Problmey2_6.pdf

Monika Panter

Strona | 31

Rozwój polskiej terminologii archiwalnej.

Opracowanie specjalistycznej terminologii stanowi podstawę uporządkowania wiedzy

w każdej dziedzinie. Także w archiwistyce jest to jeden z ważniejszych problemów z jakimi

borykają się kolejne pokolenia. Stąd terminologia archiwalna jest przedmiotem bezustannych

badań, a jej znaczenie jako instrumentu porządkującego aparat pojęciowy nauki stale rośnie.

Zarówno w zakresie teorii archiwalnej, jak i działalności podstawowej archiwów wymagana

jest bowiem znajomość pewnej liczby terminów niezbędnych do prawidłowego rozwoju

nauki i wiedzy praktycznej.

Opracowanie specjalistycznego słownictwa stanowi ponadto płaszczyznę konieczną

do podjęcia komunikacji, transferu wiedzy i techniki z innymi dziedzinami. Precyzyjna

terminologia jest podstawą formułowania informacji, tłumaczeń, a także niezbędna dla

magazynowania i przetwarzania informacji naukowych oraz budowy specjalistycznych

systemów. Współcześnie używana terminologia archiwalna współistnieje bezustannie przede

wszystkim ze słownictwem zawodowym, jakim posługują się prawnicy, historycy,

informatycy, ekonomiści, geografowie, pracownicy informacji, muzealnicy, bibliotekarze,

konserwatorzy, itp., czyli ci wszyscy, którzy z pracą archiwów utrzymują ścisłe związki.

Współpraca ta powoduje, że terminologia archiwalna rozszerza się, a niejednokrotnie wprost

czerpie z dorobku dyscyplin pokrewnych, pozostawiając własną nomenklaturę na uboczu.

Ciągła praca nad terminologią archiwalną jest więc warunkiem prawidłowego współistnienia

archiwistyki z dziedzinami pokrewnymi i równomiernego z nimi rozwoju.

Problematyka terminologii archiwalnej została podjęta przez polskich badaczy dość

późno i od samego początku była ona obciążona procesami historycznymi, którym podlegały

tereny Polski. Szczególny wpływ na polskie słownictwo archiwalne wywarły początkowo

języki łaciński i francuski, kształtujące terminologię na potrzeby urzędów, a następnie

archiwów. Administracja niemiecko- lub rosyjskojęzyczna pod zaborami również odcisnęła

na polskim słownictwie archiwalnym swoje piętno powodując wprowadzenie do języka

polskiego kalek językowych, a tym samym powstanie luk w nazewnictwie polskim już na

samym początku.

Dogodne warunki do rozwoju polskiej archiwistyki stworzyły narodziny II RP i

utworzenie państwowej służby archiwalnej. Wielokrotnie zauważano wówczas potrzebę

Strona |

systematyzacji i ujednolicenia słownictwa archiwalnego. Trudności organizacyjne i finansowe

ówczesnej państwowej służby archiwalnej spowodowały jednak, iż badania naukowe nad

teorią archiwalną i związanym z tym słownictwem odsuwano na dalszy plan.

Strona | 32

Niemniej w tym okresie po raz pierwszy sprawy terminologiczne stały się obiektem

zainteresowania archiwistów i osób związanych z archiwistyką. Widocznym tego efektem był

IV Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Poznaniu w 1925 roku, podczas którego

podjęto szereg tematów związanych z podstawowymi pojęciami archiwalnymi. Dyskusję

terminologiczną kontynuowano również w roku następnym w Towarzystwie Miłośników

Historii w Warszawie.

Także artykuły publikowane na łamach „Archeionu” począwszy od pierwszych jego

numerów podejmowały tematykę terminologii archiwistyki. W 1928 roku swe rozważania

terminologiczne opublikował Stanisław Ptaszycki. W artykule zatytułowanym „Archiwum –

Archeion. Rozważania etymologiczno – historyczne” wiele uwagi poświęcił wówczas

definicji archiwum. W tym samym roku ukazał się trzyczęściowy cykl artykułów Józef

Siemieńskiego pt.: „Rozstrząsania terminologiczne” podejmujący nie tylko rozważania na

temat terminu archiwum, ale również omawiający szczegółowo współczesne pomoce

archiwalne.

Szczególną rangę w okresie międzywojennym osiągnęła również działalność

wydawnicza Kazimierza Konarskiego. W 1929 roku opublikował on pracę pt.: „Nowożytna

archiwistyka polska i jej zadania”, w której to po raz pierwszy autor dokonał analizy wielu

terminów archiwalnych i dołączył słownik 47 najważniejszych terminów archiwalnych.

Rozważania swe uzupełnił w obszernym artykule wydanym po II wojnie światowej na łamach

Archeionu z 1947 roku.

Podsumowaniem prac terminologicznych dwudziestolecia międzywojennego był

podręcznik metodyczny Ryszarda Przelaskowskiego z 1935 roku pt.: „Program prac

wewnętrznych w archiwach nowożytnych” będący na długo bazą codziennej pracy

archiwalnej. Próba określenia podstawowych pojęć archiwalnych ukazująca oficjalne

stanowisko ówczesnych władz archiwalnych opublikowana została w Archeionie z 1935 roku

w artykule pt.: „Objaśnienia do ankiety archiwalnej”.

Badania nad terminologią archiwalną w latach międzywojennych nie miały charakteru

ostatecznego. Zdawano sobie dobitnie sprawę jak wiele trzeba zrobić w zakresie teorii

archiwalnej, by w konsekwencji ustalić jednoznaczne określenia terminologiczne. Niemniej

pierwsze ogłoszone drukiem rozważania wybitnych archiwistów podnosiły istotnie rangę

tematu.

Strona |

Strona | 33

Dogodne warunki, by z sukcesem podjąć tematykę terminologii archiwalnej nastąpiły

dopiero w 1947 roku. Mimo istnienia jeszcze poważnych trudności organizacyjnych, zaczęła

się kształtować nowa służba archiwalna, a sprawy słownictwa archiwalnego budziły spore

zainteresowanie licznej grupy wybitnych osobistości życia naukowego. Ponieważ pracę po

wojnie rozpoczęło grono młodych archiwistów zaistniała po raz kolejny potrzeba

ujednolicenia będących w obiegu pojęć noszących anomalie polsko – łacińsko – rosyjsko –

niemieckiej terminologii oraz co za tym idzie - praktyki archiwalnej.

Wstępne prace nad słownictwem archiwalnym zapoczątkowała Sekcja Archiwalna

Koła Warszawskiego Związku Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich, która powołała

wówczas komisję d/s przygotowania słownika dla potrzeb archiwistyki polskiej. W skład tej

komisji weszli: Aleksy Bachulski, Kazimierz Konarski, Adam Wolff. Komisja przejęta przez

Referat Archiwalny Zarządu Głównego Związku Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich

dokoptowała z czasem do swego składu Wandę Maciejewską oraz Irenę Sułkowską. W takim

gronie rozpoczęto prace nad zbieraniem terminów. W wyniku przeprowadzonych studiów

wstępnych we właściwej literaturze oraz przeanalizowaniu ankiet rozesłanych do archiwów

państwowych zebrano około 1000 haseł. Materiał ten przeanalizowano ponownie, wskutek

czego odrzucono 25% terminów nie nadających się do tworzonego słownika. Następnie

całość materiału słownikowego podzielono na 12 grup, ujętych w 3 zasadnicze działy:

organizacja, akta ujęte od strony formalnej i akta ujęte od strony merytorycznej.

Na tej bazie od wiosny 1948 roku komisja przystąpiła do opracowywania definicji

słownikowych. W trakcie prac starano się tworzyć układy terminów: miejsce – czynność –

podmiot. Kluczowe i sporne zagadnienia przedyskutowano dodatkowo na posiedzeniach

Sekcji Archiwalnych w Warszawie i Krakowie. Po ustaleniu związków znaczeniowych

definicji komisja dokonała ponownej rewizji ilości haseł.

Powstały w ten sposób wstępny projekt słownika powielono w końcu 1949 roku i

rozesłano do wszystkich ośrodków archiwalnych, bibliotek posiadających zbiory

rękopiśmienne oraz do kilku ekspertów z prośbą o uwagi. Następnie słownik stał się

przedmiotem zjazdu dyrektorów archiwów w Otwocku w październiku 1949 roku, gdzie

skład komisji został powiększony o osoby Rafała Gerbera i Adama Stebelskiego, a także

Konferencji Archiwalno – Bibliotecznej w Warszawie w listopadzie 1950 roku. Końcowe

stadium prac polegało na rozbiciu słownika na „Polski Słownik Archiwalny” uwzględniający

używane w archiwistyce terminy łacińskie oraz opracowany w postaci aneksu słownik obcych

terminów archiwalnych.

Ostatecznie pierwszy „Polski Słownik Archiwalny” ujrzał światło dzienne w 1952

roku. Został on wydany w nakładzie 2 tys. egzemplarzy i zawierał 485 haseł oraz 280

Strona |

Strona | 34

terminów obcojęzycznych. W przeważającej części były to pojęcia kancelaryjne, prawno –

ustrojowe i biblioteczne będące w praktycznym obiegu. Autorzy opracowania zgromadzili też

393 terminy obce, w tym, 187 - niemieckich, 123 – rosyjskich, 35 – francuskich, 25 –

czeskich oraz 23 – angielskich. Celem „Słownika” było głównie usunięcie wszelkich

wieloznaczności w stosowaniu terminologii archiwalnej i ustalenie pewnego zbioru

najważniejszych definicji, stanowiących podwalinę archiwistyki i idealny grunt, do

stopniowego rozszerzenia zakresu ram „Słownika” i opracowania encyklopedii archiwalnej.

Chociaż „Słownik” nie był narzędziem doskonałym, to nie sposób degradować roli,

jaką spełnił w owych latach. Sami autorzy zdawali sobie z tego sprawę nie bez racji pisząc w

końcowej części wstępu, że „próba życia przez jaką przejdzie „Słownik” przy zetknięciu się z

praktyką codziennej pracy w archiwach będzie najlepszym probierzem jego wartości i

wytyczną przyszłych pokoleń”.

„Słownik” nie został najlepiej przyjęty przez środowisko archiwalne. Zarzucano mu

zbytnie preferowanie starego słownictwa z okresu rozbiorów. Z drugiej jednak strony

doceniano jego pionierską pozycję.

Po latach praktycznego stosowania „Polskiego Słownika Archiwalnego” zaczęto

dostrzegać coraz więcej jego wad. Związane to było głownie ze zmianą zakresu działania

archiwistyki i pojawianiem się nowych rodzajów dokumentacji. W 1960 roku rozpoczęto

starania o wydanie nowej wersji „Słownika”. Mając na uwadze kierunki rozwoju archiwistyki

przyjęto propozycję, by w pierwszej kolejności zająć się terminologią związaną z teorią i

praktyką archiwalną, równocześnie też prowadzić prace porównawcze dotyczące polskiej i

zagranicznej terminologii archiwalnej po 1952 roku.

Dyskusje terminologiczne przyjęły wiele form. Jedną z nich podjęto w trakcie obrad V

Archiwalnej Konferencji Metodycznej, która odbyła się w dniach 12 – 14 grudnia 1961 roku,

gdzie poruszano zagadnienia związane z archiwistyką jako samodzielną dyscypliną naukową.

Wskazano wówczas również nowe postulaty badawcze oraz, co za tym idzie, potrzebę

sformułowania nowych definicji.

W 1969 Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych powołała Komitet Redakcyjny,

którego zadaniem było opracowanie nowej wersji „Słownika”. Projekt uwzględniał głównie

materiał ankietowy otrzymany z archiwów państwowych oraz terminologię z poprzedniego

wydania. W dyskusji terminologicznej uczestniczyła Centralna Komisja Metodyczna oraz

placówki wydzielone (min. Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych,

Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, Archiwum miasta Krakowa i Województwa

Krakowskiego, Centralne Archiwum Wojskowe, Archiwum Głównego Urzędu

Statystycznego).

Strona |

Kolejną zintensyfikowaną dyskusję terminologiczną przeprowadzono podczas VI

Ogólnopolskiej Archiwalnej Konferencji Metodycznej w dniach 4 – 5 grudnia 1970 roku. W

tym też roku przesłano projekt Słownika do środowiska archiwistów i przystąpiono do

ostatecznej jego redakcji.

Strona | 35

Najnowszy „Polski Słownik Archiwalny” ukazał się w 1974 roku w nakładzie 5 tys.

egzemplarzy. Opracowali go Tadeusz Grygier, Wanda Maciejewska, Józef Płocha, Irena

Sułkowska – Kurasiowa, Maria Tarakanowska, Michał Wąsowicz oraz W. Zyśko. Ostatecznie

„Słownik” zawierał 738 terminów oraz 175 odpowiedników polskojęzycznych haseł w języku

rosyjskim, 127 w angielskim, 161 we francuskim i 305 w języku niemieckim.

Opublikowanie drugiej wersji „Słownika” miało duże znaczenie dla dalszej

działalności i kształcenia kadr archiwalnych. Od 1952 roku, czyli od wydania poprzedniego

„Polskiego Słownika Archiwalnego” w strukturze sieci archiwalnej zaszły poważne zmiany,

niektóre czynności archiwalne uległy znacznym modyfikacjom, pojawiły się nowe pojęcia, a

dotychczasowe uległy przewartościowaniu. Nowy „Słownik” miał charakter opracowania

leksykograficznego, więc wszystkie terminy uzyskały definicje znaczeniowe uzupełnione

niekiedy objaśnieniami rzeczowymi. Do „Słownika” dołączono również pojęcia z dyscyplin

pokrewnych: dyplomatyki, nauki o akcie, praktyki kancelaryjnej, prawa, sfragistyki,

bibliotekoznawstwa i in. Sugerowano się tu bowiem praktyką archiwalną i jej

współdziałaniem z dyscyplinami archiwistyce pokrewnymi,

Podobnie jak za pierwszym razem „Słownik” nie spełnił wszystkich oczekiwań

środowiska archiwalnego i dość szybko zauważono znów jego luki. Bardzo szybko też w

Biurze Prac Naukowych Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych podjęto decyzję

dotyczącą dalszych prac terminologicznych. W 1974 roku powołano zespół badawczy w

składzie Czesław Biernat, Tadeusz Grygier, Wanda Maciejewska, Stanisław Nawrocki,

Czesława Ohryzko-Włodarska, Józef Płocha, Maria Terakanowska, Andrzej Tomczak,

którego zadaniem była kontynuacja prac nad problemami terminologii archiwalnej oraz

uzupełnienie „Polskiego Słownika Archiwalnego” w ramach opracowania słownika

terminologii archiwalnej krajów socjalistycznych. W trakcie prac na forum

międzynarodowym zrezygnowano jednak z tworzenia słowników narodowych jako części

składowych międzynarodowego słownika poprzestając jedynie na wprowadzeniu

polskojęzycznych odpowiedników obecnych tam terminów.

Kolejną inicjatywę nowelizacji „Polskiego Słownika Archiwalnego” podjął Zakład

Naukowy Archiwistyki Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. W 1988 roku powołano

kolejny zespół ds. terminologii archiwalnej. Do archiwów państwowych, archiwów

wyodrębnionych oraz niektórych pracowników nauki spoza państwowej służby archiwalnej

Strona |

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: