałaniu z partnerem. Ćwiczenia te powinny być pozbawione agresji. Wskazane jest, aby osoby pracujące w parze na zmianę przyjmowały rolę aktywną (atakującego) i bierną ( broniącego się). Partner, który broni się, daje osobie atakującej możliwość wypróbowania swojej siły. Jego reakcja obronna uzależniona jest od natężenia ataku, np. jeden z ćwiczących staje stabilnie, lub siada mocno się podpierając, a drugi usiłuje go przesunąć itp.
c) Ćwiczenia „razem” – wymagają one jednakowego zaangażowania partnerów. Prowadzą do wytworzenia harmonii i równowagi. Udział w nich wymaga wzajemnego zaufania, zrozumienia, współpracy i równego wkładu wysiłku fizycznego, co jest warunkiem osiągnięcia sukcesu, np. kołysanie się, siedząc przodem do siebie, równoczesne wstawanie, trzymając się za ręce itp. .
Ćwiczenia twórcze
Wszystkie aspekty ruchu mogą być rozwijane w ćwiczeniach proponowanych przez członków grupy. Osoba prowadząca zajęcia powinna bacznie obserwować uczestników zajęć, zachęcać ich, ośmielać, chwalić, a wówczas ćwiczenia przekształcają się w ruch twórczy. Należy zwrócić uczestnikom uwagę na cechy i rodzaje ćwiczeń, np. ruchy wolne lub szybkie, silne lub słabe. Na szczególna uwagę zasługują ćwiczenia twórcze w formie tańca. Potrzeba tańca bowiem pozostaje niezmienna przez całe życie. Ćwiczenia twórcze pozwalają nawiązać i pogłębić stosunki międzyludzkie, poznać sytuacje, których ćwiczący nie doświadczyłby ze względu na swoje fizyczne lub psychiczne ułomności. Dają one możliwość uwolnienia się od wewnętrznych niepokojów i napięć .
Stosując metodę Weroniki Sherborne wystrzegamy się oceniania osiągnięć dziecka w kategoriach wymiernych wyników. Ocena ma charakter opisowy i dotyczy takich przejawów zachowania dziecka jak:
· zdolność koncentracji na zadaniu,
· rodzaj i sposób wyrażania emocji,
· umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi osobami,
· umiejętność zmiany zachowań w zależności od rodzaju zajęć,
· umiejętność uczestniczenia w zabawie.
W metodzie Weroniki Sherborne równie ważnym elementem jak ruch, dostarczający doznań kinestetycznych i odczuwania równowagi jest kontakt fizyczny, będący źródłem doznań dotykowych. Dotyk jest najbardziej rozległym zmysłem, ponieważ cała powierzchnia skóry pokryta jest zakończeniem nerwów czułych na dotyk. Uczestniczy on również w komunikowaniu się z drugim człowiekiem, w przekazywaniu mu informacji i emocji.
Przykłady:
- wtulanie się całym ciałem (broń mnie, bądźmy razem),
- mocny uścisk dłoni (dasz sobie radę, trzymaj się),
- muśnięcie palcami ( nie ma powodu do obaw, jestem z tobą) itp.
Organizacja ćwiczeń i grup zajęciowych
Metodę można stosować indywidualnie - z jednym dzieckiem lub grupowo. Preferowane są jednak zajęcia grupowe, gdyż zapewniają one dziecku lepszy kontakt z dorosłymi lub innymi dziećmi. Liczebność grupy: 6-14 dzieci. Wiek uczestników: nieograniczony, zarówno osoby dorosłe jak i dzieci. W instytucjach opiekuńczo -wychowawczych w zajęciach brać powinien udział cały personel.
Zajęcia muszą odbywać się systematycznie, minimum raz w tygodniu, czas trwania 1 spotkania - około godziny. Początkowo zajęcia mogą być krótsze (20-30 minut) zależnie od samopoczucia i możliwości dzieci.
Należy zapewnić odpowiednie warunki lokalowe: przestrzeń, odpowiednie podłoże (najlepiej parkiet), świeże powietrze. Nie potrzeba żadnych urządzeń lub pomocy do ćwiczeń. Najlepszym przyrządem dydaktycznym dla dziecka jest ciało dorosłego. Czasami potrzebne są materace lub koce np. gdy dzieci mają znaczne kalectwo fizyczne. Ćwiczyć należy boso, bo zapewnia to najlepszy kontakt z podłogą.
Prowadzeniem grupy powinny zajmować się 2 osoby (przeszkoleni terapeuci).
Efektywność zajęć prowadzonych metodą Weroniki Sherborne sprawdzono specjalnie opracowaną skalą, mającą umożliwić w miarę obiektywne spojrzenie na możliwości modyfikowania zachowań czy postaw. Skalą taką nie da się jednak zmierzyć tych uczuć, przeżyć, nastrojów, które mogą być istotne i które niejednokrotnie są też głównymi korzyściami, jakie człowiek w tego rodzaju zajęciach osiąga dla siebie, a o których nie zawsze może czy chce mówić. Szczególnie trudno jest uzyskać takie informacje od dziecka, które jeszcze nie potrafi być świadomym czy nazwać tego, co się w nim dzieje.
Lista korzyści płynących z zastosowania metody powstała w oparciu o relacje ludzi dorosłych biorących udział w zajęciach. Znajdują się na niej takie korzyści, jak:
- doświadczenie pozytywnych odczuć w kontakcie z drugim człowiekiem,
- wyzwala swobodę zachowań i naturalność,
- daje okazję do rozładowania energii,
- jest próba pokonania własnych zahamowań wynikających z uprzednich doświadczeń,
- daje radość,
- wyzwala zaangażowanie,
- daje możliwość zaspokojenia własnych potrzeb,
- daje pewność siebie,
- daje możliwość poczucia się w innej roli niż na co dzień,
- zbliża do siebie uczestników zajęć,
- daje radość działania w grupie,
- daje przyjemność dawania innym radości,
- daje okazje do wspomnień, przypomnienia sobie zdarzeń z dzieciństwa,
- daje okazję do bliskiego kontaktu fizycznego bez uruchamiania sfery seksualnej,
...
DanutaS...k