MICHEL FOLCO
Z WOLI BOSKIEJ I KATOWSKIEJ
Nader pouczające i wielce zadziwiające dzieje Pibraków z Bellerocaille
Osiem pokoleń katów
Przełożył Andrzej Arustowicz
Wydanie oryginalne
Tytuł oryginału:
Dieu et nous seuls pouvons
Data wydania:
1991
Wydanie polskie
1993
Ilustracja na okładce:
Justynian I, 1663-1755. Obraz Béatrice Turquand d’Auzay
Przełożył:
Andrzej Arustowicz
Wydawca:
Państwowy Instytut Wydawniczy 1993
ISBN 83-06-02320-X
Wydanie elektroniczne
Trident eBooks
Część pierwsza
Rozdział I
Baronia Bellerocaille[1] w królewskiej prowincji Rouergue, sierpień 1683 r.
Błogo wtulone w najbardziej zaciszny, najcieplejszy kąt ula, drzemały trutnie. Jeden z nich obudził się i poczuł głód. Ociężale wlókł się ku plastrowi, gdy zauważył nadzwyczaj dużo robotnic w ulu. Tak późnym rankiem już dawno powinny były oblatywać kwiaty. Posuwając się naprzód, duży, brzuchaty i włochaty samiec natknął się na sporą grupkę pszczół tarasujących drogę. Już chciał je roztrącić bez ceregieli, gdy one – rzecz nie do pomyślenia – utworzyły front i rzuciły się na niego. Jeszcze nie zdążył sobie uświadomić, co się dzieje, a już jedna podcinała mu nasadę tułowia, w miejscu gdzie łączył się z odwłokiem, druga szatkowała mu żyłki na skrzydłach, trzecia zaś, wyszukawszy szczelinę między pierścieniami a pancerzem, wciskała w nią jadowite żądło. Cierpka woń jadu rozeszła się po całej pasiece, dając sygnał do rzezi.
Skoro królowe zostały zapłodnione, a zbliżał się już sen zimowy, w ulu nie potrzebowano tych ospałych, żarłocznych, bezużytecznych próżniaków.
Pozbawionym żądła, nigdy do tej pory nie zmuszanym do obrony, nie dowierzającym trutniom zaświtała jedna myśl: uciec przez otwory wylotowe. Niektórym to się udało.
Jeden z nich latał przez chwilę nad murami obronnymi grodu, po czym nieopatrznie wpadł do kuchni mistrza złotniczego Abla Crespiageta, uderzając z impetem w prawe oko Piotra Galine, jego kucharza, zajętego przyrządzaniem zupy rakowej. Ten wrzasnął z bólu i wrzucił do wazy całą garść przypraw.
Wyrżnąwszy następnie w posadzkę, nieco oszołomiony owad pofrunął dalej i znikł w okienku wychodzącym na ulicę Wielką.
Piotr Galine był w spiżarni i obmywał wodą swe zbolałe oko, gdy do kuchni weszła pokojówka. Nie widząc kuchmistrza, chwyciła wazę z zupą i pobiegła podać ją państwu, którzy już się niecierpliwili w jadalni.
Kilka chwil później Abel Crespiaget, z oczami w słup, z niemiłosiernie piekącym podniebieniem, gardłem tudzież przełykiem, wtargnął do kuchni wymachując potężnym kijem. Nic nie rozumiejąc, Galine rzucił się do ucieczki, najpierw korytarzem, później schodami na dziedziniec, okrążył studnię, wreszcie wyskoczył na ulicę Wielką, gdzie złotnik go dopadł i solidnie wygrzmocił kijem.
– Ajajaj!... Ajjajjajjj! Czym sobie zasłużyłem, mój zacny panie, na taki basarunek?
– Jeszcze śmiesz pytać, ty trucicielu?! – ryknął Crespiaget zdwajając tempo razów. Przestał dopiero, gdy Galine znieruchomiał.
Potem jacyś dobrzy ludzie zanieśli go do łóżka, w którym spędził kilka dni, zanim mógł powrócić do służby. Co do ocalałych trutni, to przez cały dzień leniuchowały na kwiatkach nad brzegami Dourdou. Wieczorny chłodek oraz głód kazały im zapomnieć o tragicznych wydarzeniach poranka, toteż wróciły do ula, gdzie gotowano im zagładę. Żaden nie uszedł z życiem.
W niedzielę po Wniebowstąpieniu Małgorzata Crespiaget, małżonka mistrza złotniczego, powiła szóste dziecko. Tym razem był to chłopiec, po pięciu córkach oraz kilku pielgrzymkach do Czarnej Dziewicy z Rocamadour i do Św. Napletka z Roumégoux.
Rozpromieniony mistrz Crespiaget nadał mu imię Dezydery i z pompą ochrzcił w kościele Św. Wawrzyńca. Dziecko powierzono następnie żonie woźnicy Mazarda, mamce cieszącej się doskonałą opinią, zamieszkałej nad rzeką, na podgrodziu.
W następną niedzielę, w porze sumy, kucharz Piotr Galine dostał się do domu Mazardowej i udusił ją. Ukrywszy ciało w suszarni na kasztany, chwycił małego Dezyderka i sprawnie go wykrwawił nad kuchennym zlewem. Potem uciął mu głowę, wpakował pokawałkowane ciałko do worka i wrócił do kuchni, by je posiekać. Zrobił z niego farsz do pomidorów... których postarał się zanadto nie przyprawiać.
Zgromadzeni, jak w każdą niedzielę, w komplecie, Crespiagetowie zajadali się tym daniem. Gdy półmisek był pusty, zażądali repety. Wówczas Galine podał im głowę Dezyderka, kunsztownie ułożoną na liściach sałaty, z uszami i dziurkami nosa przystrojonymi natką pietruszki, z oczyma otwartymi za pomocą wykałaczek.
Oświadczywszy słodkim głosem, że chcąc odzyskać szczątki dziecka, muszą użyć środków albo wymiotnych, albo przeczyszczających, Piotr Galine wykrzyknął:
– Zemsta jest rozkoszą kucharzy!
Następnie zeskoczył ze schodów.
Wybiegając na ulicę usłyszał przeraźliwe krzyki Małgorzaty Crespiaget, która właśnie pojęła, co się stało.
* * *
W swej rezydencji na pierwszym piętrze starostwa Henryk de Foulques, komendant straży i starosta, akurat kończył potrawkę z kurczaka w sosie korzennym, gdy zapowiedział się mistrz złotniczy z ulicy Wielkiej.
– Na miły Bóg, mistrzu Crespiaget! Co się z wami dzieje? Pomyślałby kto, żeście spotkali Kusego.
– Gorzej, panie starosto, znacznie gorzej...
Bez peruki, z obłędem w oczach, zdyszany po szybkim biegu, złotnik mówił urywanym głosem. Gdy skończył, starosta popatrzył z obrzydzeniem na swój wypchany brzuch.
– Nie przesłyszałem się? Dał wam DO ZJEDZENIA waszego synka?!?
– W pomidorach, panie starosto. Została tylko jego biedna główka...
Straszliwa nowina rozeszła się z szybkością błyskawicy. Z jej powodu obudzono barona Raula Boutefeux, czternastego dziedzica Bellerocaille, który zażywał wywczasu w jednej z wież zamczyska w towarzystwie służebnej swojej matki. Zrazu nie chciał uwierzyć, że w jego włościach dokonano tak ohydnego czynu, potem zawrzał gniewem na wieść, że sprawcy powiodła się ucieczka.
– Zróbcie wszystko, co możliwe, by go pojmać!
U Crespiagetów rozpacz sięgała zenitu, a defilada okazicieli współczucia już się rozpoczęła. Na zewnątrz, w gromadzie gapiów blokujących ulicę Wielką, krążyły pierwsze pogłoski („podobno Crespiagetowej tak to smakowało, że poprosiła o dokładkę”).
Wtedy właśnie woźnica Mazard, wróciwszy z Rodez, odkrył swą uduszoną żonę w suszarni na kasztany. Oszalały z bólu, wziął ją na ręce i zaniósł na plac Dziurski, gdzie znajdowało się starostwo. Spory tłum ciągnął za nim, wyprzedzając go na podejściach (niektóre ulice grodu były tak pochyłe, że na najbardziej stromych odcinkach trzeba było powykuwać stopnie).
Gdy wchodził na główny plac, budynek starostwa otaczał oddział łuczników z włóczniami gotowymi do użycia. Rok wcześniej banda rozbójników opanowała miasto, powiesiwszy trzech poborców podatkowych. Od tej pory obawiano się wszelkich zgromadzeń. Dopiero widok starosty cokolwiek uśmierzył nastroje.
– Dobrzy ludzie, wracajcie do domu. Wymiar sprawiedliwości pana barona już mu depcze po piętach i niebawem go tu sprowadzi. Przecież nie ma konia i daleko nie zajdzie.
W tej samej chwili w okazałym domostwie mistrza złotniczego okrutne cierpienie ustąpiło miejsca konsternacji. Otóż jeden z uczestników makabrycznej biesiady (dziadek Dezyderka, który sam zjadł cztery faszerowane pomidory) wypowiedział coś, na co nikt jeszcze się nie zdobył: jaką przybrać postawę, gdy nieubłaganie da o sobie znać natura? Aczkolwiek strawione, kąski bobasa zostały wszak ochrzczone.
– Doprawdy, zapytuję was, co mam zrobić ze stolcem, gdy mnie przyprze?
Pilnie wezwany spowiednik rodziny, ojciec Adrian, wysłuchał, zaniemówił na czas dłuższy, by następnie oświadczyć, że nie jest kompetentny, a wreszcie oddalić się po złożeniu obietnicy, że poradzi się swego przełożonego, księdza Franciszka Boutefeux. Zastał go w stajni zamkowej, własnoręcznie szczotkującego srokatą klacz.
Od ponad pięciu wieków godność opata klasztoru franciszkanów w Bellerocaille była zastrzeżona dla młodszych synów rodu Boutefeux, którzy tradycyjnie otrzymywali imię Świętego z Asyżu, założyciela zakonu.
Tonsurowany od czternastego roku życia, beneficjant od szesnastego, ksiądz Franciszek nie miał w sobie nic religijnego oprócz tytułu i z większą dbałością trwonił swe pokaźne dochody, niż czuwał nad materialnym i duchowym życiem swych owieczek. Pozostawiając to ostatnie swemu kanonikowi, chętniej oddawał się koniom i kobietom, które dobierał według takich samych kryteriów (dobra klacz, podobnie jak kobieta, powinna mieć szeroką pierś, pełny zad i długą grzywę).
– Co tam ględzicie? – wykrzyknął nie przerywając bynajmniej swej harówki. – Jakżebym mógł rozstrzygnąć taką kwestię? Niech Crespiagetowie postąpią ze swym stolcem, jak im nakazuje sumienie.
Piotr Galine szedł drogą do Routaboul, swej rodzinnej wioski, gdy dopadli go i pojmali starościńscy łucznicy. Nie stawiał najmniejszego oporu. Skuli go łańcuchem i co koń wyskoczy dowieźli do Bellerocaille, gdzie po krótkim przesłuchaniu przez starostę został wtrącony do senioralnego więzienia.
Niezdrowa fascynacja, jaką budził jego niedawny występek, przekroczyła rogatki miasteczka. Ludzie przyjeżdżali z Rodez, Millau, Villefranche, a nawet z dalszych okolic. Niebawem wszystkie miejsca w gospodach były pozajmowane.
Pierwsza zwłoka nastąpiła w chwili, gdy marszałek du Sallay, przedstawiciel królewskiego wymiaru sprawiedliwości, pod pretekstem że sprawa tej wagi podlega jego kompetencji, spróbował zakwestionować jurysdykcję senioralnego sędziego Cressayeta, reprezentanta wymiaru sprawiedliwości barona. Spotkał się z twardą odmową barona Raula, bardzo rygorystycznego na tym punkcie.
Podejrzewając, że królewski urzędnik nie da za wygraną, baron przyspieszył postępowanie. Galine’a sądził w dwa dni później właściwy trybunał, którego sędzia wydał wyrok na miarę wzburzenia ludu: Piotr Galine miał być łamany kołem, a następnie wystawiony na widok publiczny, aż wyzionie ducha. Licznie zgromadzona publiczność dala wyraz swemu zadowoleniu.
Gdy nadeszła pora wykonania wyroku, pojawiły się nowe przeszkody.
Dwa wieki wcześniej król Karol VII, pragnąc uporządkować trzysta sześćdziesiąt kilka kodeksów praw stosowanych w całym królestwie, podpisał zarządzenie składające się ze stu dwudziestu pięciu paragrafów. Jeden z nich zakazywał sędziom własnoręcznego wykonywania swoich werdyktów, jak to się jeszcze zdarzało w niejednej prowincji. Z tego przepisu zrodził się zawód kata. Tymczasem baron Raul, acz upoważniony królewskim dekretem do używania tytułu męża sprawiedliwości dającego mu prawo orzekania w sprawach gardłowych, nie zdecydował się zatrudnić oprawcy na stałe. Jeśli wyłaniała się taka potrzeba (jak to było akurat w tym wypadku), zwracał się o pomoc do mistrza Pradela, rzeźnika z Rodez, który godził ze swym statusem funkcję plenipotenta hrabiego-biskupa tego miasta.
Jeszcze przed południem wyruszył umyślny, który w ciągu sześciu godzin przebył konno jedenaście mil dzielących miasteczko od stolicy. Nazajutrz powrócił do Bellerocaille, sam jak palec.
– Mistrz Pradel jest niedysponowany. Ma podagrę i nie może się ruszać. Prosiłem jego pachołka, ale ten nie ma prawa go zastąpić.
Pozostawał mistrz Sylwin, egzekutor z Albi, lub mistrz Cartagigue z Millau. Ten ostatni, chociaż mieszkał najbliżej, żądał niebotycznych sum, starosta wysłał zatem swego człowieka do Albi.
Posłaniec pędził galopem przez Las Rybałtowski, gdy wpadł na sznur rozciągnięty w poprzek drogi na zakręcie. Szczęśliwie ogłuszony, nie widział rozbójników, którzy doń podeszli i poderżnęli mu gardło. Dokumentnie go obłupiwszy, wciągnęli nagie zwłoki w gęstwinę, gdzie po kilku godzinach znalazły je wilki i spałaszowały z wielkim apetytem.
Minęło pięć dni, zanim baron postanowił zwołać radę, zapraszając na jej posiedzenie, acz niechętnie, seneszala.
– Nie mam pojęcia, co się mogło stać z naszym wysłannikiem, ale nie mamy już czasu na ponawianie próby – oświadczył starosta Henryk de Foulques. – Miasto trzeszczy w szwach, ludzie przybyli na proces nie wyjeżdżają, tylko czekają na egzekucję. Rośnie podniecenie i krążą pogłoski.
– Pogłoski, jakie pogłoski?
– Mówią, że skazany korzysta z poparcia osób wysoko postawionych i że nigdy nie zostanie zgładzony.
Niskie czoło barona Raula zmarszczyło się pod upudrowaną peruką. Jego ciemne, głęboko osadzone oczy rozbłysły złowrogo.
Nie ulegało dlań wątpliwości, że zniesławienie jest dla duszy tym, czym zatrucie dla ciała. Gorzej, gdyż znacznie łatwiej jest rozpowszechniać opinię rujnującą cześć zacnego człowieka, niż wmusić weń śmiercionośny napój. Pomny zatem, że nie istnieje żadne skuteczne antidotum na oszczerstwo, znając jednak kilka skutecznych odtrutek, baron rzekł:
– Sprawdźcie, co za jedni tak złorzeczą, i poprzekłuwajcie im języki.
Następnie powrócono do zagadnienia podstawowego: gdzie najszybciej znaleźć kata? Ksiądz Franciszek poddał myśl, by poszukać ochotnika.
– Przy stu liwrach nagrody nie opędzicie się od chętnych.
– Sto liwrów? Spokojnie, ojczulku, spokojnie – zaoponował baron. – Mam lepszy pomysł. Powierzmy robotę mistrzowi Crespiagetowi, ojcu ofiary. Rękę dam sobie uciąć, że połamie go elegancko... i z wdziękiem – dodał zachęcająco, z uśmieszkiem odsłaniającym liczne zepsute zęby.
Seneszal się obruszył.
– Chyba nie wiecie, co mówicie, toż to by było barbarzyństwo!
– Za pozwoleniem, panie baronie – wtrącił sędzia Cressayet – to by było morderstwo. Tylko egzekutor o potwierdzonych kwalifikacjach może zabijać, nie narażając się na słuszny gniew Boga i prawa.
Wciąż utyskując, baron przystał wreszcie na zatrudnienie ochotnika, lecz zażądał, by zapłatę obniżono do pięćdziesięciu liwrów.
Duvalier, podsędek (a zarazem, zięć sędziego), napisał „obwieszczenie”, a baron przystawił na nim swą pieczęć. Następnie dano je heroldowi, który – poprzedzany przez dobosza – natychmiast wyruszył, by je odczytać na obydwóch placach Bellerocaille i na głównych skrzyżowaniach.
Ci, co przybyli z daleka i których sakiewka chudła z każdym dniem, uznali ogłoszenie oferty za kolejne odroczenie sprawy. A że niejeden poczytywał każdą upływającą godzinę za dobrodziejstwo wyświadczone niegodziwemu kuchmistrzowi, po ulicach krążyło wielu niezadowolonych, domagających się głośno wykonania wyroku. Co ciekawe, żaden z tych niecierpliwców nie zgłosił się na ochotnika. Najzłośliwsze plotki rozchodziły się w najlepsze.
Nazajutrz, kiedy starosta Henryk de Foulques przeszedł przez zwodzony most i wkroczył na dolny dziedziniec zamkowy, mistrz Bertrand Beaulouis, strażnik więzienny, z pomocą swych synów Bredusia, Kubusia i Lucusia przekłuwał języki pięciorgu oszczercom zatrzymanym w przeddzień.
Z nagim torsem pod fartuchem z rudej skóry strażnik, pięćdziesięciolatek (zwany Ryglem Ludzkim), już chciał przerwać pracę, by go pozdrowić.
– Ależ proszę, mistrzu Beaulouis, róbcie swoje – odwiódł go od tego zamiaru funkcjonariusz wymiaru sprawiedliwości, przystając w zewnętrznym krużganku, by nań poczekać w cieniu.
Pośród złych języków były dwie kobiety. Młodsza, praczka z podgrodzia, rozgłaszała wszem i wobec, że Galine był kochankiem Małgorzaty, a więc ojcem małego Dezyderka. Zabił go zaś dlatego, że jego chlebodawca-rogacz, straciwszy nadzieję na męskiego potomka, pozbawił go syna.
Ponieważ nie chciała otworzyć ust, trzeba ją było do tego zmusić za pomocą rękojeści noża, potem pogmerać wewnątrz obcęgami, by wyciągnąć język, a wreszcie przekłuć go pogrzebaczem rozżarzonym w koksowniku.
– Jeśli nie przestaniecie, to je wam poucinamy – pogroził starosta, gdy oszczerców zwalniano.
Pozostawiając synom złożenie narzędzi tortur, Beaulouis podszedł do Foulques’a.
– Czym mogę służyć, panie starosto?
Foulques wyłuszczył mu sprawę. Więziennik wyprostował się jak struna i momentalnie poczerwieniał.
– To niemożliwe, panie starosto, niemożliwe. Nie godzi się mnie o coś takiego prosić.
– Nie bardzo rozumiem waszą odmowę, wszak jesteście oficjalnym oprawcą sądowym.
– Za pozwoleniem, panie starosto. Oprawiać to nie to samo co mordować! Zakuwać w dyby, batożyć, piętnować, kaleczyć jak teraz albo przyparzać czy też zadawać tortury zwyczajne bądź nadzwyczajne: temu wszystkiemu daleko jeszcze do łamania kołem!
Foulques usiłował go udobruchać obietnicą, że nakłoni barona do zwiększenia nagrody: nic tym nie wskórał. Wówczas przypomniał mu, że niebawem upływa termin odroczenia służby wartowniczej, z jakiego korzystają jego synowie, i że może on zostać przedłużony bądź nie. Dla Beaulouisa, który do obsługi klienteli nie zatrudniał żadnych pomocników oprócz swych trzech latorośli, wygaśnięcie zwolnienia oznaczało katastrofę. Skrzyżowawszy ręce na piersiach rzucił się do stóp urzędnika.
– Błagam, panie starosto, nie czyńcie mi gwałtu. Być katem, choć jeden raz, to by mnie skazywało na infamię, i nie tylko mnie, ale całe moje potomstwo. Aż za dobrze wiem, jak to było z mistrzem Pradelem. Skoro tylko zgodził się objąć swą funkcję, musiał zamieszkać poza murami obronnymi, a ilekroć wychodzi z domu, wolno mu ubierać się wyłącznie na czerwono. Córka mogła wyjść za mąż jedynie za syna kata z Nîmes. Nie skazujcie mnie, panie starosto, na taki los, zmiłujcie się!
Foulques się zmitygował. Mógł był odparować, że te wszystkie niedogodności są z nawiązką wynagradzane rozmaitymi dyspensami i przywilejami, dzięki którym były rzeźnik stał się już w pierwszym pokoleniu jednym z najbardziej zamożnych mieszczan w Rodez, ale się rozmyślił i pożegnał. Z uczuciem ulgi Rygiel Ludzki wstał, masując sobie kolana poocierane o bruk dolnego dziedzińca.
Wzniesiony w XIII wieku na szczycie stożka wulkanicznego, zamek Bellerocaille, widoczny z daleka, umożliwiał wartownikom w wieżyczkach nieskrępowaną obserwację okolicy w promieniu kilku mil. Okrągłe wieże były między sobą połączone murami, pod którymi urządzono kordegardę, służbówkę, stajnię, psiarnię, sokolarnię, kuźnię i piekarnię, a także kilka komórek na parterze.
Wbudowana w XVI wieku w mur zachodni, wysoka baszta służyła jako więzienie.
Baron z rodziną zajmował donżon oraz budynki okalające paradny dziedziniec. Wysoki na dziewięć sążni donżon składał się z pięciu izb, zbudowanych jedna nad drugą i połączonych wąskimi, krętymi schodami. Baron Raul i wielmożna Herondyna, jego małżonka, mieszkali w dwóch pierwszych, baronowa Irena, matka, w następnej, podczas gdy czwarta była przeznaczona dla przyjezdnych, piąta zaś – dla najstarszego syna, dwunastoletniego Wilhelma. Ksiądz Franciszek, jeśli tylko nie cwałował przez swe rozliczne posiadłości, kwaterował nad stajnią.
Z donżonu było przejście do wielkiej sali, która w zależności od potrzeb pełniła rolę jadalni, sali recepcyjnej, balowej lub sali obrad. Jej wysokie ściany zdobiły tkaniny o motywach mitologicznych, portrety przodków i obrazy przedstawiające pewne szczególnie chlubne wydarzenia, a także trofea myśliwskie, kolekcja przestarzałej broni palnej i pstrokatych tarcz, nieraz bardzo starych i powyginanych od używania. Co prawda, wojowniczej reputacji rodu Boutefeux nikt nie kwestionował, a mściwy charakter barona Raula bynajmniej nie zadawał jej kłamu.
Siedząc z ponurą miną pod zwieńczonym baronowską koroną herbem rodowym, na którym widniały obok siebie skrzyżowana z mieczem płonąca pochodnia oraz symbol lenna w srebrnym polu – pod spodem można było odczytać dewizę, którą stało się dawne zawołanie bojowe „Gore” – baron pobierał lekcję dobrych manier, miał bowiem wkrótce zostać przedstawiony u dworu. Aczkolwiek cierpiała na tym jego miłość własna, przyznawał, że czuje się lepiej polując na wilki niż przebywając na salonach. Po wielu namowach matki zdecydował się wreszcie skorzystać z usług pewnego młodego mistrza ceremonii z Rodez, którego rad, wypowiadanych afektowanym głosem, uważnie słuchał.
– Ogłada, panie baronie, musi się wydawać naturalna. Dojdzie pan w tej sztuce do perfekcji, gdy nikt nawet nie będzie podejrzewał, że wymagała ćwiczeń.
...
Biluklb