PISOWNIA ŁĄCZNA LUB ROZDZIELNA.doc

(144 KB) Pobierz
PISOWNIA ŁĄCZNA LUB ROZDZIELNA

 

 

                        PISOWNIA  ŁĄCZNA  LUB  ROZDZIELNA

 

 

 

UWAGI  OGÓLNE :

 

W ortografii polskiej podstawą pisowni łącznej lub rozdzielnej jest kryterium konwencjonalne.

Poza paroma wyjątkami w zapisie połączeń wyrazowych obowiązuje pisownia rozdzielna. Tymi wyjątkami są :

1.      Zrosty , czyli takie połączenia wyrazów , które , oznaczając jedno pojęcie , scaliły się w naszej świadomości w jeden wyraz , np. psubrat , wiarygodny .

2.      Pewne konstrukcje gramatyczne , np.:

-          łączna pisownia –bym , -byś , -by , -byśmy , -byście z osobowymi formami czasowników

-          łączna pisownia partykuły nie w połączeniu z przymiotnikami , rzeczownikami , imiesłowami przymiotnikowymi

-          łączna pisownia przymiotników złożonych z członów znaczeniowo nierównorzędnych

-          łączna pisownia przyimków złożonych z dwu lub więcej przyimków

 

 

PISOWNIA ZROSTÓW TYPU  lwipyszczek

 

Pisownia zrostów , czyli takich połączeń wyrazowych, których części składowe zatraciły swoją niezależność znaczeniową, jest łączna.

Wśród zrostów wyróżniamy:

-          takie, w których człon pierwszy się nie odmienia, np.:

 

swawola , swawoli , swawolę ;

mysikrólik , mysikrólika , mysikrólikiem ;

lwipyszczek , lwipyszczka , lwipyszczkiem ;

żabiściek , żabiścieku , żabiściekiem ;

maminsynek , maminsynka , maminsynkiem ;

 

-          takie , w których człon pierwszy się odmienia , np.:

 

Białystok , Białegostoku , Białymstokiem ;

Krasnystaw , Krasnegostawu , Krasnymstawem ;

 

-          takie , w których człon pierwszy występuje w dwóch formach : odmiennej i nieodmiennej , np.:

 

                        Wielkanoc , Wielkanocy , Wielkanocą ;

rzeczpospolita , rzeczpospolitej , rzeczpospolitą ;

albo: Wielkanoc , Wielkiejnocy , Wielkąnocą ;

rzeczpospolita , rzeczypospolitej , rzecząpospolitą.

 

              UWAGA: Możliwy jest też zapis : Wielka Noc , np. w czasie świąt Wielkiej Nocy.

              Inne przykłady zrostów :

 

           Pięćdziesiąt , dwieście , dziewięćset itp.; czcigodny , wiarygodny lub wiarogodny , karygodny ,

           przedsięwzięcie , zmartwychwstanie , widzimisię (= kaprys , zachcianka), psubrat , Bogumił ,

           Bogurodzica , tymczasem , wówczas , wtenczas , powszedni , dlatego , niespełna , poniewczasie ,

           pomału , zresztą , lekceważyć.

PISOWNIA ZESTAWIEŃ TYPU  lwia paszcza

 

Zestawienie to ściślejsze połączenie wyrazowe składające się z dwu lub więcej wyrazów , a tworzące całość znaczeniową. Pisownia zestawień jest rozdzielna , np.:

 

czarna jagoda , lwia paszcza , konik polny , boża krówka , szewski poniedziałek , dzień dobry , sto dwadzieścia pięć , dwa tysiące sześćset siedemnaście , dziewięćset dwa , jakie takie , taki siaki , taka owaka , mniej więcej.

 

              UWAGA: Rozdzielna pisownia wielowyrazowych połączeń liczebników głównych obowiązuje

            również we wszystkich dokumentach finansowych.

 

 

PISOWNIA WYRAŻEŃ TYPU  dziko rosnący , łatwo strawny , nowo otwarty

 

Wyrażenia , w których pierwszy człon jest przysłówkiem , a drugi jest imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek , traktuje się jako zestawienia i pisze rozdzielnie , np.:

 

cicho pisząca (maszyna), daleko idący (wniosek), dziko rosnący , jednakowo brzmiący , szybko schnący;

biało nakrapiany , świeżo malowany , wysoko kwalifikowany , zdalnie kierowany , blisko spokrewniony , ostro zakończony ;

ostro kuty , ogólnie przyjęty ;

nowo powstający , nowo mianowany , nowo przyjęty , ciężko strawny (ale także: ciężkostrawny), lekko strawny (ale także: lekkostrawny), łatwo zapalny , trudno czytelny , czysto naukowy , czysto praktyczny , rdzennie polski , ściśle naukowy , średnio zamożny , wiecznie młody , lśniąco biały.

 

              UWAGA: Niektóre wyrażenia tego typu scaliły się i traktowane są jako wyrazy pisane łącznie ,

            np.:

 

              jasnowidzący (= jasnowidz), ale: jasno widzący skutki swego postępowania ,

              płyta długogrająca (= longplay).

 

 

PISOWNIA ZESTAWIEŃ TYPU artysta malarz , lekarz chirurg , pies przewodnik , Świeradów Zdrój

 

Tego typu zestawienia mają pisownię rozdzielną. Człon drugi zestawienia pełni funkcję określenia członu pierwszego, np. artysta grafik to artysta tworzący przede wszystkim grafiki , inżynier górnik to inżynier ze specjalnością górniczą. Stosunek tych członów względem siebie jest znaczeniowo nierównorzędny. Należą tu również takie przykłady zestawień, jak : kasza manna , kołnierzyk golf , ludzie nietoperze , ludzie strusie , kobieta wampir , kobieta prawniczka , miasto ogród , statek cysterna , Polanica Zdrój , Lądek Zdrój , Busko Zdrój , Kraków Płaszów , Wrocław Nowy Dwór , Katowice Bogucice.

 

 

PISOWNIA  PRZYMIOTNIKÓW  ZŁOŻONYCH  TYPU  jasnoniebieski , rolniczoprzemysłowy

 

Przymiotniki złożone z członów nierównorzędnych znaczeniowo, tzn. takie , w których główne znaczenie zawarte jest w członie drugim , natomiast człon pierwszy określa bliżej to znaczenie , pisze się łącznie , np. :

 

Jasnoniebieski (= niebieski o jasnym odcieniu), bladoróżowy (= różowy o bladym odcieniu), perłowoszary (= szary z odcieniem perłowym), ciemnozielony (= zielony o ciemnym odcieniu), rolniczoprzemysłowy (= dotyczący przemysłu rolniczego), słonogorzki (= gorzki z posmakiem słonym), rzymskokatolicki (= katolicki w obrządku rzymskim), zachodniopolski (= dotyczący Polski zachodniej), cerkiewnosłowiański.

 

 

PISOWNIA  POŁĄCZEŃ  Z  LICZEBNIKIEM  pół

 

Pisownia połączeń z liczebnikiem pół jest dwojaka : rozdzielna lub łączna.

 

1.      Pisownia połączeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest rozdzielna , gdy pół jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym , czyli oznacza jedną z równych części , a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu , np.:

 

pół biurka , pół butelki , pół dnia , pół domu , pół drogi , pół godziny , pół kilograma , pół kopy , pół lasu , pół metra , pół minuty , pół godziny , pół miesiąca , pół pola , pół podwórka , pół roku , pół tuzina , pół życia ;

pół biedy , pół słowa , pół sukcesu , pół wieku.

 

2.      Gdy liczebnik pół jest elementem wyrazu złożonego , jego pisownia jest łączna.

 

Złożenia pół + rzeczownik

 

Cechą charakterystyczną złożeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest to , że złożenie takie zachowuje się podobnie jaki inne rzeczowniki , tzn. odmienia się przez przypadki (np. półkula , półkuli , półkulę itd.); może być określane przez przydawki (np. nowy półkożuszek) itp.

 

Rzeczowniki : półarkusik , półarkusz , półakord , półarystokrata , półautomat , półautomatyka , półakt , półbarkas , półbeczka , półbateria , półbrzask , półbut , półchłodnia , półcywil , półdiablę , półdniówka , półdystans , półetap , półetat , półetatowiec , półfabrykat , półgłówek , półgodzina , półgolf , półjedwab , półkolonia , półkolumna , półkożuszek , półkrew , półksiężyc , półkula , półlitrówka , półmetek , półmisa , półmrok , północ , półnuta , półobrót , półpiętro , półprzewodnik, półprzysiad , półpunkt , półsierota , półsurowiec , półświatek , półtakt , półton , półtuzin , półwiek* , półżołnierz ;

 

UWAGA: Wyraz półwiek jest zrostem , nieco już przestarzałym , ale nadal spotykanym w wyrażeniu przed półwiekiem , choć można też pisać przed pół wiekiem (konstrukcja składniowa o regularnej budowie , jak przed pół rokiem , przed półtora rokiem).

 

              Przysłówki: półbokiem , półgłosem , półkolem , półszeptem , półuchem , półżartem.

 

              Złożenia pół + przymiotnik

 

              półarkuszowy , półciężki , półfeudalny , półfinałowy , półhektarowy , półlitrowy , półmetrowy ,

            półprzewodnikowy , półszylingowy , półtropikalny .

             

              Złożenia pół + formy czasownikowe

             

              półklęczeć , półleżeć , półstać , półwisieć , półżartować ;

              półokryty , półotwarty , półprzyuczony , półwiszący ;

              półleżał , półleżąc , półstał , półstojąc , półwisiał , półwisząc , półżartował , półżartując ,

            półżartowawszy .

 

              Złożenia pół + przysłówek

 

              półdarmo , półgłośno , półlegalnie , półnago , półoficjalnie , półprzytomnie , półżywo.

              Złożenia pół + liczebnik

 

              Liczebniki ułamkowe: półtrzecia , półczwarta , półósma.

 

3.      Wyraz pół piszemy rozdzielnie , gdy występujące w zdaniu wyrazy z cząstką pół służą określeniu jednego pojęcia , czyli nazwaniu jednego procesu , stanu , cechy , np.:

 

pół zabawa , pół nauka – to nie dwie czynności (półzabawa i półnauka), lecz jednocześnie zabawa

i nauka – jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki;

pół spał , pół czuwał – to nie określenie dwu różnych stanów (półspał i półczuwał), ale jednego

polegającego na tym , że ktoś w połowie spał , a w połowie czuwał ;

pół kpiąco , pół poważnie – to nie dwie odrębne cechy (półkpiąco i półpoważnie), lecz jedna

oznaczająca , że ktoś w połowie mówił z kpiną , a w połowie z powagą ;

pół fantastyczny , pół realistyczny – to nie dwie odrębne cechy (półfantastyczny i półrealistyczny),

ale jedna , oznaczająca , że coś jest jednocześnie fantastyczne i realistyczne , np. sen.

 

4.      Przyimki do , na , o , od , po , przez , przy , za z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie , np.:

 

Tak do pół godziny potrwa jeszcze to zebranie.

Podziel to na pół.

Wymieszała oliwę pół na pół z musztardą.

O pół do ósmej będę pod kinem.

Od pół godziny czekam na ciebie.

Dzieci dostaną po pół jabłka.

Przez pół dnia oglądał telewizję.

Plotkowały przy pół czarnej.

Za pół godziny będę u was.

 

5.      Przyimek w z liczebnikiem pół ma dwojaką pisownię – łączną lub rozdzielną:

a.      przyimek w z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie , gdy wyrażenie w pół znaczy ‘w połowie’ , np. przerwać w pół zdania , przerwać w pół słowa , załatwić coś w pół godziny , zatrzymać się w pół drogi ;

b.      przyimek w z liczebnikiem pół piszemy łącznie , gdy wyrażenie w pół znaczy:

·         ‘w pasie’ , np. Objął Ewkę wpół.

·         ‘na połowę , w połowie’ , np. Zgiąć arkusz wpół.

·         ‘niezupełnie , częściowo’ , np. Patrzyła na wpół drwiąco.

·         moment w połowie między dwiema pełnymi godzinami , np. Rozpoczyna wykłady wpół do dziewiątej.

 

 

PISOWNIA  POŁĄCZEŃ  Z  LICZEBNIKIEM  ćwierć

 

Pisownia połączeń liczebnika ćwierć z rzeczownikiem jest rozdzielna , gdy ćwierć jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym , czyli oznacza jedną z czterech równych części , a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu , np.:

 

ćwierć szklanki mleka ; szli ćwierć mili przez wrzosowiska ; odważył ćwierć kilograma cukru.

...

Zgłoś jeśli naruszono regulamin