Stosunek duchownych do niewiast i konkubinat.pdf

Stosunek duchownych do niewiast i konkubinat

(De cohabitatione clericorum et mulierum)

Dwóch przede wszyskim żądają cnót przepisy kościelne od

duchownych, aby godnie odpowiedzieć mogli obowiązkom swego stanu i

powołania: cnoty wstrzemięźliwości temperantia, modestia i czystości

castitas, castimonia. Należący do stanu duchownego zachowywać je

winni i przestrzegać w wyższym stopniu aniżeli ludzie świeccy. Wszelkie

wykroczenia kleru w tej mierze karze prawo surowo, żądając stanowczo,

aby duchowni prowadzili skromne i czyste życie.

Zaznaczyliśmy powyżej, że tę przewodnią myśl ustaw, które omawiają

zewnętrzne zachowanie się duchowieństwa, zamieszczają kanony św.

Izydora hiszpańskiego His igitur i soboru laterańskiego IV z roku 1215.

Ut clericorum mores, powtarzają zaś w naszym ustawodawstwie:

pierwsza konstytucja synodu uniejowskiego z roku 1326, a w zwięzłym

streszczeniu początkowy artykuł kompilacji włocławskiej biskupa

Kurowskiego z roku 1402 (?): Statuimus, ut clerici linguam et oculos et

omnia membra sub freno castitatis et mode-stiae debeant coercere

(postanawiamy, że duchowni winni poskramiać język, oczy i wszystkie

członki wędzidłem czystości i skromności). Wszystkie omówione dotąd

przepisy, zwłaszcza w poprzednim rozdziale, odnoszą się do cnoty

umiarkowania i skromności; w niniejszym omawiamy te postanowienia

synodalne, których przedmiotem jest powściągliwość (we właściwym

tego wyrazu znaczeniu) życia osób duchownych i ogół obowiązków,

dotyczących nieskazitelności kleru pod względem stosunków z płcią

niewieścią 1 . Przytacza je kompilacja włocławska w czterech osobnych

artykułach, które wraz z następnymi, aż do dziesiątego i z trzema

pierwszymi, wyczerpują rzecz o przyzwoitości kleryckiej. Podobnie i

odnośne ustępy wszystkich innych statutów synodalnych, opatrzone

zwykłym nagłówkiem drugiego tytułu księgi trzeciej dekretałów

papieskich De cohabitatione clericorum et mu-lierum (O wspólnym

zamieszkiwaniu duchownych z kobietami), następują zaraz po

przepisach De vita et honestate clericorum. Przyczynę tego układu łatwo

zrozumieć, jeśli się zważy, że samo już częste obcowanie duchownych z

kobietami, a bardziej jeszcze wspólne z nimi mieszkanie, czyni życie

tych pierwszych podejrzanym i przeciwnym ich godności i powadze

stanu; stąd też artykuł czwarty wspomnianej kompilacji włocławskiej o

przebywaniu niewiast w domach księży połączony został z pierwszym jej

artykułem w przeróbce arcybiskupa Łaskiego z wieku XVI.

§1

Przebywanie niewiast w domach osób duchownych

Synod uniejowski arcybiskupa Janisława (1326) przepisywał, żeby się

duchowni trzymali z dala od takich kobiet, z którymi często obcując lub

nawet z nimi pod wspólnym dachem przebywając, ściągnąć by przez to

mogli na siebie podejrzenie życia niepowściągliwego 2 . Wyraźniej

formułuje owo postanowienie prawa kościelnego artykuł czwarty

kompilacji włocławskiej, bo wzbrania w ogóle mieszkać duchownym

razem z kobietami i przechowywać je u siebie, zwłaszcza jeśli to są

osoby młode lub podejrzane, wyjąwszy jedynie takie, na które prawo

zezwala. Dodatek ten statutu włocławskiego exceptis dumtaxat a iure

concessis (z wyjątkiem tych, na które zezwala prawo) wskazuje, że w

praktycznym określeniu zasady, jakiej się trzyma ustawodawstwo

kościelne w kwestii stosunku osób stanu duchownego do niewiast: non

tantum caste sed etiam caute (nie tylko czyste, ale i pewne), oparł się

nasz kanonista-redaktor na rozporządzeniu obowiązującej ustawy, która

tylko bliskim krewnym zamieszkiwać pozwala w domach duchownych,

chociażby i młodym, gdyż ich tam obecność żadnego nie może

wzbudzić podejrzenia 3 . Przez to zmodyfikował on zbytnio surową, a

jedyną w tym przedmiocie ustawę dawniejszego u nas prawa

prowincjonalnego legata Filipa (1279), iżby żaden duchowny absolutnie

nie mieszkał wspólnie z jakąkolwiek kobietą 4 . Że ta modyfikacja ustawy

prowincjonalnej z roku 1279, wobec dość ogólnikowo wyrażającego się o

tej sprawie przepisu z roku 1326, który z początkiem XV wieku już nie

wystarczał, nie była przypadkowa, świadczy już samo następstwo

niniejszego statutu legata Filipa i naszej kompilacji o zamieszkiwaniu

niewiast w domach kleru po statucie o noszeniu broni przez

duchownych 3 .

Z brzmienia przytoczonej powyżej ustawy legata Filipa, który mówi o

kobietach w ogólności (mulieres aliquas), przebywających w domu

beneficjatów lub kleryków z wyższymi święceniami, nie wymienia zaś

wyraźnie ich konkubin, wnosić trzeba, że niezwykle ostry ten przepis

spowodowała wielka trudność w przeprowadzeniu bezżeństwa kapłanów

w Polsce, jeszcze w XIII wieku. Przypuszczenie nasze o doniosłości

statutu legata Filipa w ustawodawstwie polskim upada i jego wyjątkowe

znaczenie zmienia się, jeśliby zamiast wyrazu aliquas stać miało w

pierwotnym tekście suspectas mulieres lub concubinas, jak mają nasze

późniejsze statuty prowincjonalne z wieków XIV i XV. Nie zdaje się nam

to jednak głównie z tego powodu, że nie tylko myśl sama rzeczonej

ustawy synodu budzińskiego, ale i jej stylizacja opiera się na słynnym

postanowieniu jednego z frankońskich synodów VII wieku: „Inhibendum

est, ut nullus sacerdos foeminas, de quibus suspicio potest esse,

retineat" 6 . Idzie ono jeszcze dalej aniżeli najstarsze kanony z pierwszych

wieków Kościoła 7 , bo nie tylko kobiet obcych i podejrzanych trzymać nie

dozwala u siebie duchownym, ale ani ciotki i siostry, ani nawet matki

quia instigante diabolo et in illis scelus perpeiratum reperitur.

Jak widzimy, kwestia pobytu niewiast w domach osób duchownych nie

była określona dość jasno i stanowczo w samym kodeksie prawa

powszechnego 8 ; zarówno też nasze przepisy synodalne, aż do XV

wieku, nie bawią się w szczegółowe wywody w tym kierunku. Dopiero z

rozwojem prawa kanonicznego w Polsce zabiera głos w tej sprawie

Andrzej Łaskarz z Gosławic i to po dwakroć raz będąc jeszcze

proboszczem kujawskim (1392-1414) w artykule czwartym kompilacji

statutów włocławskich biskupa Kurowskiego, później po roku 1420 jako

biskup poznański w swoich własnych statutach diecezjalnych. Tam, jak

wskazaliśmy już wyżej, powoływał się Łaskarz bez wszelkich zastrzeżeń

na znaną konstytucję papieża Innocentego III A nobis, tutaj zaś w

statutach poznańskich, nasz kanonista starał się pogodzić sprzeczne

przepisy dekretałów Grzegorza IX, łącząc je razem ze sobą bez

najmniejszej zmiany. Przyznać trzeba, że uczynił to wcale niezręcznie;

dla duchowieństwa parafialnego taka redakcja statutu była całkiem

niezrozumiała. By się o tym przekonać, dość przytoczyć w mowie

będący statut poznański: „Item statuimus, quod clerici suspectas et

iuvenes mulierculas, sed neque matrem, amitam vel sororem — quia in-

stigante diabolo et in illis scelus preparatum reperitur, aut etiam pedis-

sequas earum, ad sibi cohabitandum recipiant, nisi forte tales sint, in

quibus naturale foedus nihil premittit saevi criminis suspicari" 9

(zakazujemy duchownym trzymania młodych i podejrzanych kobiet, ani

matki, ciotki, ani siostry, ponieważ za poduszczeniem diabła także i one

mogą dopuścić się grzechu, chyba że naturalny związek nie pozwala

podejrzewać srogiego występku). Oczywiście duchowny na parafii,

czytając w ten sposób sformułowany przepis 10 , nie mógł go

interpretować należycie, tj. że nawet w tym wypadku, kiedy dozwolone

ustawą prawa powszechnego przebywanie w domu najbliższych

niewiast krewnych lub takich kobiet, które nie wzbudzają podejrzeń u

obcych, stawałoby się niebezpieczeństwem dla utrzymujących je

duchownych, winni się z nimi natychmiast rozłączyć. Natomiast przepis

włocławski: „clerici cum mulieribus non cohabitent, nec suspectas swe

iuvenes apud se foveant, exceptis dum-taxat a iure concessis" (zabrania

się duchownym mieszkać z kobietami i trzymać u siebie młode kobiety, z

wyjątkiem tych, na które zgadza się prawo) był już dla kleru wiejskiego

daleko jaśniejszy i praktyczniejszy. Nieco później, w połowie wieku XV,

powyższy statut poznański biskupa Andrzeja stał się częściowo

obowiązującym w diecezji kujawskiej wskutek rozporządzenia

archidiakona włocławskiego z roku 1478.

Nie wszyscy ustawodawcy prawa partykularnego, tak jak nasz

proboszcz włocławski, a później biskup poznański Andrzej Łaskarz 11 i za

jego przykładem Paweł Sulisławowy, archidiakon kujawski, kładli główny

nacisk na okoliczność dobrej sławy kobiety, pozostającej w mieszkaniu

osób duchownych, a przeto wolnej od wszelkich podejrzeń, chociażby

nie była ich krewną 12 .

Już ów przepis synodu nantejskiego Inhibendum powtórzył wyrażoną

jeszcze na soborze nicejskim zasadę, że z kobietami, na które paść

może podejrzenie, kapłanowi mieszkać nie wolno. Ograniczył ją

znacznie ten sam dekretał papieża Innocentego III A nobis, który

uważają powszechnie za łagodniejszy od wzmiankowanego kanonu

Inhibendum, ograniczył, bo wykluczył wszystkie obce niewiasty i jedynie

biskupom dawał moc pozwalania, aby duchowni utrzymywali w domu

osoby krewne albo powinowate w najbliższych stopniach. Praktyczne

zachowywanie tego prawa wyszło wkrótce poza myśl i literę dekretału

Innocentego III, gdyż biskupi dozwalali mieszkać klerykom razem z

niewiastą, nawet obcą, jeśli tylko w tym wypadku żadne podejrzenie nie

padło na kobietę i nie groziło niebezpieczeństwo duchownemu. Nie było

to wykroczenie przeciwko ogólnej zasadzie prawa kościelnego o

przebywaniu niewiast pod wspólnym dachem z duchownymi, ale z

czasem taka praktyka przerodziła się w nadużycia ze strony kleru.

Biskupi bowiem dowiadywali się o moralności własnego kleru,

przeważnie z relacji archidiakonów, którzy wizytowali diecezję; ich

świadectwo miało być dla biskupa wskazówką, czy należało

przypomnieć lub nawet obostrzyć ustawę kościelną o zamieszkiwaniu

kobiet w domach duchowieństwa. Łagodniejsze lub surowsze w tej

mierze przepisy biskupów synodalne zależały zatem przeważnie od

sumienności sprawozdania wizytującego kler parafialny archidiakona.

Atoli jak na zachodzie, tak i w Polsce okazali się archidiakoni niedbałymi

w dochodzeniu i karaniu konkubinatu osób duchownych 13 ; wystarczyło

opłacić się im pewną taksą pieniężną w czasie wizyty, aby otrzymać

urzędowe świadectwo, że przebywająca w domu księżym niewiasta nie

jest osobą podejrzaną dla władzy diecezjalnej 14 . W ten sposób uchylało

się duchowieństwo polskie, przy pomocy zwierzchników od kar,

wymierzonych na nierządnych kapłanów i beneficjatów 15 , nałożnice zaś

swoje uwalniało od zaprzedania ich w niewolę lub ubiczowania, jak to

postanawiały rozporządzenia synodu łęczyckiego z roku 1285,

powtórzone jeszcze w wiek potem przez arcybiskupa Jarosława na

synodzie w Kaliszu 1357 roku 16 .

Łącząc ustawy prowincjonalne z wynikami dotychczasowych badań

okazuje się, jak powoli i z wielką trudnością dokonywało się w Polsce

dzieło reformy gregoriańskiej 17 . Tym się też tłumaczy, że ustawodawstwo

synodalne użyło najsurowszych środków, aby znieść pożycie małżeńskie

naszego kleru, na które w szczególności jeszcze w ciągu XIV stulecia

uskarżają się przepisy diecezjalne krakowskie i włocławskie 18 i wznowiło

w następnym wieku dawniejszą ustawę legata Filipa z roku 1279,

wzbraniającą duchownym mieszkać wspólnie z jakimikołwiek kobietami

pod jednym dachem.

§2

Prawne skutki konkubinatu

Wśród przepisów synodalnych o żyjących w konkubinacie klerykach,

wyjątkowe miejsce w naszym ustawodawstwie zajmuje piąty z rzędu

artykuł statutów włocławskich z XV wieku 19 , raz ze względu na nowe

rozporządzenie karne, które on nie znosząc dawniejszych, wymierza na

publicznych przestępców celibatu, po wtóre z przyczyny jego bliskiego

związku z należącymi tutaj postanowieniami innych diecezji i odnośnym

tytułem trzeciej księgi statutów kaliskich arcybiskupa Mikołaja Trąby z

roku 1420.

Przepis włocławski odwołuje się przede wszystkim, zaraz na wstępie,

do istniejących już ustaw prawa prowincjonalnego 20 . Ma wiec na myśli

głównie ósmą konstytucję synodu kaliskiego (1357) Quod nullus

presbyter concubinam palam vel indubitanter teneat 21 (żaden duchowny

niech nie trzyma konkubiny jawnie i w sposób nie pozostawiający

wątpliwości), w której ówczesny arcybiskup gnieźnieński Jarosław

przytoczył w dosłownym brzmieniu uchwały legatów papieskich

kardynała Gwidona (1267) i Filipa (1279), sformułowane i określone

bliżej na synodzie łęczyckim (1285) przez arcybiskupa Jakuba Świnkę 22

z powołaniem się na znane dekrety papieży z XI wieku: Mikołaja n i

Aleksandra E, które zabraniały ludziom świeckim słuchać mszy św.

odprawianej przez nierządnych kapłanów 23 . W moc rzeczonych uchwał

legatów papieskich XIII stulecia 24 , stosownie do ustawy prawa

powszechnego 25 , podlegali księża konkubinariusze klątwie ipso facto (na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: