Jan Brzozowski, Doświadczenia migracyjne Marii Skłodowskiej-Curie a współczesne formy mobilności osób wykwalifikowanych.pdf

Doświadczenia migracyjne Marii Skłodowskiej-Curie a

współczesne formy mobilności osób wykwaliikowanych

Jan Brzozowski

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Synergies Pologne n° spécial - 2011 pp. 15-23

Résumé : Le centième anniversaire du Prix Nobel décerné à Mme Skłodowska-Curie, date

symbolique, nous conduit à une rélexion de nature plus générale, et notamment à une analyse

de la situation socio-économique qui change. À peine cent ans sont passés depuis les grandes

découvertes de Mme Curie, et néanmoins, le monde d’avant la grande guerre et celui d’aujourd’hui

sont totalement différents. Il est aisé de démontrer combien, grâce aux incroyables avancées

de nature technologique et au développement économique dynamique, la vie humaine a changé.

Toutefois, combien ce monde a-t-il changé du point de vue des types de mobilité humaine ? S’agit-il

d’un changement aussi radical que celui du domaine de la science et de l’économie ?

Mots-clés : Skłodowska-Curie, migrations des spécialistes

Streszczenie : Symboliczny jubileusz związany ze stuleciem nagrody Nobla dla Marii Skłodowskiej-

Curie inspiruje do releksji bardziej ogólnej natury, w szczególności do analizy zmieniającej się

rzeczywistości ekonomiczno-społecznej. Od wielkich odkryć Skłodowskiej-Curie minęło zaledwie

sto lat, a jednak jest świat przed I Wojną Światową i ten obecny dzieli olbrzymia przepaść. Łatwo

wymienić, jak bardzo - dzięki niesłychanemu wręcz postępowi naukowo-technicznemu oraz w

wyniku dynamicznego rozwoju gospodarczego - zmieniło się życie ludzkie w tym okresie. Jak

jednak zmienił się świat, jeśli rozpatrzymy formy międzynarodowej mobilności ludzkiej? Czy jest

to równie radykalna transformacja, jak w przypadku nauki czy gospodarki? Główną tezą niniejszego

opracowania jest stwierdzenie, że Maria Curie-Skłodowska wyprzedziła swoją epokę. Innowacyjność i

niestandardowość Curie-Skłodowskiej dotyczyła nie tylko kariery naukowej, a także samego podejścia

do badań naukowych, ale również jej strategii migracyjnej. Celem artykułu będzie wykazanie, na

czym polegała wyjątkowość Curie-Skłodowskiej – emigrantki. Analiza losów migracyjnych tej wybitnej

badaczki będzie pretekstem do rozważań na temat zmieniającego się świata, a w szczególności –

przeobrażających się form ludzkiej mobilności. Moją uwagę skupię przede wszystkim na mobilności

międzynarodowej osób wykwaliikowanych, w szczególności naukowców i studentów.

Słowa kluczowe : Skłodowska-Curie, migracja osób wykwaliikowanych

Uwagi wstępne

Symboliczny jubileusz związany ze stuleciem nagrody Nobla dla Marii Skłodowskiej-

Curie skłania do rozważań nad postacią tej wybitnej badaczki. Jednak równocześnie

inspiruje do releksji bardziej ogólnej natury, w szczególności do analizy zmieniającej

Synergies Pologne n° spécial - 2011 pp. 15-23

Jan Brzozowski

się rzeczywistości ekonomiczno-społecznej. Od wielkich odkryć Skłodowskiej-Curie

minęło zaledwie sto lat, a jednak jest świat przed I Wojną Światową i ten obecny dzieli

olbrzymia przepaść. Łatwo wymienić, jak bardzo - dzięki niesłychanemu wręcz postępowi

naukowo-technicznemu oraz w wyniku dynamicznego rozwoju gospodarczego - zmieniło

się życie ludzkie w tym okresie. Jak jednak zmienił się świat, jeśli rozpatrzymy formy

międzynarodowej mobilności ludzkiej? Czy jest to równie radykalna transformacja, jak

w przypadku nauki czy gospodarki?

Są to dość istotne pytania, jeśli weźmiemy pod uwagę życiorys Skłodowskiej-Curie.

Oczywistą konstatacją będzie chyba stwierdzenie, że bez emigracji jej życie rodzinne,

ale przede wszystkim zawodowe potoczyłoby się zupełnie inaczej. Pozostając na

ziemiach polskich, bez studiów na Sorbonie i bez możliwości współpracy ze Piotrem

Curie, Skłodowska raczej nie dokonałaby tak znaczących odkryć; co więcej: wątpliwe

jest, czy w ogóle rozpoczęłaby karierę naukową 1 . Równie oczywistym spostrzeżeniem

jest to, że Maria Skłodowska-Curie była niezwykłym człowiekiem: zarówno w sferze

wyznawanych wartości, z uwagi na swoją niezwykłą determinację, talent i pracowitość,

jak nawet z powodu umiejętności godzenia absorbującej kariery naukowej z życiem

rodzinnym. Jednak równie wyjątkowe były jej losy migracyjne.

Główną tezą niniejszego opracowania jest stwierdzenie, że Maria Curie-Skłodowska

wyprzedziła swoją epokę. Nie jest to może stwierdzenie rewolucyjne, w sytuacji gdy

mówimy o jednym z najwybitniejszych naukowców w historii, dwukrotnej laureatce

nagrody Nobla. Jednak innowacyjność i niestandardowość Curie-Skłodowskiej dotyczyła

nie tylko kariery naukowej, a także samego podejścia do badań naukowych (a w

konsekwencji – rewolucyjnych odkryć), ale również jej strategii migracyjnej. Celem

artykułu będzie wykazanie, na czym polegała wyjątkowość Curie-Skłodowskiej –

emigrantki. Analiza losów migracyjnych tej wybitnej badaczki będzie pretekstem do

rozważań na temat zmieniającego się świata, a w szczególności – przeobrażających się

form ludzkiej mobilności. Przedstawię jak od czasów, w których migrowała i żyła Curie-

Skłodowska zmieniły się warunki, w których ludzie przemieszczają się między granicami

państwowymi. Wykażę również, jak same migracje i migranci wpłynęli na transformację

gospodarki światowej i jak postrzega się ich rolę we współczesnym rozwoju społeczno-

ekonomicznym. Moją uwagę skupię przede wszystkim na mobilności międzynarodowej

osób wykwaliikowanych, w szczególności naukowców i studentów.

Skłodowska-Curie jako emigrantka

W doświadczeniach migracyjnych Marii Słodowskiej-Curie można wyodrębnić szereg cech

typowych, dla ruchów migracyjnych tego okresu. Przede wszystkim, decyzję o wyjeździe

do Francji rodzina Skłodowskich podjęła wspólnie. Najpierw, w 1884 roku do Paryża

udała się starsza siostra Marii, Bronisława. Jej wyjazd został sinansowany z oszczędności

młodszej siostry, która następnie – wspólnie z ojcem, Władysławem Skłodowskim,

wspierała materialnie Bronisławę w pierwszych latach pobytu na emigracji. Dopiero

po paru latach, jesienią 1891 roku Maria Skłodowska przyjeżdża do Paryża. Wówczas

role się odwracają: to starsza siostra wspiera materialnie młodszą, a przez pierwsze

pół roku pobytu zapewnia jej wspólne mieszkanie (Goldsmith, 2011). Odnosząc się do

teoretycznych koncepcji wyjaśniających procesy migracyjne, owa strategia Skłodowskich

wpisuje się z pozoru niemal idealnie w ramy nowej ekonomiki migracji. W tym ujęciu

decyzję o wyjeździe podejmuje całe gospodarstwo domowe, które dywersyikuje swoje

Doświadczenia migracyjne Marii Skłodowskiej-Curie a

współczesne formy mobilności osób wykwaliikowanych

zasoby pracy, poprzez oddelegowanie członka lub członków rodziny do pracy za granicą.

Dzięki temu, gospodarstwo domowe zapewnia różnorodne źródła dochodu, ponieważ

istnieje założenie że emigranci będą transferować część swoich zarobków do rodziny

pozostałej w kraju (Massey et al., 1998). Ponadto wyjazd za granicę Skłodowskich

wykazuje cechy migracji łańcuchowej, koncepcji opisanej przez historyków migracji

(Walaszek, 2003). W tym przypadku pionier migracyjny (Bronisława), po ustabilizowaniu

swojej sytuacji społeczno-ekonomicznej po przyjeździe pomógł zorganizować wyjazd

młodszej siostrze (Marii), nie tylko wspierając ją inansowo, ale także informując o

warunkach panujących w miejscu docelowym 2 . Wreszcie sama Maria korzysta – używając

znowu terminologii zaczerpniętej z teorii migracyjnych – z kapitału społecznego i

własnej sieci migracyjnej (Praszałowicz, 2002). Dzięki wsparciu koleżanki ze studiów,

Jadwigi Dydyńskiej, uzyskuje stypendium Aleksandrowiczów, pozwalające na podjęcie w

1893 roku na paryskiej Sorbonie kolejnych studiów z matematyki (Giroud, 1987).

Jednak wymienione wyżej koncepcje migracyjne powstały na ogół jako teorie wyjaśniające

typową migrację zarobkową. Na przykład nowa ekonomika migracji służyła pierwotnie

do opisu wyjazdów mieszkańców wiejskich terenów Meksyku do Stanów Zjednoczonych,

podejmujących tam pracę robotników rolnych lub nisko wykwaliikowanych robotników

przemysłowych. W przypadku emigracji sióstr Skłodowskich, przyczyny emigracji były

jednak zupełnie inne i dość nietypowe jak na owe czasy.

Przez większą część XIX wieku Francja, a w szczególności Paryż stał się miejscem

docelowym wyjazdów dziesiątków tysięcy Polaków. Były to jednak wyjazdy w

zdecydowanej swej części motywowane względami politycznymi: najbardziej znaną

falą emigracji była tzw. Wielka Emigracja po powstaniu listopadowym; łącznie w latach

1831-1837 przyjechało wtedy blisko 6,5 tys. osób. Do 1870 roku z powodów politycznych

na emigrację do Francji udało się ponad 20 tys. Polaków (Pezda, 2001). Z kolei pod

koniec XIX wieku i na początku XX Francja staje się miejscem docelowym nowej fali

emigracyjnej z ziem polskich. Jest to już typowa migracja zarobkowa: część Polaków

podejmuje prace w rolnictwie w okolicach Dijon i Nancy, inni w kopalniach węgla

kamiennego w departamentach Nord i Pas-de-Calais (Śladkowski, 2001).

Natomiast Bronisławę i Marię Skłodowskie należy zaliczyć do trzeciej, stosunkowo najmniej

licznej grupy polskich imigrantów we Francji, a mianowicie szeroko pojętej inteligencji,

składającej się z artystów, literatów i w mniejszym stopniu – z naukowców. Podstawowym

motywem wyjazdu do Paryża było bowiem pragnienie Skłodowskich, by podjąć wyższe

studia, niedostępne dla kobiet na ówczesnym Uniwersytecie Warszawskim. Jednak także

i w elitarnej, mniejszościowej grupie, określając ją według współczesnej terminologii -

wykwaliikowanych polskich imigrantów - Bronisława i Maria Skłodowskie były zupełnie

wyjątkowe. Były bowiem kobietami, co nawet w dość postępowej jak na owe czasy

społeczności akademickiej Paryża było nadal postrzegane jako wydarzenie szczególne i

wcześniej niespotykane. W tym miejscu wypada stwierdzić, że Maria Skłodowska-Curie

przez całe swoje życie łamała ten negatywny stereotyp kobiety, dochodząc do najwyższych

osiągnięć i zaszczytów w środowisku akademickim, mimo oporu konserwatystów.

Kolejnym istotnym aspektem w doświadczeniach migracyjnych Marii Skłodowskiej-Curie

był problem powrotu do ojczyzny. Wielu emigrantów w momencie wyjazdu zakłada swój

powrót do rodzimego kraju, po osiągnięciu założonych celów. W przypadku Polaków,

żyjących pod koniec XIX wieku pod zaborami, wyjazd za granicę był szczególnie trudny

Synergies Pologne n° spécial - 2011 pp. 15-23

Jan Brzozowski

ze względów psychologicznych. W tym samym okresie, gdy Maria Skłodowska wyjeżdżała

do Paryża, w zaborze austriackim i rosyjskim trwała tzw. „gorączka brazylijska”: okres

niezwykle intensywnej emigracji polskich chłopów, udających się do Brazylii. W prasie

polskiej dominowały głosy krytyczne, opisujące te wyjazdy w jak najciemniejszych

barwach (Kula, 1981, Wachowicz, 1981). Dla patriotów wychodźstwo z ziem polskich

było postrzegane po części jako niebezpieczeństwo, grożące alienacją i zagubieniem

imigranta w miejscu docelowym, po części zaś jako zdradę własnego narodu, proces

sprzyjający wykorzenieniu i erozji tożsamości narodowej w okupowanej ojczyźnie.

Maria i Bronisława Skłodowskie były niewątpliwie patriotkami, wychowanymi w duchu

polskiego pozytywizmu. Dlatego ich wyjazd do Paryża na studia miał być tylko środkiem

do celu, jakim był planowany późniejszy powrót do ojczyzny i wykorzystaniu zdobytego

wykształcenia do pracy u podstaw. W przypadku Bronisławy, powrót faktycznie się

zmaterializował, choć został nieco opóźniony przez trudną sytuację polityczną jej męża 3 .

Sytuacja Marii było o wiele bardziej skomplikowana. Poznanie Piotra Curie i rosnąca

fascynacja badaniami naukowymi spowodowały, że podjęła decyzję o pozostaniu w

Paryżu. Jednak przez całe swoje życie pozostanie rozdarta: między decyzją o powrocie

do ojczyzny, a kontynuacją kariery naukowej we Francji.

Rozterki Marii Skłodowskiej-Curie, dotyczące ewentualnego powrotu do Polski, nie były

niczym wyjątkowym. Z tym problemem musiała borykać się większość ówczesnych

emigrantów, nie tylko Polaków. Na uwagę jednak zasługuje sposób, w jaki Skłodowska-

Curie rozwiązała ów dylemat. Otóż kontynuując karierę naukową we Francji, równocześnie

podtrzymywała zainteresowanie losem swojej ojczyzny. Co więcej, Maria w sposób

aktywny i systematyczny wspierała sprawę Polską na wielu płaszczyznach: politycznej,

społecznej i kulturowej. Najbardziej widoczne było zaangażowanie w sprawy polskiej

nauki: jeszcze w 1911 roku Maria Skłodowska-Curie prowadziła rozmowy z Towarzystwem

Naukowym Warszawskim (TNW) w sprawie jej ewentualnego powrotu do ojczyzny.

Plany obejmowały utworzenie pracowni radiologicznej w Warszawie, na którego czele

miała stanąć sama Maria. Uczona, mająca wówczas problemy zdrowotne i pochłonięta

staraniami o utworzenie Instytutu Radowego w Paryżu, ostatecznie oddelegowała do

Warszawy swoich dwóch najbliższych współpracowników i asystentów: Jana Kazimierza

Danysza i Ludwika Wertensteina. Przez kolejne dwa lata Skłodowska-Curie, mimo

intensywnej pracy w Paryżu, równolegle zajmowała się organizacją badań ośrodka

warszawskiego. Pracownię radiologiczną TNW uroczyście otwarto w 1913 roku, a uczona

objęła kierownictwo tej instytucji, przy czym bieżącymi pracami zarządzał jej zastępca

Danysz. Ośrodek warszawski, mimo perturbacji wojennych 4 , funkcjonował aż do 1939

roku, zaś sama Skłodowska-Curie do końca życia wspierała jego prace. Pracownia stała

się de facto ilią Instytutu Radowego w Paryżu, z którym polscy naukowcy utrzymywali

ożywioną współpracę (Pisurkiewicz, 2007).

Tym samym Maria Skłodowska-Curie, choć ostatecznie nigdy nie powróciła deinitywnie

do swojej ojczyzny, to odwiedzała ją bardzo często, zarówno w celach rodzinnych,

jak i w związku z działalnością naukową, najczęściej wygłaszając odczyty na polskich

uczelniach lub podczas obrad polskich stowarzyszeń naukowych 5 . Była więc cały czas

aktywna w przestrzeniach społecznych obu krajów: Polski i Francji.

Tego typu strategia migracyjna, jest obecnie nazywana transnacjonalizmem, zaś

uczestniczące w tej działalności jednostki określa się mianem transmigrantów. Jak zwracają

Doświadczenia migracyjne Marii Skłodowskiej-Curie a

współczesne formy mobilności osób wykwaliikowanych

uwagę badacze tego zjawiska, transnacjonalizm stał się zjawiskiem charakterystycznym

dla epoki globalizacji. Jest to „proces w wyniku którego imigranci tworzą i utrzymują

wielowymiarowe relacje społeczne, które łączą ich społeczność w kraju pochodzenia

ze społecznością w miejscu osiedlenia” (Basch et al., 1994, s. 7). We współczesnym

świecie, dzięki doskonalszym narzędziom komunikacyjnym i sprawniejszym technologiom

transportowym, postnowoczesnym migrantom łatwiej jest utrzymywać więzi zarówno z

dawną ojczyzną, jak i miejscem osiedlenia, „żyjąc życiem toczonym ponad granicami”

(Glick Schiller i Fouron, 1999, s. 344). Ludzie ci nie są już zmuszeni dokonywać bolesnych

wyborów – pozostać na emigracji, lub wrócić do rodzinnego kraju. O ile jednak obecnie

taka forma mobilności nikogo nie dziwi, o tyle w pierwszej połowie XX wieku było to

zjawisko praktycznie nieznane. Co więcej, taka forma aktywności wymagała od migranta

niesłychanej wręcz determinacji i sprawnej organizacji. Cechy te z pewnością posiadała

Maria Skłodowska-Curie, którą można uznać za pioniera transnacjonalizmu.

Wreszcie należy wspomnieć o poglądach Skłodowskiej-Curie dotyczącej kwestii mobilności

międzynarodowej naukowców. Uczona, pomna własnych doświadczeń emigracyjnych,

przez całe swoje życie prezentowała w tej sprawie zdecydowane stanowisko, wspierając

międzynarodową współpracę badawczą i zagraniczne staże naukowe. Działalność ta

miała wymiar zarówno w skali makro - na forum Ligi Narodów - jak i w skali mikro – w

ramach własnego laboratorium na Sorbonie, a później w Instytucie Curie. W przypadku

Ligi Narodów, aktywność Marii Skłodowskiej-Curie była szczególnie widoczna w pracach

Międzynarodowej Komisji Współpracy Intelektualnej ( Commission Internationale de la

Coopération Intellectuelle - CICI). Oprócz podjętych w ramach tejże Komisji inicjatyw na

rzecz pomocy środowiskom naukowym w krajach najbardziej dotkniętych zniszczeniami I

wojny światowej (w tym i Polski) oraz wysiłków na rzecz standaryzacji międzynarodowej

informacji naukowej (w tym tworzenie projektu międzynarodowej bibliograii), na baczną

uwagę zasługują poglądy noblistki na kwestię międzynarodowych stypendiów badawczych.

Podczas obrad CICI w 1924 roku, Maria Skłodowska-Curie wystąpiła z postulatem utworzenia

systemu stypendiów międzynarodowych dla naukowców. Uczona zwróciła bowiem uwagę,

że w przypadku dotychczas istniejąca stypendiów naukowych, ich odbiorcami byli

zazwyczaj obywatele krajów, w których działa dana instytucja lub fundacja oferująca

wsparcie, natomiast cudzoziemcy pozostawali pozbawieni tej możliwości. Tymczasem, jak

słusznie zauważyła, „nauka jest przecież zjawiskiem międzynarodowym” 6 , a więc do jej

rozwoju konieczna jest międzynarodowa wymiana myśli i poglądów, a także współpraca

badaczy z różnych krajów. Uczona do końca swojego życia aktywnie uczestniczyła w

pracach Komisji, promując postulat umiędzynarodowienia współpracy i wspierania

mobilności naukowców (Ibidem).

Podobne działania podejmowała również we własnym laboratorium. Od 1906 roku wchodziła

bowiem w skład komisji, przyznającej stypendia Carnegie-Curie, mając decydujący głos

w opiniowaniu kandydatów, którzy następnie pracowali w jej laboratorium. Pierwsze

trzy stypendia, mimo że przyznawane naukowcom mającym podjąć pracę we Francji,

we francuskim centrum badawczym, przyznano w 1907 roku dwóm Amerykanom oraz

Rosjaninowi. Zespół Skłodowskiej-Curie był z resztą przez cały okres jej działalności

naukowej wyjątkowo międzynarodowy, składający się z badaczy o zróżnicowanej

narodowości, w tym w znaczącej części – z Polaków (Ibidem). Reasumując: Maria

Skłodowska-Curie, sama będąc imigrantem-naukowcem, przez cały okres swoje naukowej

aktywności wspierała aspiracje migracyjne szczególnie młodych naukowców, pragnących

zdobyć doświadczenie poza granicami swego kraju. Stała bowiem na stanowisku, że taka

mobilność sprzyja postępowi naukowemu i dobru całej ludzkości.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: