Siedliska.pdf

Maciej Wayda

WYKAZ ZAGADNIEŃ DO KOLOKWIUM

1. Zbiorowiska leśne najczęściej występujące na niŜu (lasy liściaste, bory).

2. Roślinność zbiorników wodnych.

3. ZróŜnicowanie i znaczenie torfowisk.

4. Wpływ duŜych rzek na roślinność.

5. Wpływ człowieka na florę i roślinność.

6. Charakterystyka zbiorowisk łąkowych i murawowych.

7. Gatunki pontyjsko-pannońskie, murawy kserotermiczne.

8. Świetlista dąbrowa.

9. Roślinność Kotliny Sandomierskiej.

10. Typy zbiorowisk roślinnych występujące w dolinkach jurajskich.

11. Czynniki siedliskowe wpływające na roślinność Karpat.

12. ZróŜnicowanie naturalnych zbiorowisk w Karpatach.

13. Gatunki górskie. Cechy flor górskich.

14. Wpływ człowieka na roślinność górską.

1. Zbiorowiska le ś ne najcz ęś ciej wyst ę puj ą ce na ni Ŝ u (lasy li ś ciaste, bory)

Powierzchnię, na której panują jednakowe warunki siedliskowe nazywamy płatem

jednorodnym , a zbiór wszystkich roślin zasiedlających ten płat zbiorowiskiem ro ś linnym .

Ogół zbiorowisk roślinnych znajdujących się na danym terenie będziemy nazywamy

ro ś linno ś ci ą tego terenu lub szat ą ro ś linn ą. Pojęcie "zbiorowisko roślinne" często

utoŜsamiane jest z pojęciem "zespół roślinny". Jest to błędne, gdyŜ "zespół roślinny" to

jednostka syntaksonomiczna (opisana według reguł taksonomii i kodeksu

nomenklatorycznego zespołów roślinnych), a "zbiorowisko roślinne" to byt realnie

występujący w przyrodzie.

Prawdopodobnie przed pojawieniem się człowieka cała Polska niŜowa była w

większości pokryta lasami róŜnego typu. Typ lasu, jaki wykształca się na danym terenie

zaleŜy generalnie od dwóch czynników: skały macierzystej i powstałej z niej gleby oraz

stosunków wodnych. W Polsce mamy do czynienia z lasami szpilkowymi (zbiorowiska

borowe), liściastymi (zbiorowiska nemoralne) i mieszanymi.

Lasy szpilkowe

Zbiorowiska borowe związane są z kwaśnymi glebami, głównie powstałymi na

piaskach. Są to przewaŜnie lasy sosnowe. Do dna lasu dociera duŜo światła. W większości

zbiorowisk borowych duŜy udział w runie mają mszaki. Liczba gatunków roślin kwiatowych

w porównaniu z lasami liściastymi jest niewielka. Maksimum kwitnienia roślin w borach

przypada na lato. WyróŜniamy trzy główne typy borów.

Bór świeŜy. JeŜeli gleba w okresie letnim jest cały czas wilgotna mamy do czynienia z borem

świeŜym. Charakteryzuje się on runem zdominowanym przez Vaccinium myrtillus ; występują

przedstawiciele rodziny Pirolaceae oraz widłaki. Licznie reprezentowane są mszaki. W

borach świeŜych występuje największe bogactwo gatunków borowych.

Bór bagienny. JeŜeli pod warstwą piasku znajduje się warstwa trudno przepuszczalna dla

wody, np. skała ilasta, w zagłębieniach terenu woda moŜe stagnować stale lub okresowo. Na

takich siedliskach rozwijają się bory bagienne. W runie obficie występują: Vaccinium

uliginosum i Ledum palustre , a w miejscach szczególnie podmokłych kępy Sphagnum .

Bór chrobotkowy. W miejscach szczególnie suchych np. na zarastających wydmach rozwijają

się bory chrobotkowe inaczej zwane borami suchymi. W runie dominują porosty z rodzajów

Cladonia i Cetraria. Rośliny kwiatowe są reprezentowane prawie wyłącznie przez Vaccinium

vitis-idaea .

Lasy liściaste

Lasy liściaste rozwijają się na glebach powstałych na iłach i glinach. W porównaniu z

borami mają one większe zwarcie koron to teŜ w okresie rozlistnienia drzew do dna lasu

dociera zwykle niewiele światła. Maksimum kwitnienia roślin przypada zatem na miesiące

wiosenne gdy drzewa jeszcze nie rozlistniły się. NajwaŜniejsze typy lasów liściastych na niŜu

to: olsy, łęgi i grądy.

Olsy . Na terenach stale podtopionych rozwijają się olsy. Drzewem tworzącym te zbiorowiska

jest Alnus glutinosa . Wyraźna jest struktura kępowa. Szczyty kęp zajmują olchy, wokół

których rosną wysokie byliny takie jak: Iris pseudacorus , Peucedanum palustre , czy Rumex

hydrolapathum . Częste są turzyce takie jak Carex hudsonii . W dolinkach przez cały rok

stagnuje woda. Maksimum kwitnienia przypada na koniec wiosny i początek lata.

Ł ę gi . Na terenach o duŜych wahaniach poziomu wód gruntowych rozwijają się zbiorowiska

łęgowe. W okresie od jesieni do wiosny często stagnuje tu woda, w okresie wegetacyjnym

natomiast powierzchnia gleby zwykle jest wilgotna. Drzewami tworzącymi łęgi na niŜu są:

Alnus glutinosa , Fraxinus excelsior , Ulmus campestris , Salix fragilis, S. alba , Populus alba i

wiele innych. Jest wiele typów łęgów. W dolinach duŜych rzek np. Wisły dominowały łęgi

wierzbowo-topolowe prawie doszczętnie wycięte przez człowieka. Maksimum kwitnienia

roślin w zbiorowiskach łęgowych przypada na wiosnę.

Gr ą dy . Pojawiają się w miejscach, gdzie przez cały okres wegetacji gleba jest wilgotna o

odczynie obojętnym lub lekko zasadowym najczęściej wytworzona na glinach lub marglach.

Gatunkami tworzącymi warstwę drzew są: Carpinus betulus , Tilia cordata , Tilia platyphyllos

niekiedy Quercus robur czy Quercus sessilis . Najwięcej gatunków kwitnie na wiosnę, w

okresie letnim znacznie mniej. Grądy charakteryzują się największym bogactwem gatunków

w porównaniu z wymienionymi wcześniej typami lasów. Są to najbardziej rozpowszechnione

zbiorowiska lasów liściastych na niŜu w Polsce.

Lasy mieszane

W skład drzewostanów lasów mieszanych wchodzą zarówno drzewa szpilkowe

(głównie Pinus silvestris ) jak i róŜne gatunki drzew liściastych. PoniewaŜ od dawna człowiek

sztucznie nasadza sosnę nawet w miejscach, w których ona naturalnie nie rosła, trudno

zdefiniować naturalne lasy mieszane. Najczęstszym typem lasu mieszanego jest bór mieszany

sosnowo-dębowy.

Bór sosnowo-dębowy. W drzewostanie dominuje Pinus silvestris . Jako domieszki występują:

Quercus robur i Quercus sessilis i Populus tremula . W runie rosną zarówno gatunki borowe,

takie jak Vaccinium myrtillus, jak i lasów liściastych np. Convallaria maialis . W runie borów

mieszanych pochodzenia antropogenicznego często masowo występuje Carex brizoides .

2. Ro ś linno ść zbiorników wodnych

Zbiorniki wodne są siedliskiem dla bardzo specyficznej roślinności. To, jakie rośliny

rosną w danym zbiorniku wodnym zaleŜy od wielu czynników.

1. StęŜenie soli rozpuszczalnych. JeŜeli stęŜenie soli rozpuszczalnych, głównie chlorków lub

siarczanów jest wysokie to rozwijają się zbiorowiska solniskowe .

2. Wahania poziomu wody. Poziom wody moŜe wahać się nieznacznie i wtedy mamy do

czynienia ze zbiornikiem statycznym; moŜe teŜ ulegać bardzo znacznym wahaniom i wtedy

jest to zbiornik astatyczny . W południowej części kraju przewaŜają zbiorniki astatyczne.

3. Odczyn wody. W Polsce przewaŜają wody o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym,

ale zdarzają się takŜe takie o pH ok. 3, jak i o pH bliskim 9. Odczyn zaleŜy od budowy

geologicznej otoczenia zbiornika i odczynu substancji, które przenikają z zewnątrz.

Przyczyną zakwaszenia jest najczęściej spływanie roztworu kwasów humusowych

powstających z rozkładu ściółki drzew szpilkowych. Nadają one wodzie charakterystyczną

brunatną barwę. Takie zbiorniki nazywamy humotroficznymi . Rośliny naczyniowe

generalnie unikają wód kwaśnych, a szczególnie humotroficznych. W zbiornikach tych

wytwarzają się pływające zbiorowiska mszaków nazywane płem . Chodzenie po ple wymaga

duŜej ostroŜności, grozi utonięciem!

4. Status troficzny. Zbiornik wodny, w którym stęŜenie przyswajalnych (!) składników

odŜywczych (wystarczy jednego) jest niewielkie nazywamy oligotroficznym .

Przeciwieństwem jest zbiornik eutroficzny , pośrednie miejsce zajmuje zbiornik

mezotroficzny . W duŜym skrócie zbiornik oligotroficzny charakteryzuje się: dobrą

przejrzystością wody (woda ma kolor błękitny) i wysokim stęŜeniem tlenu, zbiornik

eutroficzny natomiast: słabą przejrzystością wody (kolor zielonkawy), niskim stęŜeniem

tlenu. W zbiornikach eutroficznych częste są zakwity glonów i masowe pojawy

przedstawicieli rodziny Lemnaceae (dobry wskaźnik lekko zasadowych wód eutroficznych).

Najwięcej gatunków roślin naczyniowych występuje w zbiornikach mezotroficznych,

najmniej w eutroficznych. Określenia statusu troficznego uŜywane są nie tylko w odniesieniu

do siedlisk wodnych. PowaŜnym problemem jest eutrofizacja antropogeniczna wód (takŜe

innych siedlisk) spowodowana przez nadmierne dostawanie się do wód związków fosforu i

azotu spowodowane działalnością człowieka. Prowadzi ona do zanikania siedlisk

oligotroficznych i mezotroficznych. Kraje cywilizowane walczą z eutrofizacją wód.

5. Przejrzystość i barwa wody. Te elementy mają bardzo duŜy wpływ na dostępność światła

niezbędnego w procesie fotosyntezy. Rośliny o liściach zanurzonych unikają wód mętnych

(glinianki) i brunatno zabarwionych (zbiorniki humotroficzne).

6. Skład osadów dennych. Ma bardzo duŜy wpływ na to, jakie rośliny zakorzenione będą

występować. Rośliny naczyniowe wymagają choćby niewielkiej ilości materii organicznej w

osadach dennych. JeŜeli dno ma charakter mineralny to rozwijają się wtedy zbiorowiska

ramienic, głównie z rodzajów Chara i Nitella (one z reguły pierwsze zasiedlają zbiornik

wodny). Niektóre rośliny jak Typha latifolia wymagają duŜo materii organicznej w podłoŜu.

Roślinność zbiornika wodnego wykazuje charakter strefowy. W zbiorniku

mezotroficznym układ stref (od strony brzegu) jest następujący:

I. Strefa wysokich turzyc. Woda utrzymuje się mniej więcej na poziomie gruntu, okresami

poniŜej. Występują tu głównie przedstawiciele rodzaju Carex : C. vulpina , C. gracilis , czy C.

hudsonii . Roślinność takich siedlisk często nazywamy błotn ą.

II. Strefa szuwaru. Zwana takŜe strefą oczeretów. Woda o głębokości do kilkunastu cm, ale

niekiedy na poziomie podłoŜa. Zamieszkują ją wysokie byliny najczęściej o kłączach

pełzających w mule, którego głębokość moŜe dochodzić do metra. PrzewaŜają rośliny

jednoliścienne takie jak: Typha latifolia , Glyceria aquatica czy Schoenoplectus lacustris .

Roślinność szuwarową określamy często jako bagienn ą.

III. Strefa roślin o liściach pływających. Woda o głębokości najczęściej do 1.5 m (zaleŜnie od

przepuszczalności dla światła). Występują tu rośliny wyłącznie o liściach pływających jak:

Nymphaea alba , Nuphar luteum , czy Trapa natans .

IV. Strefa roślin o liściach zanurzonych. Woda o głębokości powyŜej 1.5 m a maksymalnie

do ok. 8 m. Występują tu takie gatunki jak: Elodea canadensis , Ceratophyllum demersum ,

czy Myriophyllum spicatum . Ze strefą tą związana jest większość gatunków z rodzaju

Potamogeton .

Rośliny swobodnie pływające. Nie stanowią one odrębnej strefy, zwykle pojawiają się juŜ za

granicą szuwaru. Niekiedy opanowują całe lustro wody doprowadzając do wyeliminowania

roślin zanurzonych. Dzieje się tak szczególnie w przypadku postępującej eutrofizacji. Do

grupy tej naleŜą nasze najmniejsze rośliny naczyniowe naleŜące do rodziny Lemnaceae , jak i

formy duŜe jak Stratiotes aloides czy Hydrocharis morsus-ranae . Rośliny zanurzone, jak i

pływające często określamy jako wodne .

Obumarłe części roślin gromadzą się na dnie. JeŜeli głębokość zbiornika jest

niewielka prowadzi to do jego wypłycania. W miarę zmniejszania się głębokości zmieniać się

będą dominujące grupy roślin. Jest to przykład sukcesji . Szereg postępujących po sobie

stadiów tego procesu nazywamy szeregiem sukcesyjnym . W przypadku zbiornika

mezotroficznego początkowo dominować będą rośliny wodne, następnie bagienne, a później

błotne. JeŜeli człowiek będzie kosić szuwar i turzyce to na obszarze dawnego zbiornika

wodnego rozwiną się zbiorowiska trawiaste, jeŜeli nie to zbiorowiska leśne.

3. Zró Ŝ nicowanie i znaczenie torfowisk

Torfowiskiem nazywamy teren, na którym następuje akumulacja osadów torfu. Torfowiska

powstają w drodze sukcesji zbiorników humotroficznych, lub w zagłębieniach terenu, gdzie

gromadzi się woda np. z opadów atmosferycznych. Wśród roślin naczyniowych na

torfowiskach dominują przedstawiciele rodziny Cyperaceae . DuŜy jest udział mszaków.

NajwaŜniejsze typy torfowisk.:

Torfowiska wysokie. Tworzą się w zagłębieniach terenu często znajdujących się na działach

wód. Zasilane są głównie wodami pochodzenia opadowego. Są to siedliska oligotroficzne,

często o pH niŜszym niŜ 5. Występuje tu charakterystyczna struktura kępkowo-dolinkowa.

Liczba występujących tu gatunków roślin jest niewielka. Roślinami charakterystycznymi dla

torfowisk tego typu są: Eriophorum vaginatum , Oxycoccus quadripetalus , czy Ledum

palustre . PoniewaŜ na torfowiskach wysokich panuje deficyt azotu przyswajalnego często

moŜna tu spotkać gatunki owadoŜerne naleŜące do rodzaju Drosera . Wśród mszaków

dominują zdecydowanie przedstawiciele rodzaju Sphagnum .

Torfowiska niskie. Występują one przede wszystkim w dolinach rzek. Woda jest najczęściej

pochodzenia gruntowego. Są to siedliska mezotroficzne, a niekiedy eutroficzne (wody

gruntowe są często bogate w przyswajalne formy azotu i fosforu). Odczyn jest lekko kwaśny

lub obojętny. Brak jest wyraźnej struktury kępkowo-dolinkowej. Jeśli chodzi o tereny

podmokłe to torfowiska niskie wykazują największe bogactwo roślin naczyniowych.

Gatunkami charakterystycznymi są: Eriophorum angustifolium , Eriophorum latifolium , czy

Epipactis palustris . Występuje tu bardzo duŜo przedstawicieli rodzaju Carex . Wsród

mszaków dominują przedstawiciele podklasy Bryideae .

Torfowiska przejściowe. Jest to w Polsce najczęściej spotykany typ torfowisk. Mają one

pewne cechy zarówno torfowisk niskich jak i wysokich. Są to siedliska mezotroficzne, lekko

zakwaszone. MoŜna tu spotkać gatunki charakterystyczne dla wymienionych wcześniej typów

torfowisk. Wśród mszaków występują zarówno torfowce jak i mchy właściwe.

W Polsce południowej występuje znacznie mniej torfowisk niŜ na północy. Niestety

są one systematycznie osuszane ze stratą dla człowieka i przyrody. Mają one duŜe znaczenie

dla przyrody i człowieka.

1. Jako źródło torfu. UŜywanego jako opał, a takŜe jako surowiec w róŜnych gałęziach

przemysłu.

2. Jako "Ŝywa księga". W osadach torfowych zachowują się szczątki subfosylne jak: ziarna

pyłku, pancerzyki okrzemek, makroszczątki roślinne, na podstawie których moŜemy

odtwarzać historię szaty roślinnej torfowiska i jego okolicy.

3. Jako naturalne zbiorniki retencyjne. Mszaki, a szczególnie torfowce potrafią gromadzić

bardzo duŜe ilości wody w czasie intensywnych opadów deszczu i oddawać w trakcie suszy.

Mają wpływ stabilizujący na poziom wód gruntowych. Łagodzą skutki "polskiej anomalii

hydrologicznej".

4. Jako siedlisko wielu rzadkich i interesujących gatunków roślin, grzybów i zwierząt.

4. Wpływ du Ŝ ych rzek na ro ś linno ść

DuŜe rzeki przez swoją działalność odgrywają bardzo waŜną rolę w kształtowaniu

szaty roślinnej przylegających obszarów. W naszych szerokościach geograficznych w ciągu

roku dochodzi przewaŜnie do dwóch duŜych wezbrań rzek. Pierwsze następuje na wiosnę i

ma pochodzenie roztopowe, drugie w lecie i ma charakter opadowy. Wezbrania te bardzo

często prowadzą do powodzi. Są to zjawiska zupełnie normalne. W trakcie wezbrań obszary

znajdujące się w najbliŜszym sąsiedztwie koryta rzeki ulegają zalaniu wodami

powodziowymi (terasa zalewowa). Tereny znajdujące się dalej zostają podtopione przez

podniesiony poziom wód gruntowych. Wahania poziomu wód gruntowych w dolinach rzek są

częste. W przeszłości wezbraniom towarzyszyły często zmiany koryta rzeki i tworzenie

starorzeczy (odcięte od prądu wodnego odnogi).

Na terenach bezpośrednio zalanych zwykle dochodzi do znacznego zniszczenia

roślinności. Dodatkowo wezbrane wody nanoszą materiał skalny tworząc łachy piaskowe czy

namuliska i materię organiczną bogatą w sole wapnia. Stwarza to nowe siedliska dla roślin

tworząc dogodne warunki do osiedlania się dla wielu gatunków. Zarówno w przeszłości jak i

obecnie doliny rzek były i są wykorzystywane jako szlaki migracyjne przez wiele gatunków

roślin.

Systemy starorzeczy w róŜnych stadiach sukcesji są siedliskiem dla wielu gatunków

wodnych i bagiennych.

Układ zbiorowisk roślinnych w dolinie duŜej rzeki np. Wisły w rejonie Puszczy

Niepołomickiej jest następujący. W pobliŜu koryta znajdują się zbiorowiska namuliskowe

złoŜone z drobnych roślin pojawiających się okresowo na mule (odsłonięte łachy). Dalej na

terasie zalewowej występują zbiorowiska wiklinowe złoŜone z krzewiastych przedstawicieli

rodzaju Salix , oraz łęgi wierzbowo-topolowe z Salix alba , S. fragilis , Populus alba i P. nigra .

WyŜej, w strefie podtapiania przez wody gruntowe znajdują się zbiorowiska łęgowe z Alnus

glutinosa i Padus avium , wśród których spotykamy systemy starorzeczy. Miejsca najsuchsze,

głównie na zboczach dolin zajmują zbiorowiska grądowe.

5. Wpływ człowieka na flor ę i ro ś linno ść

JeŜeli na danym obszarze, występuje pewna liczba gatunków roślin i kaŜdy gatunek w

obrębie tego obszaru ma określone miejsca występowania w sensie geograficznym

(stanowiska) to listę gatunków wraz z ich stanowiskami określamy flor ą tego terenu. Samą

listę gatunków nazywamy list ą florystyczn ą.

Człowiek jest bardzo waŜnym czynnikiem wpływającym na szatę roślinną. Jego

oddziaływanie określamy jako antropopresj ę. Człowiek wpływa zarówno na florę jak i

roślinność przekształcanego terenu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: