Niedostosowanie społeczne
Termin „niedostosowanie społeczne” bywa zastępowany innymi określeniami: nieprzystosowanie, zła adaptacja społeczna, patologia zachowania, zachowania dewiacyjne, zaburzenia w zachowaniu, wykolejenie, demoralizacja, aspołeczność.
W Polsce został wprowadzony przez M. Grzegorzewską w 1959 r. Charakteryzuje ona dziecko niedostosowane społecznie w sposób następujący :
- tendencje społeczne negatywne. Odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się w akcji społecznie destrukcyjnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. Złych czynów. Cynizm i brawura w tym względzie. Nieżyczliwy stosunek do człowieka,. Stałe konflikty z otoczeniem, najczęściej na tle stosunku do człowieka, cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieumiejętność zżycia się z grupą. Wyłamywanie się, zrzucanie winy. Niechęć do pracy i nauki. Życie chwilą, przygodą, awanturą…”
Ujęcie niedostosowania społecznego według D. Wójcik i L. Pytka:
odmiana rozwoju społecznego dziecka, powodująca złe skutki dla samego dziecka i jego otoczenia społecznego (Wójcik, 1984; Czapów, Jedleński, 1971).
Inna grupa autorów uważa, że jest to:
rodzaj zaburzeń w zachowaniu, spowodowany negatywnymi warunkami środowiskowymi bądź zaburzeniami równowagi procesów odśrodkowego układu nerwowego (Maciarz 1993)
Ujęcie psychologiczne:
niedostosowanie jako zaburzenie emocjonalne, wyrażające się trudnościami lub niemożliwością współżycia jednostki z innymi ludźmi (Spionek, 1965; Pospiszyl, 1985) oraz jako zaburzenie charakterologiczne spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, będące przyczyną wzmożonych trudności w dostosowaniu się do uznanych norm społecznych w realizacji zadań życiowych ( Lipkowski, 1971; Przetacznikowa, Susułowska, 1978; Makowski, 1994)
Rozumiane jest także jako złożone zjawisko psychologiczne, wyrażające się zachowaniem sprawiającym wiele kłopotów i trudności jednostce i jej otoczeniu, a jednocześnie powodującym subiektywne poczucie nieszczęścia (Konopnicki, 1971).
Ujęcie socjologiczne:
niedostosowanie jest swoistą rozbieżnością między systemem norm i wartości uznawanych przez jednostkę i przez grupę, do której przynależy ( Pytka, 2000) oraz zespołem zachowań świadczących o nieprzestrzeganiu przez jednostkę pewnych podstawowych zasad postępowania obowiązujących młodzież w danym wieku, przy założeniu, że zachowania te powtarzają się, czyli są względnie trwałe.
Według K. Olechnickiego i P. Załęckiego niedostosowanie społeczne to:
sytuacja, w której jednostka lub grupa nie umie odnaleźć swojego miejsca w społeczeństwie i nie ma niezbędnej kompetencji kulturowej.
Zdaniem C. Czapówa:
niedostosowanie społeczne jest zawsze w swojej istocie pewnym stanem skłonności, tworzącym swoiście zintegrowany zbiór postaw, ujmowany jako:
- manifestacje
- składniki (składające się na postawę nastawienia)
- determinanty (czynniki przyczynowe i wynikające zeń zdarzenia stanowiące elementy procesu genezy wykolejenia się).
L. Pytka definicje niedostosowania społecznego, ujmuje w cztery zasadnicze kategorie:
Definicje objawowe – ujmują nieprzystosowanie jako zespół zachowań: alkoholizowanie się, uzależnienia, zamachy samobójcze, ucieczki z domów, wagary, kłamstwo, lenistwo, a więc symptomy świadczące o nieprzystosowani pewnych norm.
Definicje teoretyczne – eksponują niektóre pojęcia teoretyczne typu postawa, motywacja, rola społeczna itp., które oprócz objawów wskazują na mechanizmy regulacji psychicznej lub społecznej w generowaniu zachowań niezgodnych z normami.
Definicje operacyjne – wskazują rodzaj narzędzia, za pomocą którego można zmierzyć częstotliwość natężenie cech uznanych za niekorzystne zarówno w sensie indywidualnym, jak i społecznym (np. testy, skala, kwestionariusze) .
Definicje utylitarne – ujmują nieprzystosowanie od strony bezradności środowiska wychowawczego wobec jednostki, sprawiającej mu trudności wychowawcze, oraz niedostosowania tego środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako „zaburzone”, wobec którego należy zastosować „specjalne metody i środki”.
MEN- stosuje definicje niedostosowania społecznego opartą na definicji utylitarnej
Różnicując w niej dwie odmiany zaburzeń: niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem
Niedostosowanie społecznie to dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone zaburzenia w zachowaniu.
Zagrożeni niedostosowaniem to dzieci i młodzież, wychowująca się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychicznego, na którą negatywny wpływ wywierają środowiska wychowawcze: rodzina, grupa rówieśnicza; a także u których rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie.
Treści wspólne powyższych definicji
Niedostosowanie społeczne wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych, do uznanych społecznie wartości. Ponadto stanowi manifestacje trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki, a trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania cechuje znaczna trwałość postaw aspołecznych.
Można więc przyjąć, że niedostosowanie społeczne to taki rodzaj adaptacji społecznej, która jest dezadaptacją, ponieważ postawy i zachowania przejawiane przez niedostosowane dzieci i młodzież pozostają w konflikcie z normami społecznymi i trudno podają się naprawczym działaniom pedagogicznym. Są one często spowodowane niekorzystnymi warunkami środowiska.
Przejawy niedostosowania społecznego
Objawy, symptomy, manifestacje niedostosowania społecznego są zdarzeniami obserwowalnymi lub zachowaniami sprzecznymi z uznawanymi przez społeczeństwo wzorami zachowań. W zależności od częstotliwości ich występowania, stopnia skumulowania oraz ich specyfiki mogą być traktowane jako tzw. wskaźniki niedostosowania społecznego.
Cząstkowymi wskaźnikami niedostosowania społecznego w najczęściej wymienianych kategoriach zachowań są: nieposłuszeństwo, lenistwo, kłamstwo, wagary, włóczęgostwo, kradzieże, agresja, narkomania, prostytucja i zaburzenia seksualne, samobójstwa.
Renata Ilnicka, Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Tom III M – O, Warszawa 2004
D47