KATARZYNA II
PAMIĘTNIKI CESARZOWEJ KATARZYNY II
Przez nią samą spisane
CZĘŚĆ PIERWSZA
Od roku 1729, w którym się urodziła, do roku 1751
Szczęście nie jest tak ślepe, jak się zazwyczaj sądzi. Jest
ono często niczym innym, jak tylko skutkiem właściwych i
przemyślanych przedsięwzięć, nie dostrzeżonych przez
tłum, ale przecież poprzedzających wydarzenia. Częściej
jeszcze jest ono wynikiem przymiotów osoby, jej
charakteru i postępowania .
Ażeby ukazać to wyraźniej, ułożę następujący sylogizm:
Przesłanka pierwsza — przymioty i charakter
druga — postępowanie
Wynik— szczęście lub nieszczęście.
A oto dwa uderzające tego przykłady:
PIOTR III1 KATARZYNA I
1 Piotr III Fiodorowicz (1728 1762), właśc. Karol Ulryk (przed przejściem na
prawosławie), cesarz rosyjski w 1762 r. (1761 st. st. syn księcia Holstern-
Gottorp Karola Fryderyka i Anny, córki Piotra I; po abdykacji zamordowany w
Ropszy k. Petersburga (dzis. Leningrad), prawdopodobnie z inspiracji Katarzny
II, swej małżonki.
PIOTR III — JEGO OJCIEC I MATKA
Matka2 jego, córka Piotra I, w dwa miesiące po tym, gdy
urodził się w niedużym holsztyńskim miasteczku —
Kilonii, zmarła na suchoty, udręczona tamecznym życiem i
nieszczęśliwym małżeństwem. Ojciec Piotra III, książę
Holsztynu Karol Fryderyk3, bratanek Karola XII4, króla
szwedzkiego, był książęciem ubogim, słabym, brzydkim,
marnego zdrowia, niskiego wzrostu (proszę zajrzeć do
dziennika Bergholza5, w Magazynie Buschinga6). Zmarł w
1739 roku, opiekę zaś nad jego synem, liczącym sobie
wówczas lat blisko jedenaście, roztoczył jego kuzyn, książę
holsztyński i biskup Lubeki, Adolf Fryderyk7, który później
na mocy pokoju zawartego w Abo8,
1 Anna Piotrowna (1708—1728); w 1725 r. wyszła za mąż za Karola
Fryderyka, księcia Holstein-Gottorp.
3 Karol Fryderyk (1700—1739), książę Holstein-Gottorp.
4 Karol XII (1682—1718), król Szwecji w l. 1697—1718.
5 Bergholz von, Fryderyk Wilhelm (1699—1766), dworzanin księcia
holsztyńskiego Karola Fryderyka, autor „Dziennika" opisującego jego pobyt w
Rosji w 1. 1721—1725.
6 Busching Antoni Fryderyk, „Magazin fur Historie" und Geographie",
Hamburg 1757.
7 Adolf Fryderyk (1710—1771), biskup Lubeki, administrator Holsztynu, król
Szwecji w 1. 1751—1771.
8 Pokój w Abo (dzis. Turku), zawarty w 1743 r., kończył wojnę rosyjsko-
szwedzką 1741—1743. Na mocy jego postanowień Rosja wycofała się z oku-
powanej przez siebie Finlandii, zatrzymując jej cześć południową, Szwecja zaś
zgodziła się na żądanie cesarzowej Elżbiety, by następcą tronu szwedzkiego
został Adolf Fryderyk.
dzięki staraniom cesarzowej Elżbiety9 wstąpił na tron
szwedzki. Głównym wychowawcą Piotra III był wielki
marszałek jego dworu Brummer10, z pochodzenia Szwed,
później wielki szambelan Bergholz, autor wspomnianego
powyżej dziennika, i czterech szambelanów, spośród
których dwaj, Adlerteld11, który napisał historię Karola XII,
i Wachmeister byli Szwedami, zaś dwaj pozostali, Wolf i
Mardefeldt — Holsztyńczykami. Księcia wychowywano
jako następcę tronu szwedzkiego. Dwór jego, zbyt na
Holsztyn liczny, dzielił się na kilka nienawidzących się
nawzajem kotem. Każda z kotem usiłowała owładnąć
księciem, wychować go po swojemu i, oczywista,
wszczepić mu odrazę do tych, co byli jej przeciwnikami.
Młody książę z całej duszy nienawidził Brummera i me
lubił nikogo ze swego otoczenia, bowiem ludzie ci męczyli
go przymusem.
Od dziesiątego roku życia Piotr zdradzał skłonność do
pijaństwa Zmuszano go często do reprezentacji i nie
spuszczano z oczu ani we dnie, ani w nocy W dzieciństwie
i pierwszych latach pobytu w Rosji lubił dwóch starych
kamerdynerów — Inflantczyka Kramera i Szweda
Rumberga. Tego ostatniego przedkładał nad wszystkich Był
to człowiek dość gburowaty i nieokrzesany — dragon
Karola XII Brummer, a zatem i Bergholz, który na
wszystko patrzył oczami Brummera, byli ludźmi księcia
protektora i regenta. Nikt inny nie lubił tego księcia, a tym
mniej jego zaufanych.
Gdy cesarzowa Elżbieta wstąpiła na tron rosyjski, posłała
szambelana Korfa12 do Holsztynu po siostrzeńca, którego
9 Elżbieta Piotrowna (1709—1762/1761 st. st.), córka Piotra I cesarzowa
rosyjska w l. 1741—1762 (1761 st. st.)
10 Brummer von, Otto, wielki marszałek dworu księcia holsztyńskiego Karola
Ulryka (późn. Piotra III).
11 Adlerfeld von, Gustaw (1671—1709), autor L'histoire militaire de Charles
XII, 1740, 1746. Katarzyna II myliła się twierdząc, że Adlerfeld był
wychowawcą Piotra III, gdyż zginął on w bitwie pod Połtawą na 19 lat przed
urodzeniem się swego rzekomego ucznia.
12 Korf Mikołaj Andriejewicz (1710—1766), szambelan cesarzowej Elżbiety.
książę regent niezwłocznie wyprawił w towarzystwie mar-
szałka dworu Brummera, szambelana Bergholza i
szambelana Deckena (siostrzeńca Brummera). Przyjazd
księcia niezwykle ucieszył cesarzową. Zaraz potem
wyjechała ona na koronację do Moskwy. „Postanowiła
ogłosić księcia swym następcą, lecz dopiero wówczas, gdy
przejdzie na prawosławie. Wrogowie marszałka dworu
Brummera, a mianowicie szambelan dworu hrabia
Bestużew13 i hrabia Nikita Panin14, który przez długi czas
był ministrem Rosji w Szwecji, zapewniali, ze gdy się stało
wiadome, iż cesarzowa ogłosi siostrzeńca następcą
rosyjskiego tronu, Brummer na wszelkie sposoby usiłował
spaczyć serce i umysł swego wychowanka, podczas gdy
przedtem dokładał starań, by ukształtować go godnym
korony szwedzkiej. Powątpiewałam zawsze jednak w takie
okrucieństwo i sądziłem, że edukacja Piotra wynikła ze
zbiegu nieszczęśliwych okoliczności Opowiem o tym, co
widziałam i słyszałam, a co później okazało się przemożne
w skutkach.
Piotra III ujrzałam po raz pierwszy, gdy miałam jedenaście
lat, w Eutin15, u jego opiekuna księcia biskupa Lubeki16 w
kilka miesięcy po śmierci diuka Karola Fryderyka, ojca
Piotra. Było to w roku 1739. Książę biskup zwołał do Eutin
wszystkich członków rodziny, ażeby przedstawić im swego
13 Bestużew-Riumin Aleksy Piotrowicz (1693—1766), hrabia, polityk i
dyplomata rosyjski, rezydent i poseł w Danii, współpracownik cesarzowej
Elżbiety, wicekanclerz, a od 1744 r kanclerz, odsunięty od spraw państwo-
wych, aresztowany i zesłany w 1758 r. Z zesłania powrócił po wstąpieniu na
tron Katarzyny II w 1762 r Był rzecznikiem związania Rosji z Anglią, Holandią
i Austrią przeciw Francji, Prusom i Turcji.
14 Panin Nikita Iwanowicz (1718—1783), hrabia, polityk rosyjski, poseł w
Danii i Szwecji, aktywny uczestnik przewrotu pałacowego w 1762 r., który
wyniósł na tron Katarzynę II. Był współtwórcą tzw. „systemu pomocnego", tj.
bloku państw Europy pomocnej, w l. 1763—1781 był prezydentem Kolegium
Spraw Zagranicznych.
15 Eutin — miejscowość w Holsztynie.
16 u jego opiekuna — Adolfa Fryderyka, biskupa Lubeki i administratora
Holsztynu.
wychowanka. Moja babka, matka księcia biskupa17, i moja
matka18 — jego siostra, przybyły do Hamburga wraz ze
mną. Miałam wtedy dziesięć lat. Byli tam jeszcze ponadto
książę Augustyn19 i księżniczka Anna 20, brat i siostra
księcia protektora i regenta Holsztynu. Tu usłyszałam, jak
zgromadzeni krewni mówili pomiędzy sobą. że młody
książę ma skłonność do trunków, że jego przyboczni nie
pozwalają mu pić zbyt wiele przy stole, że jest uparty i
wybuchowy, nie lubi swoich dworzan, a zwłaszcza
Brummera, że z usposobienia jest dość żywy, ale chorowity
i słabej konstytucji. Rzeczywiście cerę miał bladą, wydawał
się słabowity i delikatnej budowy. Od tego dziecka żądano,
by zachowywało się jak człowiek dorosły. Ciążyło mu to i
było nieustannym przymusem. Sztuczność i nieszczerość z
zewnętrznych form zachowania przemieniły się w
charakter.
Wkrótce po przyjeździe owego holsztyńskiego dworu do
Rosji zjawiło się tam poselstwo szwedzkie prosząc cesa-
rzową, by zezwoliła swemu siostrzeńcowi zostać następcą
tronu szwedzkiego. Jednakże Elżbieta, która swe zamiary w
tym względzie oznajmiła we wstępnych klauzulach pokoju
w Abo, jak to zostało już wspomniane, odpowiedziała
Zgromadzeniu Szwedzkiemu, że siostrzeniec jej
odziedziczy tron rosyjski, że nie odstępuje od wstępnych
klauzul pokoju w Abo, zgodnie z którym następcą tronu
szwedzkiego winien zostać książę-regent Holsztynu.
Starszy brat księcia regenta21 na krótko przed śmiercią
Piotra I zaręczony został z cesarzową Elżbietą. Do
małżeństwa nie doszło, gdyż narzeczony zmarł na ospę w
kilka tygodni po zaręczynach. Jednakże cesarzowa Elżbieta
wspominała owego księcia
17 Moja babka — Albertyna Fryderyka, żona Chrystiana Augusta, biskupa
Lubeki.
18 moja matka — Joanna Elżbieta (1711—1760), księżna Anhalt-Zerbst.
19 August Fryderyk (1711—1785), książę Holsztynu.
20 Anna (1709—1768), księżna Holsztynu.
21 Karol August (1706—1727), książę Holsztynu, narzeczony Elżbiety
Piotrownej, późniejszej cesarzowej rosyjskiej.
z wielką czułością, którą okazywała też wszystkim jego
krewnym.
Tak więc Piotr III złożywszy wyznanie- wiary wedle
obrządku kościoła prawosławnego ogłoszony został
następcą Elżbiety i wielkim księciem Rosji22. Jego
opiekunem duchowym został Symeon Todorski, późniejszy
biskup Pskowa23. Książę został ochrzczony i wychowany
wedle zasad niezwykle surowego i wyzbytego tolerancji
obrządku luterańskiego. Od dzieciństwa nie chciał się
niczego uczyć, ja zaś słyszałam od jego przybocznych, że
w Kilonii zarówno w niedzielę, jak w dnie świąteczne było
niezmiernie trudno nakłonić go, by poszedł do kościoła i
wypełnił pobożne obrządki, i że w rozmowach z
Symeonem Todorskim zdradzał on zazwyczaj niechęć do
religii.
Jego Cesarska Wysokość podejmował spór w każdym
przedmiocie i często używano jego przybocznych, aby
ostudzili te zapały i powściągnęli wielkiego księcia.
Wreszcie po wielu nieprzyjemnościach poddał się we
wszystkim woli cesarzowej — swej ciotki; jednakże, bądź
z uprzedzenia, nawyku, albo też przekory, powtórzył
kilkakrotnie, że milej by mu było odjechać do Szwecji, niż
pozostać w Rosji. Brummer, Bergholz i inni Holsztyńczycy
pozostali przy nim aż do czasu zawarcia małżeństwa. Dla
pozoru przydano do nich kilku nauczycieli. Nauczyciel
rosyjskiego języka Izaak Wiesiełowski24 od samego
początku przychodził rzadko, a potem w ogóle się nie
pojawiał. Profesor Stehlin25, który miał mu wykładać
matematykę i historię, tylko się
22 Piotr III (dawn. Karol Ulryk) został w 1742 r. ogłoszony następcą tronu po
cesarzowej Elżbiecie. Od tej chwili przysługiwał mu tytuł wielkiego księcia.
23 Symeon Todorski, archimandryta monasteru Ipatiewskiego koło Kostromy,
później biskup Pskowa.
24 Wiesiełowski Izaak Pawłowicz (1688—1754), członek Kolegium Spraw
Zagranicznych.
25 Stehlin Jakub Jakowlewicz (1709—1785), matematyk, profesor
Petersburskiej Akademii Nauk.
z nim, prawdę rzekłszy, zabawiał i służył mu za błazna.
Najpilniejszy był baletmistrz Laude, który uczył go tańca
W swych wewnętrznych apartamentach wielki książę
zajęty był wyłącznie musztrowaniem kilku służby, których
mu przydano do obsługi. Nadawał im stopnie i rangi
wojskowe, a potem wedle kaprysu degradował. Były to
zaiste dziecinne zabawy, wprost nieustanna dziecinada Był
w ogóle bardzo dziecinny, choć miał już szesnaście lat
1744
W roku 1744, 9 lutego, Katarzyna II ze swą matką
przybyły do Moskwy, gdzie znajdował się podówczas dwór
rosyjski.
Dwór rosyjski podzielony był wtedy na dwie wielkie
frakcje czy partie. Na czele pierwszej, która znowu
zaczynała podnosić się z upadku, stał wicekanclerz hrabia
Bestużew - Riumin. Wzbudzał znacznie więcej lęku niż
sympatii, był niezwykle wścibski i podejrzliwy, stanowczy
i niewzruszony w swych poglądach, dość twardy dla
podwładnych, jako wróg nieprzejednany, ale przyjaciel dla
przyjaciół, których nie opuszczał, póki go me zdradzili, był
poza tym trudny we współżyciu i w wielu przypadkach
małostkowy. Kierował departamentem spraw
zagranicznych. Przed wyjazdem dworu do Moskwy poniósł
porażkę w walce z zaufanymi cesarzowej, których usiłował
odsunąć, teraz jednak zaczynał odzyskiwać wpływy.
Trzymał się Anglii oraz dworów wiedeńskiego i
drezdeńskiego. Przybycie Katarzyny II i jej matki było mu
niemiłe jako sprawa ułożona przez przeciwną frakcję w
tajemnicy przed nim. Miał mnóstwo wrogów, ale wszyscy
przed nim drżeli. Przewagę nad innymi dawała mu
godność, którą piastował, zaś pod względem charakteru
przewyższał on niepomiernie osoby z politycznych
antyszambrów. Partia przeciwna Bestużewowi trzymała
stronę Francji, którą popierały Szwecja i król pruski. Duszą
tej partii był markiz
de la Chetardie26, matadorami zaś przybyli na dwór Hol-
sztyńczycy. Przeciągnęli oni na swą stronę Lestocqa27 —
jedną z osób najbardziej czynnych w przewrocie, który wy-
niósł na tron rosyjski cesarzową Elżbietę. Lestocq w dużym
stopniu posiadał jej zaufanie. Służył cesarzowej Katarzynie
I28, po jej śmierci zaś został nadwornym chirurgiem Elżbie-
ty. Zarówno matce, jak córce wyświadczył znaczne
przysługi. Był dość mądry, przebiegły i zręczny w
intrygach, ale był człowiekiem niegodziwym i złym.
Wszyscy ci cudzoziemcy popierali i wysuwali na czoło
hrabiego Michała Woroncowa29, który również
uczestniczył w przewrocie i był przy Elżbiecie tej nocy,
której wstąpiła na tron30. Cesarzowa ożeniła go z
siostrzenicą cesarzowej Katarzyny I, hrabianką Anną
Karłowną Skawrońska31. Wychowywała się ona razem z
cesarzową Elżbietą i była do niej bardzo przywiązana. Do
partii tej przyłączył się hrabia Aleksander Rumiancew32,
ojciec marszałka33, który podpisał pokój w Abo ze
Szwedami nieomal nie pytając o radę Bestużewa. Należeli
do niej po
26 Chetardie de la, Jacques(1705—1758), markiz, wojskowy i dyplomata,
ambasador Francji w Petersburgu, wydalony z Rosji w 1744 r.
27 Lestocq Jean Herman (1692—1767), chirurg nadworny, wpływowy polityk.
28 Katarzyna I Aleksiejewna (1684—1727), córka chłopa litewskiego Samuela
Skawrońskiego, żona Piotra I, cesarzowa rosyjska w l. 1725—1727.
29 Woroncow Michał Hilarionowicz (1714—1767), polityk i dyplomata
rosyjski, wicekanclerz od 1744 r., zwolennik orientacji profrancuskiej, prze-
ciwnik A. Bestużewa-Riumina, kanclerz w l. 1758—1762, odsunięty od spraw
państwowych w 1763 r.
30 tej nocy, której wstąpiła na tron — Elżbieta objęła rządy w Rosji 6 grudnia
(25 listopada st. st.) 1741 r., w wyniku przewrotu pałacowego, odsuwając od
władzy i wtrącając do więzienia małoletniego Iwana VI Antonowicza.
31 Skawrońska Anna Karłowna wyszła za M Woroncowa w 1742 r
32 Rumiancew Aleksander Iwanowicz (1676—1745), generał rosyjski.
33 Rumiancew (Rumiancew-Zadunajski) Piotr Aleksandrowicz (1725— 1796),
hrabia, wybitny dowódca, w wieku 18 lat został pułkownikiem za
przewiezienie do Petersburga tekstu traktatu pokojowego zawartego w Abo,
feldmarszałek od 1770 r , prezydent II Kolegium Małorosyjskiego, uczestnik
wojny siedmioletniej (1756—1763) i wojen rosyjsko-tureckich (1768—1774
1787—1791)
części generalny prokurator Trubeckoj34, cała rodzina
Trubeckich i siłą rzeczy książę hesko-homburski, cieszący
się podówczas dużym poważaniem, sam przez się nie
znaczył on nic: mianowano go ze względu na liczną
rodzinę jego żony, której rodzice żyli jeszcze. To oni
właśnie byli w wielkiej estymie.
Do przybocznych cesarzowej należeli podówczas też
Szuwałowowie35. Współzawodniczyli oni z wielkim
łowczym Razumowskim36. który w owym czasie uważany
był za pierwszego faworyta. Hrabia Bestużew umiał się
nimi posługiwać. Jednakże jego najpewniejszą podporą był
baron Czerkasow37, sekretarz gabinetu cesarzowej, niegdyś
urzędujący w gabinecie Piotra I38, człowiek szorstki i
uparty, wymagający porządku i sprawiedliwości oraz
zachowywania we wszystkim ustalonych zasad. Inni
dworzanie przyłączali się to do tej, to do innej partii,
zależnie od korzyści i osobistych widoków.
Wydawało się, że wielki książę rad jest z przyjazdu mojej
matki i mego. Miałam niespełna piętnaście lat. Przez
pierwsze dni był wobec mnie nader uprzedzający. Już
wówczas, w czasie tak krótkim, dostrzegłam i
zrozumiałam, że nisko cenił on
34 Trubeckoj Nikita Juriewicz (1699—1767), książę, wybitny polityk i
wojskowy, generalny prokurator Senatu w l. 1740—1760, później senator i
prezydent Kolegium Wojskowego.
35 Szuwałowowie — m. in. Iwan Iwanowicz (1727—1797), polityk, faworyt
cesarzowej Elżbiety, mecenas sztuk i opiekun uczonych, w 1763 r znalazł się w
niełasce i przebywał za granicą do 1777 r , Piotr Iwanowicz (1710—1762),
przyrodni brat poprzedniego, polityk, wojskowy, uczestnik przewrotu
pałacowego 1741 r, który wyniósł na tron Elżbietę Piotrowną, współtwórca
absolutyzmu oświeconego w Rosji.
36 Razumowski Aleksy Grigoriewicz (1709—1771), hrabia, działacz
państwowy i polityk, faworyt i mąż (od 1742 r ) cesarzowej Elżbiety, w 1756 r
mianowany feldmarszałkiem, w 1762 r odsunięty od służby czynnej.
37 Czerkasow Iwan Antonowicz (1689—1752), baron, sekretarz gabinetu
cesarzowej Elżbiety.
38 Piotr I Wielki Aleksiejewicz (1672—1725), od 1682 r car, od 1721 r cesarz
rosyjski, jeden z najwybitniejszych władców Rosji, utalentowany dowódca i
reformator.
naród, któremu miał panować, że trwał przy luteraniźmie,
nie lubił swoich przybocznych i był bardzo dziecinny.
Milczałam i słuchałam, zyskując tym jego zaufanie.
Pamiętam, jak powiedział mi między innymi, że to
najbardziej mu się we mnie podoba, iż jestem jego kuzynką
i że może ze mną jako krewną szczerze rozmawiać,
następnie zwierzył mi się z miłości do jednej z dam dworu
cesarzowej, oddalonej na skutek nieszczęścia, które
spotkało jej matkę, panią Łopuchin39, zesłaną na Syberię,
objaśnił mi, że pragnąłby się z tą panną ożenić, ale ożeni się
ze mną, gdyż życzy sobie tego jego ciotka. Rumieniłam się
słysząc te wynurzenia uczuć rodzinnych i dziękowałam mu
za okazane z góry zaufanie, w głębi duszy jednak nie
mogłam się dość nadziwić jego nieostrożności i zupełnemu
niezrozumieniu wielu rzeczy.
Dziesiątego dnia po tym, gdy przybyłam do Moskwy,
cesarzowa udała się w sobotę do klasztoru św. Trójcy40.
Wielki książę pozostał z nami w Moskwie. Przydano mi już
trzech nauczycieli — Symeona Todorskiego dla pouczenia
...
mango108