(Dzieła, tom III, wstęp, rozdział I i II)
- dwa rodzaje patrzenia na społeczność, rzeczywistość społeczną:
a) demograficzny; bada zbiorowość, jej dynamikę i ruchliwość jej członków (badanie z zewnątrz, sposób behawiorystyczny)
b) wewnętrzny; odnosi się do świadomości osobników składających się na społeczność, interesuje go obraz rzeczywistości, jaki pojawia się w świadomości członków, a dalej związane z tym obrazem uczucia, pragnienia i zamiary oraz wynikające z nich poczucie więzi społecznej
- stanowiska reprezentujące podejście demograficzne:
a) demografia społeczna,
b) tradycyjna ekologia społeczna,
c) teoria klas ekonomicznych.
- morfologia społeczna Durkheima – stanowisko wykorzystujące zarówno aspekt demograficzny, jak i wewnętrzny
Wszelkie treści kulturowe, które interesują psychologię społeczną odnajdujemy w świadomości człowieka. Interesuje nas jednostka ludzka jako element (atom) struktury społecznej. Rzeczywistość społeczną traktujemy jednak jako coś, co się kształtuje i rozgrywa w sferze świadomości człowieka, traktujemy ją jako system zależnych od siebie uczuć i przedstawień jednostkowych.
Rozdział I. W obliczu widzów.
a) przekonania jednostki o samej sobie ważnym źródłem do badania życia społecznego,
b) demaskatorzy introspekcji jako wiarygodnej przesłanki (Marks, Freud, behawioryści i ich zwolennicy, Descartes, Kant, Bergson)
c) introspekcja powinna interesować naukę, gdyż rzuca światło na strukturę danej osobowości:
- jest procesem posiadającym skutki psychiczne,
- wywiera skutki społeczne,
- modyfikuje rzeczywistość, do której się odnosi.
a) przy samoobserwacji chwilowy stan świadomości jest w równej mierze właściwością obserwatora, jak i przedmiotu obserwowanego,
b) nie rozróżniamy między tym, co jest, a tym, co się nam wydaje,
c) nie mamy możliwości rzetelnego porównania własnych obserwacji z autoobserwacjami innych (aby usytuować siebie w porównaniu z innymi należy wziąć pod uwagę różne kryteria, np. skutki działania albo „opinię powszechną”)
- stan obserwowany jest często niweczony przez samą obserwację
- zmiana autocharakterystyki jest jednocześnie zmianą własnej osoby
- czymś nowym może stać się uczucie wypowiedziane
- zjawisko „przyroda naśladuje sztukę”
Ta rozterka pojawia się, gdy przedmiotem introspekcji uczynię:
- moje tendencje uczuciowe
- intencje moich czynów
- własne, dotąd nie zrealizowane możliwości
Chodzi tu o autocharakterystykę chcącą odkryć we własnym wnętrzu pokłady dotąd nieznane.
- pytanie, jak szczerze i autentycznie wybrać rodzaj postępowania
a) wobec różnych obserwatorów jednostka może zmieniać zachowanie i być różnie odbierana,
b) przeobrażenie pod wpływem innych osób:
- trwałe
- chwilowe
- świadome lub nieświadome naśladownictwo
- nauka
- współdziałanie
- kierownictwo
- opieka
Świadczy to o przekonaniu, że ten, z kim nas łączy obustronny stosunek społeczny, ma w swej świadomości jakiś obraz naszej osoby.
Reakcje na refleks własnego obrazu w świadomości innej osoby:
- sugestia – zachowanie typu „selfconsciesnes”
- próba obrony – wzmaganie w sobie rysów przeciwnych
Stereotypy to obrazy osobowości, które osobowość tę kształtują będące obrazami w skali społecznej. Odnoszą się one do członków poszczególnych zbiorowości, mają zasięg sugestii zbiorowej (zatem szerszy niż zasięg sugestii indywidualnych). Mimo to mają mniejsze znaczenie osobotwórcze (małe są szanse na zmianę tego obrazu, co nie napędza mechanizmu walki)
Rozdział II. Córka wielu matek.
Rzecz o roli środowisk społecznych w kształtowaniu psychiki.
Rola przynależności do grupy.
Stanowisko Durkheima:
- dwie sfery osobowości ludzkiej – indywidualna i społeczna (stąd konflikty jednostki)
- elementy ponadindywidualne: pojęcia wspólne ludziom używającym jednego języka, zakres przeżyć religijnych, intuicje moralne, myśl logiczna, kategorie intelektu
- owe elementy przeciwstawiają się innym czynnikom naszej osobowości
- wcześniej podobne, niesocjologiczne jeszcze przekonania u Condarsela czy Marksa – mistrza podejrzeń
Zarówno Marks, jak i Durkheim koncentrują się na wpływie na jednostkę zbiorowości, z którą jednostka ta się identyfikuje, grupy społecznej, do której przynależy. Według Marksa zbiorowością taką jest klasa. Durkheim zwrócił się w stronę lokalnej społeczności terytorialnej, dlatego podstawową interesującą go więzią jest patriotyzm. W obu jednak koncepcjach pod uwagę brany jest wpływ tylko jednej zbiorowości.
Jednostka odczuwa przynależność do wielu zbiorowości na raz. Swoją przynależność może zmieniać w czasie.
Próba odpowiedzi na pytanie, czy jednostka posiada jeden zespół dyspozycji w wyniku wpływu różnych zbiorowości czy posiada kilka zespołów dyspozycji?
Z zagadnień psychologii społecznej
(Dzieła tom III, rozdział III i IV)
Rozdział III. Pod znakami Ormuzda i Arymana.
1. Dualizm religijny i dualizm psychologiczny.
a) na dualizm człowieka zwraca uwagę Zoroastra (bóg dobry – Ormuzda, bóg zły – Aryman) oraz manicheizm (szatańska materia, boski duch); koncepcja Maniego kojarzy się z alegorią powozu (Platon),
b) w Zoroastryźmie walka światów ma również wymiar wewnętrzny (świadczą o tym nazwy: duch „dobrej myśli” i demon „złej myśli”)
c) dualizm religijny z psychologicznymi i etycznymi konsekwencjami w orfizmie,
d) udział szatana w kształtowaniu się ludzkiej natury uznaje chrześcijaństwo i judaizm,
e) bajka z plemienia Hausa o człowieku, kajmanie i szakalu, która ma wielkie prawdopodobieństwo psychologiczne.
2. Zasięg wyobraźni a zasięg współczucia.
a) próba tłumaczenia częstego braku współczucia brakiem wyobraźni,
b) aktywność wyobraźni zależna w dużej mierze od poczucia społecznej łączności (według Ossowskiego bardziej współczujemy naszemu psu niż Żydowi z Oświęcimia),
c) w ograniczeniu wyobraźni dużą rolę odgrywa stereotyp utrudniający zajęcie stosunku bezpośredniego względem danej jednostki (podczas II wojny światowej znane są przypadki antysemitów przejmujących się losem konkretnego, znanego im Żyda),
d) nagłe rozszerzenie wyobraźni w sytuacji ekstremalnej powoduje wstrząs,
e) zakres wyobraźni w danej sytuacji jest wprost proporcjonalny do podobieństwa sytuacji społecznej (ważna jest tu równoległość sytuacji oraz różne subtelne aspekty),
f) ani egoizm, ani okrucieństwo nie dają się tłumaczyć brakiem wyobraźni – zależność jest obustronna,
g) wyobraźnia może być motorem złych skłonności (wysublimowany akt nienawiści, tchórzostwo pchające do nikczemnych czynów w trosce o samoocalenie),
Max Scheler twierdził, że wzrost zdolności rozumienia innych przez wieki zaowocował nowymi formami okrucieństwa.
h) dwoistość natury ludzkiej ma głębsze podłoże – nie da się jej sprowadzić jedynie do zakresu wyobraźni.
3. Miłość i śmierć.
a) Eros i Tanatos u Freuda; instynkt budujący (samozachowawczy, dążący do podtrzymania gatunku) i destrukcyjny (samodestrukcyjny, uzewnętrzniona nienawiść), są nierozdzielne (historyczne przykłady, w których sprzężone jest zacieśnianie więzi i nienawiść do obcej grupy),
b) oba instynkty mają często biologiczne podłoże, kultura zaś ogranicza zasięg ich działania.
4. Ku przemianom i ku jednostajności.
a) zamiast opozycji : miłość – nienawiść czy twórczość – destrukcja można zbudować opozycję ŻYCIE (działanie, nowość) – MARTWOTA (jednostajność),
b) tak zdefiniowane przeciwstawne tendencje odnajdziemy w erotyce i estetyce (teorii o sposobie przeżywania),
c) Jest w nas skłonność zachowawcza: przeżywanie jednostajnego trwania, spokoju, coś, co można scharakteryzować jako dążenie do przeobrażenia czasu w wieczność pozbawioną historii, wymiarów. A równocześnie jest w nas żądza stawania się, wrażeń i zmian, skłonność do maksymalnego uhistorycznienia czasu, do wypełnienia go ciągle nową treścią.
d) pierwsze z pragnień rodzi uczucie zmęczenia, wolę snu, pragnienie bycia kamieniem, ideę Nirwany albo przynajmniej jednostajności przemian, stałego rytmu dnia,
e) w człowieku są obie te tendencje – stale lub okresowo któraś z nich przeważa,
f) z przewagą którejś tendencji wiąże się odmienne podejście do śmierci.
5. Roszczenie intelektu a skłonność do irracjonalnej wiary.
a) przykłady wiary „ludzi oświeconych” (np.: Newton piszący komentarze do Apokalipsy, Pascal),
b) Świadome wyłączenie pewnej sfery życia psychicznego spod kontroli intelektu jest zazwyczaj wynikiem obawy, że myśl krytyczna zabije w nas poczucie pewnych wartości.
c) konflikt wiary i absurdu bardziej subtelny niż w stwierdzeniu: „Credo quia absurdum”,
d) dwoistość człowieka okazuje się mieć różne aspekty.
6. Trojakie zagadnienia.
(jakie mogą wchodzić w grę, gdy mowa o dwoistości natury ludzkiej):
a) przeciwieństwa między różnymi typami ludzi jako przeciwieństwa różnych form realizacji „Natury ludzkiej”,
b) przeciwieństwa, jakie spotykamy w charakterze i umysłowości jednego człowieka,
c) konflikty przeżywane w poszczególnych stanach psychicznych.
Rozdział IV. Konflikty niewspółmiernych skal wartości.
1. Atrakcyjność aktualna i pamięć o przeszłych doznaniach.
a) Postępowaniem naszym kierują wyobrażenia przedmiotów lub stanów rzeczy, które są przez nas odczuwane jako wartości dodatnie lub ujemne, tzn.: są dla nas atrakcyjne lub repulsyjne.
b) Wartości pozostają w pewnym stosunku przyczynowym do przeżyć, których pragniemy doznawać lub, których pragniemy unikać.
c) zmiany w skali wartości mogą mieć źródło w :
- różnorodności stanów naszego organizmu
- zmianach zachodzących w sferze naszych wyobrażeń
- sugestiach społecznych przy zmianie otoczenia
d) czynnikiem, który wprowadza komplikacje do przeobrażeń w skali wartości jest pamięć – sprawia, że skale odczuwanych wartości są mniej płynne niż nastroje i aktualne potrzeby.
2. Wartości odczuwane i wartości uznawane.
a) większą stałość mają wartości oparte nie na odczuciach, ale na przekonaniach,
b) wartości oparte na przekonaniach to przedmioty, o których sadzimy, że mają dla nas wartość obiektywną,
c) czy wartość uznawana jest funkcją wartości odczuwanej?
d) W przypadku różnych relacji (funkcji)...
leopardg