Wykład V – 22.11.2009
Latynowie.
Zamieszkiwali tereny przylegające do państwa rzymskiego. Podział Latynów na:
a) Latyni starzy(Latini veteres) – najstarsi mieszkańcy Lacjum, uzyskiwali najszybciej możliwość kontaktów handlowych z obywatelami rzymskimi oraz otrzymali możliwość wstąpienia w związek małżeński z obywatelką rzymską.
b) Latynowie kolonialni(Latini coloniarii) – mieszkali dalej od Rzymu, mieli bardzo mało uprawnień, praktycznie tylko możliwość wchodzenia w kontakty handlowe z obywatelami.
c) Latynowie juniańscy(Latini Iuniani) – kategoria sztuczna, wszyscy wyzwoleni nieformalnie, nie posiadali żadnych uprawnień.
Peregryni.
Cudzoziemcy którzy napływali do państwa rzymskiego. Ci ludzie w myśl zasady personalizacji prawa wszędzie „nosili” ze sobą to swoje prawo ojczyste, patrymonialne. Podział peregrynów na:
a) peregryni określonego obywatelstwa(peregrini certae civitatis) – peregryni, którzy poddali się panowaniu rzymskiego bez większego problemu, z własnej woli weszli pod opiekę państwa rzymskiego.
b) peregryni podbici(peregrini dediticii) – zostali siłą wcieleni do państwa rzymskiego, nie posiadali żadnych uprawnień.
W 212 r. cesarz Karakalla wydał Constitutio Antoniniana w której wszystkim wolnym mieszkańcom państwa rzymskiego nadał obywatelstwo(oprócz peregrynów podbitych).
Każda zmiana w położeniu człowieka w państwie rzymskim nazywała się Capitis deminutio media.
Status familiae.
Rozróżniamy dwie kategorie ludzi:
a) Sui iuris – w każdej rodzinie rzymskiej była właściwie jedna osoba sui iuris. Oznacza to osobę własnowolną, rządząca, sprawującą nad wszystkim pieczę, nad całą rodzinę.
b) Alieni iuris – pozostałe osoby, które wchodziły do rodziny rzymskiej czyli żona, dzieci itd.
W starożytnym Rzymie rodzina przechodziła pewien rozwój prawny. Najpierw rodzina opierała się na agnacji, była rodziną agnatyczną – praktycznie do przełomu er i początków prawa klasycznego.
Rodzina agnatyczna – wszelkie powiązania pomiędzy jej członkami podlegają temu jednemu głowie rodziny, mężczyzna mógł tylko być głową rodziny. Całą rodzina miała charakter patriarchalny. Można było do tej rodziny włączyć nową osobę np. żonę, która wchodziła pod jego władzę. Oprócz żony można było włączyć do rodzinny inne osoby poprzez przysposobienie(adopcje). Osoba sui iuris to była ta osoba która w chwili śmierci swojego ojca rodziny stawała się osobą własnowolną np. jakiś pater familiae miał czterech synów, cztery córki i żonę to po jego śmierci wszyscy synowie otrzymywali pozycje osoby sui iuris, natomiast kobiety pozostawały alieni iuris. Rodzina agnatyczna powoli zaczęła być przeżytkiem ponieważ opierała się na sztucznych powiązaniach.
Rodzina kognacyjna – wszystko opierało się na więzach krwi, ojciec dalej był głową rodziny ale powiązania wszelkie opierały się na pochodzeniu od wspólnego przodka. W tej rodzinie zaczynamy mówić o stopniach pokrewieństwa. Żona zajmowała pozycje córki w rodzinie i w stosunku do swoich dzieci praktycznie była ich siostrą.
Pokrewieństwo może być:
a) w linii prostej – w stosunku do ojca np. wnuk z dziadkiem będzie spokrewniony w stopniu II.
b) w linii bocznej - między sobą np. wnuk z wnukiem będzie spokrewniony w stopniu IV.
„Qout generationes tot gradus” – ile urodzeń tyle stopni.
W prawie spadkowym w ramach rodziny kognacyjnej wyróżniamy:
a) Ascendenci – krewni wstępni, idący do góry np. dziadek dla wnuka będzie ascendentem.
b) Descendenci – krewni zstępni, idący w dół np. wnuk dla dziadka będzie descendentem.
Osoba prawna.
Prawo rzymskie nie znało pojęcia osoby prawnej. Rzymianie czuli jednak, że coś takiego istnieje i takie twory które można byłoby podciągnąć pod pojęcie osoby prawnej to w prawie rzymskim:
a) Masy majątkowe – fundacje. Najważniejszą rolę odgrywały w pewnym momencie fundacje kościelne. W imieniu takiej fundacji zawsze ktoś musiał występować i byli to najczęściej prokuratorzy bądź kognitorzy.
b) Związki osób – korporacje(universitates) np. gminy rzymskie, które uzyskały możliwość udziału w obrocie prawnym.
Bardzo dokładnie tę kwestię opracował Justynian.
Zdolność do czynności prawnych.
Zdolność do czynności prawnych mogła być:
a) ograniczona
b) pełna
c) żadna
Różne podstawy ograniczeń:
I. Płeć – kobieta w prawie rzymskim była depresjonowana. Każda kobieta chcąca dokonać jakiejś czynności prawnej musiała jej dokonać przez swojego męża, ojca bądź innego opiekuna prawnego. Każda kobieta która nie miała męża i ojca musiała mieć opiekuna prawnego nawet jeżeli była sui iuris. Nie mogła spisywać testamentu, dziedziczyć z testamentu oraz sprawować opieki. Kobieta zdecydowanie była w gorszej sytuacji niż meżczyzna.
II. Wiek – cztery kategorie wiekowe:
a) od urodzenia do lat 7 – infantes(dzieci), nie posiadały żadnej zdolności do czynności prawnej.
b) od lat 7 do lat 12 dla dziewcząt/14 dla chłopców – impuberes(niedojrzali) ograniczona zdolność do czynności prawnych – mogli samodzielnie dokonywać czynności prawnych które poprawiały ich stan majątkowy tzw. czynności przysparzających. Czynności rozporządzające czyli te które pogarszały ich stan majątkowy były dla nich dostępne tylko za pomocą opiekuna prawnego.
c) od 12/14 do 25 lat – puberes minores(dojrzali niepełnoletni), praktycznie pełna zdolność do czynności prawnych z tym, że prawo rzymskie brało ich pod ochronę. Zezwalano tym osobom na możliwość złożenia prośby o cofnięcie złych skutków czynności prawnych.
d) od 25 lat – puberes(dojrzali), posiadali pełną zdolność do czynności prawnych jeżeli nie było ograniczeń związanych ze zdrowiem psychicznym i fizycznym.
II. Stan umysłowy
Największy wpływ na ograniczenia miały ubytki w zdrowiu psychicznym ale także i fizycznym choć już w dużo mniejszym stopniu np. jak miał dokonać czynności prawnej polegającej na wypowiedzeniu słów niemy. Ubytki w zdrowiu psychicznym wynikały z dwóch powodów:
a) mógł to być zwykły niedorozwój umysłowy(skazy genetyczne)
b) choroba psychiczna, która pojawiła się w trakcie życia
Rzymianie rozumieli, że jeżeli ktoś jest niespełna rozumu – nente raptus to nie będzie mógł dokonywać żadnych czynności prawnych.
Prawo rzymskie określiło lucita intervalia(okresy jasności) – jeżeli obywatel rzymski był chory psychicznie ale ta jego choroba nie miała charakteru trwałego to wtedy kiedy był ten okres jasności mógł dokonać ważnej czynności prawnej.
Generalnie w prawie rzymskim pełną zdolność do czynności prawnych posiadał: obywatel rzymski, mężczyzna który ukończył 25 rok życia oraz był zdrowy na ciele i umyśle.
Venia etatis – wcześniejsze upełnoletnienie. Prawo rzymskie zezwalało aby w pewnych okolicznościach szczególnie jeżeli chodziło o sprawy majątkowe obywatel rzymski uzyskał pełnoletniość w wieku lat 20.
Czynności prawne.
Zdolność do czynności prawnych jest realizowana poprzez czynności prawne. Czynności prawne wywodzą się ze zdarzeń prawnych i można je podzielić na:
a) jednostronne – oświadczenie woli jednej tylko osoby np. testament.
b) dwustronne – oświadczenie woli wszystkich stron czynności np. kontrakt kupna – sprzedaży.
a) między żyjącymi(Inter vivos) – skutki prawne czynność mogła wywierać tylko za życia jej twórców.
b) na wypadek śmierci(mortis causa) – skutki następowały po śmierci któregoś z uczestników np. testament.
a) rozporządzające – powodowały natychmiastowe przeniesienie jakiegoś prawa.
b) zobowiązujące - skutek czynności prawnej odsuwany był w czasie.
a) odpłatne – obie strony zawierające tę czynność odnoszą korzyści np. kontrakt kupna – sprzedaży.
b) darmowe – tylko jedna strona ma korzyść materialną np. darowizna.
a) kauzalne – wymagają do swojej ważności podstawy prawnej np. mancypacja(czynność uchwycenia ręką)
b) abstrakcyjne – istnieją bez podstawy prawnej np. stypulacja.
a) formalne – dla których ważności musi być zachowana odpowiednia forma prawne.
b) nieformalne – nie wymagają szczególnej formy.
Budowa czynności formalnych.
W prawie rzymskim zdecydowaną większość stanowiły czynności formalne, które musiały zawierać pewne składniki.
Na treść czynności prawnej składały się trzy elementy:
a) essentialia negotii –składniki najistotniejsze bez nich nie ma czynności prawnej.
b) naturalia negotii – składniki, które nie musiały występować, wypełniały treść czynności prawnej ale były nieistotne.
c) accidentalia negotii – składniki podmiotowo istotne ponieważ ich wprowadzenie zależy od interesu stron. Należą do nich:
1) termin(dies) – zdarzenie przyszłe, pewne od którego wystąpienia zależy skuteczność czynności prawnej. Termin mógł być zawieszający –z chwilą nadejścia terminu nastąpią skutki czynności prawnej albo rozwiązujący – z którego nadejściem czynność prawna przestaje skutkować.
2) warunek(conditio) – zdarzenie przyszłe ale niepewne. Warunek może się nie spełnić. Może być rozwiązujący – z chwilą spełnienia warunku następuje rozwiązanie czynności prawnej i zawieszający – z chwilą spełnienia warunku nastąpi skuteczność czynności prawnej.
3) polecenie(modus) – polecenie dla pewnej osoby, która dokonuje nieodpłatnych czynności prawnych.
Czynności prawne powstają poprzez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli. My oświadczając naszą wolę dążymy do tego aby czynność powstała i pilnujemy abyśmy złożyli prawidłowe oświadczenie woli, zgodne z naszą intencją. Ale zdarzają sie sytuacje kiedy skutki takiej czynności są inne niż sobie założyliśmy. Wtedy mamy do czynienia z wadami oświadczeń woli. Występują one w dwóch grupach:
I. zamierzone:
a) oświadczenie nie na serio np. wypowiedziane przez aktora na scenie,
b) reservatio mentalis – rozbieżność ukryta w umyśle składającego oświadczenie,
c) pozorność albo symulacja – wtedy gdy strony składają oświadczenie woli które z zewnątrz wydaje się normalne ale strony tego oświadczenia odrębnie umawiają się miedzy sobą .
Wszystkie zamierzone wady oświadczeń woli unieważniają skuteczność prawną takiej czynności.
II. niezamierzone:
a) błąd(error) – może być faktyczny, uchylał skuteczność czynności prawnej lub prawny(error iuris) – „Ignorantia iuris nocet” jeżeli dokonaliśmy czynności prawnej bo nie wiedzieliśmy, że czegoś nie wolno to nas nie usprawiedliwia, czynność prawna pozostaje ważna ale możemy się ubiegać o cofnięcie skutków tej czynności.
b) podstęp(dolus) – dokonanie czynności prawnej na skutek podstępnych działań drugiej osoby, czynność prawna była ważna ale strona która ponosiła pewne straty z tego tytułu mogła dochodzić wycofania tych złych skutków przy pomocy exceptio doli – zarzut podstępu, środek bardzo mocny.
c) groźba(metus) – dokonanie czynności prawnej w wyniku np. szantażu ze strony kontrahenta, pod wpływem pewnego przymusu, jeżeli skutki są dla nas niekorzystne możemy starać się o ich wycofanie za pomocą actio quod metus causa – bardzo silna skarga procesowa.
Były to przymusy psychiczne natomiast przymus fizyczny w ogóle nie doprowadzał do powstania czynności prawnej.
Naprawianie.
Wadliwe czynności prawne mogły być czasem naprawianie, szczególnie jeśli chodziło o jakieś istotne kwestie ekonomiczne czy materialne. Mogło występować w dwóch postaciach:
a) konwalidacja – czynność prawna mogła być ważna jeżeli doszło do jakiś okoliczności faktycznych. Ona była nieważna z chwilą zawarcia ale mogła stać się ważna kiedy zaistniały pewne okoliczności faktyczne np. darowizna między małżonkami.
b) konwersja – uzdrawiano czynność prawną przekształcając ją w inna czynność prawną np. testament, który nie zawierał w swojej treści ustanowienia dziedzica mógł być ważną czynnością prawną w postaci kodycylu – oświadczenie ostatniej woli nie ustalające dziedzica tylko rozstrzygające o innych kwestiach związanych ze śmiercią tego co tą czynność sporządził.
Zastępstwo.
a) pośrednie – jakaś osoba działając w imieniu innej osoby dokonując jakiejś czynności prawnej działa we własnym imieniu i dopiero później przeleje efekt swojej działalności na tę osobę którą reprezentuje.
b) bezpośrednie – działam bezpośrednio w imieniu danej osoby.
gulon