Wykład II.doc

Wykład II – 25.10.2009

Źródła prawa rzymskiego:

1. Zwyczaj – z czasem coraz słabszy, przy dominacji cesarza praktycznie stracił na znaczeniu i stał się źródłem prawa o charakterze lokalnym.

2. Ustawa stała się w okresie republiki głównym źródłem prawa. Była tworzona przez zgromadzenia ludowe czyli przez reprezentantów ludu rzymskiego ale  przede wszystkim przez reprezentantów patrycjatu. Składała się z trzech części:

a)     Praescriptio – w której zapisywano przebieg głosowania, datę głosowania, nazwisko wnioskodawcy i od jego nazwiska ustawa posiadała swoją nazwę.

b)     Rogatio – właściwa część ustawy, treść ustawy.

c)      Sanctio – ta cześć ustawy, która wprowadzała niedogodności jeżeli postąpiliśmy niezgodnie z rogatio.

Podział ustaw ze względu na sanctio:

a)     Lex imperfecta – ustawa bez sankcji.

b)     Lex perfecta – ustawa doskonała, nie tylko nakładała karę na naruszycielka ale także powodowała, że czynność prawna którą podjęto w wyniku naruszenia prawa stawała się nieważna, likwidowała wszelkie skutki naruszenia prawa.

c)      Lex minusquamperfecta – ustawa mniej niż doskonała, wprowadzała kare dla naruszającego prawo ale czynność prawna pozostała ważna.

3. Plebiscitia – uchwały zgromadzeń plebejskich, efekt walki plebsu żeby mieć jakiś udział w prawodawstwie. Początkowo odnosiły się tylko do spraw plebsu ale w połowie I w. p.n.e. plebiscitia odnosiły się do całości społeczeństwa rzymskiego.

Lex hortensja – pierwsze plebiscitium z II w. p.n.e.

4. Senatus Consultum – uchwała senatu.

Senat prawdopodobnie wykształcił się z rady królewskiej. Pojawia się już republice pod nazwą Senatus. Senatorowie to byli ludzie przede wszystkim wywodzący się z patrycjuszy ewentualnie z tzw. ekwitów. Ekwici - w pewnym sensie warstwa pośrednia, ta cześć społeczeństwa, która chciała przejść do stany wyższego czyli do patrycjatu, posiadali pieniądze, wywodzili się z dobrych rodzin ale te rodziny nie posiadały tradycji np. Marek Tuliusz Cyceron. Senatorowie to byli ludzie, którzy już osiągnęli pewien rozwój urzędniczy czyli zaczynali od niższych urzędów a później w wyniku normalnych wyborów dostali się do senatu. Senat w republice był tylko i wyłącznie ciałem doradczym o wszystkim decydowali konsulowie. Dopiero w cesarstwie znaczenie senatu wzrosło.

5. Edykty urzędnicze – specjalne obwieszczenie. Interesuje nas przede wszystkim edykt pretorski.

Edykt pretorski dzielił się na trzy części:

a)     Część stara – przejmował rozporządzenia swoich poprzedników.

b)     Cześć nowa – ta cześć w której wykładał swoje prawo.

c)      Cześć  dodatkowa – w tej części nagle tworzył prawo, bo tego od niego wymagano.

Prawo pretorskie miało trzy funkcje:

a)     wspomagało prawo rzymskie(Ius Civile)

b)     czasami poprawiało

c)      uzupełniało

Edykt pretorski był solą w oku dla cesarzy. Pretorowie tworzyli prawo, które czasem stawało w kolizji do prawa cesarskiego. Dlatego cesarze szybko zaczęli  sprowadzać pretorów do funkcji pomocniczej a w II w. n.e. cesarz Hadrian polecił skodyfikować edykt pretorski.  Od 117 r. n.e. edykt pretorski nie mógł już być zmieniany, miał stałą postać, stałą formę – edictum perpetuum(edykt wieczysty).

6. Odpowiedzi uczonych prawników - opinie prawne wydawane przez prawników, którzy kończyli szkółki prawnicze, wychodzili spod opieki jakiegoś mówcy. W II wieku cesarze zaczęli ograniczać swobody wydawania opinii przez tych prawników.

7. Konstytucje cesarskie – akty normatywne wydawane przez cesarza(lex leges). Występowały w czterech postaciach:

a)     Edictia – rozporządzenia władcy w kwestiach administracyjnych. Dotyczą całego państwa rzymskiego.

Najsłynniejszym edyktem jest pochodząca z 212 r. n.e. constitutio antoninana w której cesarz Karakalla nadawał obywatelstwo rzymskie wszystkich wolnym mieszkańcom Rzymu. Na mocy tego rozporządzenia stracił racje bytu podział na obywateli sensu stricte czyli latynów i pelegrynów.

b)     Mandata – rozporządzenia w sprawach administracyjnych ale dotyczą kwestii indywidualnych i były kierowane do jakiegoś urzędnika administracji,  najczęściej na prowincji  kiedy urzędnik zgłaszał się do kancelarii cesarskiej z jakimś problemem.  Mandaty obowiązywały tak długo jak urzędnik sprawował swoją funkcję bądź żył.

c)      Decreta – rozporządzenia cesarskie w sprawie wymiaru sprawiedliwości. Cesarz działał jako sędzia. Można było zwrócić się do niego w celu rozstrzygnięcia jakiejś spornej sprawy sądowej i cesarz mógł być sędzią pierwszej instancji bądź instancji apelacyjnej.

d)     Rescripta – odpowiedzi cesarskie na zapytania w kwestiach prawnych. Rozstrzyganie wątpliwych kwestii prawnych a nie sporów prawnych. Cesarz się tym nie zajmował praktycznie ponieważ zlecał wszystko kancelarii cesarskiej.

Okres prawa klasycznego czyli pryncypat to okres najwspanialszego rozwoju prawa rzymskiego. To wtedy powstały podstawy tego prawa które skodyfikował Justynian. W tym okresie działali naprawdę wybitni prawnicy rzymscy.

Dwa źródła prawa okresu poklasycznego:

a)     Zwyczaj – źródłem prawa tylko i wyłącznie o charakterze lokalnym. Zwyczaj mógł stać się prawem obowiązującym wtedy kiedy nie był sprzeczny z prawem ogólnopaństwowym.

b)     Konstytucje cesarskie – dominujące źródło prawa. Odpadły dwa typy: mandaty oraz dekrety.

Pierwsze próby oczyszczenia, skodyfikowania prawa rzymskiego miały charakter prywatny, nie posiadały mocy obowiązującej:

Kodeks Hermogeniana i Gregoriana – te próby poskładały w sposób rozsądny i logiczny wszystkie obowiązujące konstytucje cesarskie.

Kodeks Teodozjański – kodyfikacja przeprowadza w roku 438 przez dwóch cesarzy: Teodozjusza II i Walentyniana III. Pierwsza po ustawie XII tablic udana kodyfikacja prawa rzymskiego. Ten kodeks wziął pod uwagę efekty prac tych dwóch poprzednich kodeksów, następnie Ci dwaj cesarze wydali pewnego rodzaju reguły kolizyjne w których to mówili jak komisja układająca kodeks ma postępować Składał się z 16 ksiąg. Dość szybko stał się nie aktualny ponieważ następni cesarze znów zaczęli „brudzić” prawo rzymskie.

Teodozjusz II i Walentynian III przyczynili się do uporządkowania spraw związanych z odpowiedziami uczonych prawników.

Stworzona została w 426 r. słynna konstytucja raweńska zwana także konstytucją o cytowaniu. W konstytucji tej cesarze zawarli stworzenie kanonu pięciu prawników rzymskich: Ulpian, Paulus, Papinian, Modestyn oraz Gajusz. Sędziowie wydając wyroki sądowe mogli opierać się tylko na opiniach tych pięciu prawników. Jeżeli była jednomyślność nie było problemu, gdy nie było jednomyślności sędzia musiał szukać większości. Jeżeli nie było większości to wówczas sędzia musiał oprzeć wyrok na opinii Papiniana ponieważ został on uznany za księcia prawników rzymskich.  Jeżeli on w danej kwestii się nie wypowiadał to dopiero wtedy sędzia mógł wybrać tę opinię która była w jego opinii najlepsza. Konstytucja ta zrobiła porządek na gruncie „Ius”.

Leges romanae barbarorum  – prawo rzymsko-barbarzyńskie. Te zbiory prawa rzymsko-barbarzyńskiego dzielimy na:

a)     zbiory dotyczące spraw prywatnych

b)     zbiory dotyczące spraw publicznych

Zaliczamy do nich:

a)     Sccholia sinaicita – zbiór dotyczący terytorium Syrii itd.

b)     Colectio legum mosaicarum et romanarum – zbiór sporządzony dla społeczeństw izraelskich.

c)      Lex gundobada

d)     Edictum theodorici

e)     Lex burgundiorum

f)       Syryjsko – rzymska księga praw

Dopiero w 528 r. Justynian przyczynił się do ponownej kodyfikacji prawa rzymskiego. 

Na początek powołał komisję, która zaczęła pracować pod przywództwem nie jakiego Tryboniana, który był jakby ministrem sprawiedliwości. W jej skład wchodzili także profesorowie prawa z Beirutu, Damaszku czy Konstantynopola i inni prawnicy. Komisja przystąpił w 528 r. do rozliczania prawa rzymskiego z nieprawidłowości na dwóch płaszczyznach, na „Ius” i „leges”.  Na początku zajętą się sferą „leges” i już w 529 r. powstał tzw. Codex Vetus. Nie zachował się do naszych czasów i nie wiadomo jak wyglądał. Po jego uchwaleniu przystąpiono do prac w sferze „Ius”. Już w 533 r. gotowe były digesta – składające się z 50 ksiąg. Każda z ksiąg dzieliła się na tytuły, rozdziały i paragrafy. Tak szybkie prace możliwe były dzięki podzieleniu całego materiału „Ius” na cztery grupy i przekazanie tego wszystkiego trzem komisjom. Jedna z nich miała zajmować się prawem pretorskim tzw. masą edyktalną, druga masą sabiniańską czyli komentarzami do dzieł Ulpiana, Paulusa itd. a trzecia masą papiniańską czyli komentarze do dzieł Papiliana.

Instytucje Justyniańskie – podręcznik dla studiujących prawo, jedyny dopuszczalny podręcznik. Miały moc ustawy.

Kodeks Justyniański  - wydany w 534 r., zakończył proces kodyfikacji prawa rzymskiego.

Kodyfikacja Justyniańska składa się z trzech elementów:

a)     Kodeks Justyniański

b)     Digesta

c)      Instytucje Justyniańsk

C.J. + D. + I.J. -> kodyfikacja justyniańska.

Po skodyfikowaniu prawa rzymskiego Justynian panował jeszcze 31 lat i tworzył nowe prawo. Jednak to nowe prawo nie zmieniało kodyfikacji Justyniańskiej. Jego nowe konstytucje, żeby nie mylić nazwał Novellae.

K.J. + Novellae -> Corpus Iuris Civilis.

Interpolacje – zmiany w treści kodyfikacji Justyniańskiej.