Biuletyn_3_2011.pdf

NR 3 (124)

marzec

2011

BIULETYN

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Dodatek: płyta DVD z filmem

„Oskarżenie”

BIULETYN

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

numer indeksu 374431

nakład 10000 egz.

cena 9 zł (w tym 5% VAT)

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIAŁYSTOK

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Białystok

tel. 85 6645703

GDAŃSK

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. 58 6606700

KATOWICE

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. 32 6099840

KRAKÓW

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. 12 4211100

LUBLIN

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. 81 5363401

ŁÓDŹ

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. 42 6162745

POZNAŃ

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. 61 8356900

RZESZÓW

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. 17 8606018

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. 91 4849800

WARSZAWA

ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa

tel. 22 5261920

WROCŁAW

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. 71 3267600

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Sebastian Ligarski, Agnieszka Łuczak,

Filip Musiał, Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz, Piotr Życieński

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 22 4318374), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 22 4318375), barbara.polak@ipn.gov.pl

Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 22 4318339), andrzej.sujka@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 22 4318395), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 22 4318347), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Projekt graﬁ czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków

BIULETYN

NR 3 (124)

MARZEC

2011

SPIS TREŚCI

ROZMOWY BIULETYNU

Uciąć głowę Polsce. Z Andrzejem Nowakiem i Ryszardem Terleckim

rozmawia Barbara Polak................................................................................................... 2

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Filip Musiał – Rzeczpospolita zgładzona...................................................................... 13

Mateusz Szpytma – Ludowcy skazani na milczenie...................................................... 18

Michał Wenklar – Kara śmierci – ostatni order............................................................ 23

Jarosław Szarek – Pozbawić naród sumienia i ducha ................................................. 28

Aleksandra Pietrowicz – Drukarnia św. Wojciecha w Poznaniu

na celowniku bezpieki (1948–1950) ................................................................. 32

Justyna Błażejowska – Czołowy oddział pracowników kultury .................................. 39

Anna Zechenter – Zniszczyć kułaka nauki. Uczeni i uczelnie

w kuźni komunizmu ............................................................................................... 48

Agnieszka Łuczak – Reforma rolna i represje

wobec polskiego ziemiaństwa po roku 1944 ................................................... 53

Marcin Markiewicz – Powojenne losy ziemiaństwa na Białostocczyźnie ................ 59

Adam Hlebowicz – Niszczenie polskich elit na Wschodzie w latach 1944–1953 .. 62

Sławomir Kalbarczyk – Czystka na uczelniach.

Zagłada polskiego środowiska naukowego we Lwowie po ’44 .................. 69

Janusz Wróbel – Komuniści wobec emigracyjnych elit .............................................. 74

Wojtek Matusiak – Powojenne losy elity polskiego lotnictwa .................................. 86

Piotr Szubarczyk – „Nowa inteligencja” ......................................................................... 98

ZMARLI

Waldemar Grabowski – Janina Czaplińska (Górska, „Aleksandra”,

„Biruta”, „Janeczka”) 1916–2011 ................................................................... 123

Na okładce: str. I – pałac w Unii, pow. Słupca (fot. T. Łuczak); str. IV – dwór w Skoraczewie, pow. Środa

Wielkopolska (fot. T. Łuczak).

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

SYLWETKI

Marcin Chorązki – Świat, który legł w gruzach ......................................................... 102

Aneta Błaszkowska – Kapitan Zaleski vel Terlecki

– oﬁ cer z „ulicy represjonowanych” ................................................................ 108

Ewa Rogalewska – Noblesse oblige... Ziemiańskie tradycje

ocalone przez siostry Szrodeckie z Kożan ...................................................... 115

UCIĄĆ GŁOWĘ POLSCE

Z ANDRZEJEM NOWAKIEM I RYSZARDEM TERLECKIM

ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. – Kiedyś państwem rządził król, a chronili je rycerze. Struktura społeczna była nieskom-

plikowana: władca wraz z najbliższym otoczeniem i cała reszta. W I Rzeczypospolitej króla

wspomagała szlachta, która jako naród polityczny miała wielki wpływ na kształt ustroju i losy

państwa. W praktyce do XIX w. w Polsce nie funkcjonowało takie pojęcie jak elita. Dopiero gdy

nastąpiło zróżnicowanie społeczne, w obrębie jego poszczególnych warstw zaczęły pojawiać

się osoby szczególnie predestynowane – z racji choćby wykształcenia – do tego, by reprezento-

wać swoje środowisko i tym samym tworzyć jego elitę. Nas interesuje ta, która budowała II RP.

A.N. – Wykształcanie się elit jest związane z procesem demokratyzacji. U początków państwa pol-

skiego uniemożliwiały to nie tylko głębokie podziały stanowe. Ogromna większość mieszkańców pań-

stwa polskiego, czyli chłopstwo – mówimy tu o dziewięćdziesięciu paru procentach społeczeństwa

– nie miała świadomości polskości i świadomości państwowej. Wraz z procesem kształtowania się

nowoczesnego narodu – co na terenie Polski zaczęło się stosunkowo wcześnie (na tle Europy Środ-

kowo-Wschodniej), bo w drugiej połowie XVIII w. – czyli przełamywania barier stanowych i tworze-

nia nadrzędnej wspólnoty narodowej, pojawiła się kwestia, kto ma przewodzić tej ponadstanowej

wspólnocie. Aspirowała ona przecież do tego, by być wspólnotą ludzi równych, przynajmniej jako

adresatów pewnej misji, wezwania do służby wspólnej sprawie polskości i korzystania ze wspólnoty

politycznej Polaków. I w łonie tej grupy teoretycznie mógł już pojawić się ktoś z nizin społecznych. Pod

koniec XVIII w. dyskutowano o tym, czy Bartos – który za swoje bohaterstwo pod Racławicami otrzymał

nazwisko Głowacki i później bohatersko zginął – stał się członkiem polskiej elity; a Szczęsny Potocki

– który po ostatnim rozbiorze Polski mówił, że trzeba wybrać narodowość i wybrał dla siebie narodo-

wość rosyjską – czy on pozostaje w kręgu polskiej elity. Bardzo istotne znaczenie dla kwestii tworzenia

się elity polskiej miała utrata niepodległości i trwanie w polskości bez suwerennego państwa.

B.P. – Na trwanie w polskości, mimo braku państwa, istotny wpływ mieli artyści.

A.N. – Romantyzm miał ogromny wpływ na tworzenie się polskiej elity i uświadomienie konieczności

podtrzymywania więzi narodu w sytuacji braku państwa. Budował tę więź za pomocą wzniosłej, po-

rywającej idei. Zadanie to wykonał – jeśli tak można powiedzieć – w sposób niezwykle skuteczny, bo

przecież wówczas do elity polskiej zostali przyciągnięci ludzie spoza etnicznego kręgu polskiego. Ten

fenomen później nigdy już się w tej skali nie powtórzył. Polska nie miała własnego państwa, a Żydzi,

Niemcy, Czesi, Rosjanie, Francuzi, nawet Anglicy garnęli się do polskości. Imponowało im i przycią-

gało ich to poczucie patosu, misji polskiej, wielkości jej zadania, romantyzm.

Zwracam uwagę na znaczenie wielkiej idei romantycznej, gdyż wkrótce pojawiło się kolejne napięcie

w budowaniu polskich elit. Było ono związane – po powstaniowych klęskach – z kryzysem romantycznej

wizji „królów-duchów” (że użyję sformułowania Juliusza Słowackiego) i służących im rycerzy. Po Powsta-

niu Styczniowym pojawiło się poczucie realnej klęski etosu romantycznego. Jedną z odpowiedzi na to

stała się praca organiczna. Jak wyróżnisz się w pracy, zrobisz coś konkretnego z myślą o Polsce – jako

adwokat, nauczyciel, działacz pierwszych polskich partii, docierając na przykład do chłopów ze swoim

przesłaniem – to będziesz przynależał do elity: elity realnej polskiej misji. To była jedna droga.

Druga była inna i wiązała się z narastającym kompleksem bycia gorszym – nie udało nam się,

wielki duch romantyczny, porywający przez kilkadziesiąt lat, zbiera tylko oﬁ ary, przynosi klęski. Inni są

lepsi i powinniśmy modernizować się i naśladować ich – Niemców, Francuzów, a nawet Rosjan, bo

potraﬁ li zbudować silne państwo. Ta postawa naśladowcza dla ludzi, którzy aspirowali do elity, miała

jednak znacznie mniej seksapilu . Można było wybierać: skoro mam być dobrym urzędnikiem na wzór

austriacki czy pruski, no to gdzie jest ta granica, która oddzieli mnie od austriackości czy prusko-

ści? Być może, jest to wyraz mojego uprzedzenia, ale odpowiedzialnością za wpływ na formowanie

się w końcu XIX w. tego naśladowczego i pełnego krytycyzmu wobec polskości nowego wzoru dla

elit obciążam także w niemałym stopniu krakowską szkołę historyczną. Osłabiała ona atrakcyjność

polskości w elitach, nie zmniejszała natomiast poczucia elitaryzmu, bo w jej kręgu było ono bardzo

silne – „my (krakowscy profesorowie) jesteśmy lepsi, jesteśmy przewodnikami, wiemy, że źródło mo-

dernizacji jest we Francji, w Niemczech, w Europie Zachodniej, ale motłoch nie nadąża, z Polakami

ciężko cokolwiek zrobić, z tym zacofanym i skołtunionym polskim tłumem”. Wcześniej, już w drugiej

połowie XVIII w., takie tradycje formował krąg stanisławowskiego „Monitora”.

R.T. – W pierwszym dziesięcioleciu XX w. wśród polskich elit panowało przekonanie, że przynależność

do zaborczych państw jest sytuacją trwałą, a wszystko, co można uzyskać, to lepsza pozycja polityczna

i ekonomiczna. Stąd pomysły uzyskania cywilizacyjnej przewagi ziem polskich w ramach państwa carów

czy nadzieje na monarchię autro-węgiersko-polską na terenie Galicji. Elity nie dały się wynarodowić,

ale wielu wykształconych Polaków w kwestiach prawnych czy ﬁ nansowych sprawniej posługiwało się ję-

zykiem niemieckim czy rosyjskim niż polskim. Wspólna ojczyzna pozostawała historią i to ona sprawiała,

że zapalczywa młodzież opuszczała rosyjskie szkoły w Kongresówce czy zapisywała się do patriotycznych

stowarzyszeń w Galicji. Atmosfera zaczęła się zmieniać dopiero wraz ze wzrostem międzynarodowego

napięcia, ale i wtedy myślano raczej o zjednoczeniu ziem polskich pod berłem jednym czy drugim niż

o odzyskaniu własnego państwa. Tych nielicznych, którzy znów – jak w roku 1863 – gotowi byli sięgać

po broń, uważano za politycznych oszołomów, niebezpiecznych dla przyszłości „Kraju”.

B.P. – Nie z takiej postawy czerpał nurt niepodległościowy.

A.N. – Odrodzenie ducha romantycznego dokonało się w kręgu Józefa Piłsudskiego i tego nurtu

niepodległościowego, którego on stał się symbolem przed I wojną światową. „Odnowienie” roman-

tyzmu poddanego pozytywistycznej krytyce ze strony realistów miało swojego literackiego proroka,

czyli Stanisława Wyspiańskiego. Ten rodzaj romantyzmu był bogatszy o reﬂ eksję nad polską elitą i jej

zadaniami. I chociaż Wyspiański nie był w jednym obozie z Piłsudskim, to łączyło ich poszukiwanie

wzniosłej, wielkiej idei dla Polski, która na nowo wciągnęłaby polską elitę do jakiegoś niezwykle

ambitnego zadania. Roman Dmowski wyśmiewał i krytykował tradycję romantyczną. Jeszcze pod

zaborami stawiał Polakom konkretne zadanie – bardziej pracę niż walkę. Ale przez to napięcie i ry-

walizację z konkurencyjną ideą Piłsudskiego także musiał rysować wizje wielkiej Polski. Chociaż tę

wielkość widział inaczej, również dla niego była ona oczywistym zadaniem. Obydwa te programy de

facto wspierały wizję polskości jako czegoś bardzo ważnego, mobilizującego najwyższe uczucia.

W II Rzeczypospolitej mamy jakby drugą odsłonę tej kwestii. Jest suwerenne państwo i „radość

z odzyskanego śmietnika”, jak w Generale Barczu podsumował to Juliusz Kaden-Bandrowski. Odby-

wała się konfrontacja z rzeczywistością owego wzniosłego ideału, który przyciągał do polskości ludzi

najbardziej ambitnych. I pojawiły się konkretne pytania o jakość elit.

R.T. – Wojna podzieliła elity. Po jej zakończeniu okazało się, że rację mieli ci, którym wcześniej racji

odmawiano. Ale władzę objęli politycy, którzy wcześniej stawiali na współpracę z zaborcami. Ten fakt

wywołał wielką frustrację w obozie Piłsudskiego. Stąd zamach majowy. Starła się stara elita, ufor-

mowana pod zaborami, z nową, wywodzącą się z legionowych okopów. To tak jakby „Solidarność”

odebrała władzę postkomunistom np. w 1994 r. Tylko że działacze „Solidarności” nie byli w okopach

i nie łączyła ich wspólnie przelana krew. A część jej elit gotowa była dzielić się władzą ze stronnikami

zaborcy, czyli Sowietów.

B.P. – Istotnie, to zupełnie nowa sytuacja – trwanie w polskości pod zaborami zamienić na

konkretne i efektywne działania w niepodległym państwie.

A.N. – Bywało z tym różnie i dlatego też pojawiały się krytyczne oceny elit II RP. Na elicie piłsudczy-

kowskiej, która de facto wygrała II Rzeczpospolitą, ciążyła wielka odpowiedzialność. I okazało się,

że nie wszyscy z tych wspaniałych legionistów – którzy o Polskę walczyli jako ochotnicy, byli żywymi

legendami, a w II RP znaleźli się na różnych odpowiedzialnych stanowiskach – zdali egzamin z tej

odpowiedzialności. Pod koniec dwudziestolecia było widać, że wiele z tych osób na świeczniku uległo

zepsuciu, korupcji spowodowanej władzą. Nie oparli się pokusie władzy niekontrolowanej, która

została im udzielona jako tej elicie namaszczonej przez zasługi. Myślę, że tamta elita sanacyjna daje

się pod względem tej postawy porównywać z dzisiejszą, postpeerelowsko-postsolidarnościową elitą

III RP, tak pewną właśnie swej elitarności. To, co różniło tamtą elitę, z II RP, w stosunku do dzisiejszej,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: