1) Historia literatury historią idei
2) Człowiek, badając różnorodne rzeczy, umieszcza je w odpowiednich kategoriach, klasyfikuje. Tak samo dzieje się w przypadku literatury. Badacze, omawiając twórczość poetów i pisarzy, umiejscawiają ich w rubrykach określanych etykietami brzmiącymi "renesans", "romantyzm" czy też "Młoda Polska"; czasami tylko rozmieszczają ich inaczej niż zazwyczaj - czy to pomiędzy tymi głównymi katalogami, tak jak w przypadku Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, czy też w kilku takich zbiorach, jak to się stało z Leopoldem Staffem. Czymże więc są te "szufladki", co sobą reprezentują, z czym się wiążą? Odpowiedź nie jest trudna. Grupy te powiązane są tematyką, sposobem przedstawiania treści, samą treścią, czyli namacalnymi formami licznych idei. Zmiany zachodzące w literaturze są odzwierciedleniem aktualnych, choć również i dawnych transformacji w sferze myśli politycznej, filozoficznej, artystycznej, itp. Łatwo udowodnić ten fakt, korzystając z niezliczonych przykładów.
3) Postawy filozoficzne, myśli oraz idee "polskie" obserwowane w poszczególnych epokach i współczesne im, a także późniejsze, odbicia w literaturze
4) Starożytność jako źródło pomysłów dla przyszłych pokoleń
a) Epikureizm - Epikur głosił, że szczęście wiąże się z dążeniem do przyjemności, dawaniem wiary zmysłom i nie poddawaniu się siłom natury; trzeba korzystać z życia i unikać bólu
i) Jan Kochanowski (renesans)
b) Stoicyzm - Zenona z Kition nawoływał do wyzbycia się wszystkich namiętności, zachowania obojętności wobec zmian losu, a przez to utrzymanie harmonii wewnętrznej; z tym właśnie stoicy wiązali prawdziwe szczęście
c) Idealizm obiektywny - Platona zakładał dwupłaszczyznowość świata idei i świata materialnego, będącego odbiciem - cieniem tego pierwszego
d) Nauki Sokratesa - Sokrates nad dobra materialne cenił wyżej dobra moralne; stworzył logikę i etykę wyrażającą się nierozłącznością cnoty, rozumu i szczęścia
5) Średniowiecze - nowe koncepcje w filozofii
a) Augustynizm - św. Augustyn widział człowieka wystawionego na pokusy świata, a jednocześnie tęskniącego za niebem; Bóg i życie przyszłe były jedynym ważnym celem ludzkiego życia; nawiązał do filozofii platońskiej - dualizm rzeczy
b) Tomizm - św. Tomasz uważa, że każdy ma swoje miejsce w pewnej hierarchii (na "drabinie bytów"); kładł nacisk na etykę - element stabilizujący życie społeczne
c) Franciszkanizm - św. Franciszek z Asyżu stworzył wiarę radosną, dosłownie rozumiał Chrystusa nawołującego do wyzbycia się wszelkich dóbr i podążania za jego przykładem; głosił filozofię miłości do otaczającego świata
i) Jan Kasprowicz ("Księga ubogich", wiersz III), Leopold Staff ("Życie bez zdarzeń") (Młoda Polska)
6) Renesans - powszechne nawiązywanie do antyku, człowiek obiektem badań
a) Humanizm - prąd w filozofii kierujący uwagę na osobę i sprawy człowieka oraz antropocentryzm - stawiający ludzi w centrum zainteresowania
i) Jan Kochanowski
(1) "Pieśń świętojańska o Sobótce" - autor mówi, aby uczyć się znosić szczęście i nieszczęście (stoicyzm), lecz jednak cieszyć się życiem, nie martwić się zbytnio o przyszłość (epikureizm); mowa jest tu o człowieku - o radości życia, miłości (np. pieśń "Panny IV")
(2) "Fraszki" - zajmują się różnymi aspektami życia człowieka; są tu fraszki pijackie ("O doktorze Hiszpanie"), obyczajowe ("Na nabożną"), religijne ("Na dom w Czarnolesie"), miłosne ("Do Jadwigi"), swawolne, filozoficzne, autotematyczne, patriotyczne, epitafia
(3) "Treny" - człowiek wobec tragedii
7) Barok
a) Sarmatyzm - postawa szlachty polskiej, która objawiała się w postaci światopoglądu i tradycji; jego elementem był często nadmierny konserwatyzm i "odporność" na nowe oraz dewocja religijna
i) Wacław Potocki
(1) "Transakcja wojny chocimskiej" (fragmenty) - hetman Karol Chodkiewicz ma stanowić wzorzec prawdziwego Sarmaty, w mowie swej rozbudza wyobraźnię braci szlacheckiej poprzez przypomnienie o jej wspaniałej przeszłości
ii) Jan Chryzostom Pasek
(1) "Pamiętniki" (fragment) - jest to autoportret sarmacki, który wypada dość negatywnie w oczach czytelnika
8) Oświecenie
a) Racjonalizm - najważniejszy w poszukiwaniu prawdy i wiedzy jest według tejże teorii rozum ludzki
b) Empiryzm - ten pogląd wyrażał się w wierze, iż doświadczenie jest najlepszym sposobem badania i poznania
9) Romantyzm
a) Mesjanizm romantyczny
i) Adam Mickiewicz
(1) III część "Dziadów" - Polska jest "Chrystusem narodów", rozbiory - ukrzyżowaniem, zaborcy są "Herodami", a Francja - "Piłatem";
ii) Juliusz Słowacki
(1) "Kordian"- "Polska Winkelriedem narodów"; Winkelried - bohater szwajcarski
iii) Andrzej Szczypiorski (współczesność)
(1) "Początek" - zaprzeczenie idei mesjanizmu polskiego
10) Pozytywizm
a) Utylitaryzm - John Stuart Mill głosił, że dzieła ludzkie winny być użyteczne, nawet literatura i sztuka
i) Nowelistyka
(1) Konieczność pracy u podstaw - Henryk Sienkiewicz, "Janko Muzykant" - wiejski chłopiec nie ma szansy, aby rozwinąć swój muzyczny talent; Bolesław Prus, "Antek"
(2) Problem żydowski - Maria Konopnicka, "Mendel Gdański"
(3) Nierówność społeczna -Bolesław Prus, "Katarynka"
ii) Powieść
(1) Henryk Sienkiewicz - "Potop" - dzieło napisane zostało "ku pokrzepieniu serc"
b) Ewolucjonizm - Herbert Spencer ze swoich obserwacji wywnioskował, że rzeczywistość podlega ciągłym, ewolucyjnym zmianom
c) Determinizm - Hipolit Taine twierdził, że wszystko i wszyscy są ukształtowani przez zewnętrzne uwarunkowania, np. człowieka określa jego rasa, środowisko i moment dziejowy, w którym żyje
d) "Wykłady filozofii pozytywnej" - August Comte głosił, że wiedzę uzyskuje się poprzez badanie tego, czego można doświadczyć - faktów fizycznych, filozofia w swym praktycznym sensie winna badać rzeczywistość dostępną rozumowi
11) Młoda Polska
a) Schopenhaueryzm - Artur Schopenhauer twierdził, iż życie ludzkie jest pasmem cierpień, a człowiek pragnący szczęścia dozna rozczarowania; ukojenie dają sztuka, natura i nirwana (forma pół-istnienia, pół-śmierci)
i) Kazimierz Przerwa-Tetmajer - utwory dekadenckie
(1) "Nie wierzę w nic..." - niemożność realizacji ideałów powoduje chęć odtrącenia i zdystansowania się do świata; wybawienie - nirwana
(2) "Hymn do Nirwany" - wiersz stylizowany na litanię; na zniechęcenie do świata i ludzi jest tylko jeden sposób - nirwana ("I przyjdź królestwo twoje na ziemi, jak i w niebie, Nirwano!")
b) Nietzscheanizm - Friedrich Nietzsche głosił filozofię buntu przeciw człowiekowi słabemu, "wolę mocy" i kult "nadczłowieka" - jednostki niezwyczajnej; tego, który może działać poza dobrem i złem
i) Leopold Staff
(1) tom "Sny o potędze", wiersz "Kowal" - wiersz o nastroju antydekadenckim, zaakcentowany zostaje motyw "woli mocy", kult życia i energii
c) Bergsonizm (intuicjonizm) - Henri Bergson twierdził, że nie rozumem i doświadczeniem, ale intuicją odbywa się właściwe poznanie otaczającego nas świata; rozwój rzeczywistości następuje samorzutnie przy udziale siły élan vitale (franc. pęd życiowy)
d) Katastrofizm - głosił kres cywilizacji, koniec
i) Jak Kasprowicz
(1) "Dies irae" - "dzień gniewu" - przedstawienie dnia sądu ostatecznego
12) Dwudziestolecie międzywojenne
a) Behawioryzm - John Watson propagował teorię, że człowieka można poznać tylko przez zewnętrzny ogląd jego zachowań
b) Personalizm - Emmanuel Mounier stwierdził, że "człowiek jest stworzony, aby przekraczać siebie" - człowiek nie jest przeznaczony do zwykłej adaptacji, lecz do podejmowania aktywnych działań; osoba ludzka współpracuje z grupą i określa siebie poprzez stosunek do innych ludzi
i) Maria Dąbrowska
(1) "Noce i dnie" - opowieść o rodzinie Niechciców; Bogumił "określa" siebie poprzez pracę na rzecz rodziny, poprzez szacunek i miłość jaką darzy najbliższych
c) Freudyzm - psychoanaliza Zygmunta Freuda dzieliła ludzką psychikę na trzy strefy: ego (jaźń), id (sfera popędów, sfera podświadomości) i superego (sfera nieświadomości ludzkiej, obejmująca przymus i ograniczenia - normy i tradycje); wiązało się z nią pojęcie archetypów
i) Bruno Schulz
(1) "Sklepy cynamonowe" - obecne są tu obrazy z podświadomości człowieka i jego wyobraźni; opis zawarty w opowiadaniu nie jest zwyczajny z powodu operowania dużym bogactwem archetypów i symboli
d) Katastrofizm - głosił nadchodzący zmierzch kultury, upadek; przybrał na sile z wydaniem książki Spenglera "Zmierzch Zachodu"
i) Żagary - poetyka zagłady
(1) Czesław Miłosz, "Roki" - ukazana jest ostateczna zagłada ("wszystko minione, wszystko zapomniane", "ogień świat pali")
ii) Druga awangarda - poezja "apokalipsy przewidywanej"
(1) Józef Czechowicz, "Na wsi" - motywy wiejskie i arkadyjskie są obecne wespół z uczuciem leku i zagrożenia - Arkadia jest zagrożona
e) Egzystencjalizm - nurt wywodzący się z niepewności człowieka na temat jego egzystencji; pytania zadawane przez egzystencjalistów - "dlaczego?", "jak?", itp.
i) Jarosław Iwaszkiewicz
(1) "Panny z Wilka" - Wiktor Ruben przeżywa rozterki, zastanawia się nad swoim życiem, ma wewnętrzną potrzebę nabrania dystansu, postawienia i odpowiedzenia sobie na pytania typu: "co by było, gdyby... - rozważania egzystencjalne
13) Współczesność
a) Katastrofizm
i) Pokolenie Kolumbów - poeci "apokalipsy spełnionej"
(1) Krzysztof Kamil Baczyński, "Pokolenie" - manifest straconego pokolenia ("Nie ma litości", "Nie ma miłości", "Nie ma sumienia", "Trzeba zapomnieć"); obecność śmierci, zła; wątpliwość ("czy nam postawią, z litości chociaż, / nad grobem krzyż")
(2) Tadeusz Borowski, "Pieśń" - przedstawiona jest beznadziejność walki pokolenia Kolumbów ("Zostanie po nas złom żelazny/ i głuchy, drwiący śmiech pokoleń.")
14) Powyższe rozważania pozwoliły w pełni ukazać prawdę leżącą w twierdzeniu, iż historia literatury jest historią idei. Cokolwiek wydarzyło się w sferze myśli, zyskało swoje odzwierciedlenie w poezji i prozie. Część tematów była podejmowana później, część wcześniej, ale zawsze ukazane zostały nowe lub nowoodkryte pomysły tyczące się życia i świata. Bez idei, literatura nigdy nie zaistniałaby.
apd61