Josif Brodski- W poltora pokoju.pdf

Josif Brodski

W POLTORA POKOJU

dla L.K.

Półtora pokoju (jeśli takie określenie znaczy cokolwiek po angielsku), które

zamieszkiwaliśmy we troje, wyłożone było parkietem i moja matka stanowczo

sprzeciwiała się, by mężczyźni z jej rodziny, a szczególnie ja, chodzili po domu

skarpetkach. Nalegała, byśmy zawsze nosili buty lub kapcie. Strofując mnie,

powoływała

się na stary rosyjski przesąd. Powiadała, że to zły omen i sprowadza śmierć w

rodzinie.

Możliwe oczywiście, że uważała to po prostu za przejaw braku manier, za

zwyczajne

złe wychowanie. Męskie nogi śmierdzą, a działo się to w epoce

przeddezodorantowej.

Myślę jednak, że łatwo się było pośliznąć na froterowanej podłodze i upaść,

zwłaszcza

chodząc w wełnianych skarpetkach. A dla osoby starej i kruchej, skutki takiego

upadku

mogłyby być fatalne. Związek podłogi z drzewem, ziemią, itp., rozciągał się w

moim

pojęciu na wszelką powierzchnię pod stopami naszych bliskich i dalekich krewnych

mieszkających w tym samym mieście. Była to ta sama powierzchnia, niezależnie od

dzielącej nas odległości. Nawet przeniesienie się na przeciwny brzeg rzeki,

gdzie w

późniejszych latach wynajmowałem mieszkanie czy pokój, nic nie rozwiązywało, bo

naszym mieście dużo jest rzek i kanałów. I choć niektóre bywają wystarczająco

głębokie

dla pełnomorskich statków, śmierć - myślałem - uzna je za płytkie, lub też,

zgodnie ze

swymi podziemnymi obyczajami, przekradnie się pod ich korytem.

Teraz moja matka i mój ojciec nie żyją. Stoję na wybrzeżu Atlantyku i bezmiar

wody

dzieli mnie od dwóch żyjących jeszcze ciotek i kuzynów. To prawdziwa przepaść,

zdolna

zmylić nawet śmierć. Teraz mogę do woli chodzić po domu w skarpetkach, gdyż nie

mam

na tym kontynencie krewnych. Jedyna śmierć, jaką zapewne mógłbym spowodować, to

moja własna, ale wtedy doszłoby do pomieszania nadawcy z odbiorcą. Szanse takiej

mieszanki są minimalne i na tym polega różnica między przesądami a elektroniką.

jednak, jeśli nie chodzę w skarpetkach po podłodze z kanadyjskiego klonu, to nie

skutek wyżej wymienionej pewności ani też z instynktu samozachowawczego. Nie

robię

tego, gdyż nie podobałoby się to mojej matce. Pragnę chyba zachować zwyczaje

naszej

rodziny, teraz, gdy tylko ja jeden pozostałem przy życiu

Było nas troje w tym naszym półtora pokoju: ojciec, matka i ja. Na owe czasy

była to

typowa rosyjska rodzina. A były to czasy powojenne i mało kto mógł sobie

pozwolić na

więcej niż jedno dziecko. Niektórych nawet nie było stać na ojca - obecnego lub

żywego:

wielki terror i wojna zebrały swoje żniwo w dużych miastach, a szczególnie w

moim

rodzinnym mieście. Powinniśmy więc uważać się za szczęściarzy, zwłaszcza że

byliśmy

Żydami. Wszyscy troje przeżyliśmy wojnę. (Mówię "wszyscy troje", bo ja również

urodziłem się przed jej wybuchem, w 1940). Rodzicom moim udało się też przeżyć

lata

trzydzieste.

Przypuszczalnie uważali, że mieli szczęście, choć nigdy o tym nie mówili. W

ogóle

niewiele zajmowali się sobą, aż się zestarzeli i zaczęły dokuczać im różne

dolegliwości.

Nawet wtedy jednak nie mówili o sobie ani o śmierci w sposób wzbudzający

przerażenie

słuchacza lub litość. Zrzędzili po prostu lub utyskiwali nie zwracając się do

nikogo

konkretnego, ot, skarżąc się na swoje bolączki lub mówiąc o takim czy innym

lekarstwie.

Moja matka co najwyżej nadmieniała, wskazując na komplet naczyń z wykwintnej

porcelany: " To będzie twoje, gdy się ożenisz, lub gdy. . . „ i tu urywała.

Pamiętam też,

jak kiedyś rozmawiała przez telefon z jakąś daleką znajomą, o której wiedziałem,

że jest

chora. Matka wyszła z budki telefonicznej na ulicę z nieznanym mi wyrazem oczu

rogową oprawą okularów. Pochyliłem się ku niej (byłem już dużo wyższy) i

spytałem, co

ta pani powiedziała. Patrząc niewidzącym wzrokiem przed siebie, matka odparła: "

Wie,

że umiera i płakała w słuchawkę".

Przyjmowali wszystko jak zrządzenie losu: istniejący system, swoją niemoc,

nędzę,

krnąbrnego syna. Starali się nadrabiać wszelkie braki: w domu zawsze było coś do

jedzenia i zawsze udawało im się przyrządzić jakiś posiłek. Wiązali jak mogli

koniec z

końcem i choć żyliśmy od wypłaty do wypłaty, odkładali parę rubli dla syna na

kino,

wycieczkę do muzeum, książki czy słodycze. Nakrycia stołowe, ubrania i pościel

były

zawsze uprane, wypolerowane, wyprasowane, zacerowane i wykrochmalone. Obrus był

nieskazitelnie czysty i gładki, wiszący nad nim abażur odkurzony, a podłoga

zamieciona i

błyszcząca. Zadziwiające, że nigdy się nie nudzili. Owszem, bywali zmęczeni, ale

nigdy

znudzeni. Przeważnie kręcili się po mieszkaniu gotując, piorąc, krążąc między

wspólną

kuchnią a naszym półtora pokojem, z jakimś przedmiotem gospodarskim w ręku.

Zasiadali

oczywiście do posiłków, ale moją matkę pamiętam w pozycji siedzącej, przede

wszystkim

pochyloną nad maszyną do szycia na pedał marki Singer, łatającą ubrania,

nicującą

kołnierzyki starych koszul, przerabiającą lub cerującą stare płaszcze. Ojciec

natomiast

zasiadał na krześle lub za biurkiem tylko gdy czytał gazetę. Niekiedy wieczorem

oglądali

telewizję - film albo koncert w naszym odbiorniku z 1952 roku. Wtedy również

siedzieli.

Rok temu sąsiad znalazł mojego ojca, martwego, spoczywającego w takiej właśnie

pozycji

w naszym półtora pokoju.

Przeżył swoją żonę o trzynaście miesięcy. Na siedemdziesiąt osiem lat jej

życia i

osiemdziesiąt jego, spędziłem z nimi jedynie trzydzieści dwa. Nie wiem prawie

nic jak się

poznali, nie wiem o ich zalotach ani nawet w którym roku się pobrali. Nie mam

pojęcia

jak żyli przez ostatnie jedenaście czy dwanaście lat, które spędzili beze mnie.

Ponieważ

nigdy się tego nie dowiem, wolę założyć, że ich tryb życia był niezmieniony,

może nawet

było im lżej beze mnie, zarówno w sensie finansowym, jak i dlatego, że nie

musieli się

obawiać mojego kolejnego aresztowania.

Nie mogłem jednak pomóc im na starość. Nie byłem przy nich, gdy umierali. Mówię

o tym nie tyle z poczucia winy, co raczej z egoizmu dziecka, które naśladuje

rodziców na

wszystkich etapach życia; każde dziecko powtarza bowiem, w taki czy inny sposób,

drogę

życiową swoich rodziców. Powiedziałbym, że w gruncie rzeczy chcemy się od

rodziców

dowiedzieć czegoś o naszej własnej przyszłości, naszym starzeniu się i nauczyć

się

ostatniej lekcji - jak umierać. Uczymy się tego mimo woli, nieświadomie. "Czy ja

też tak

będę wyglądał na starość? Czy ta choroba sercowa -lub inna - jest dziedziczna?".

Nie

wiem i nigdy nie będę wiedział jak czuli się w ostatnich latach swego życia. Jak

często

zdejmowała ich bojaźń i czy przygotowali się na śmierć; kiedy odczuwali ulgę, a

kiedy

odzyskiwali nadzieję, że znowu będziemy wszyscy troje razem. "Synu - mówiła

matka

przez telefon - jedyne czego pragnę w życiu to zobaczyć cię. Tylko to mnie

podtrzymuje".

A po chwili: "Co robiłeś pięć minut temu, zanim zadzwoniłeś?" - "Prawdę mówiąc,

zmywałem". " To bardzo dobrze. Zmywanie to świetne zajęcie. Czasami to wspaniała

terapia".

Nasze półtora pokoju było częścią olbrzymiej amfilady zajmującej jedną trzecią

bloku, po północnej stronie sześciopiętrowego gmachu, który stał u wylotu trzech

przecznic i naprzeciwko placu. Budynek ten był jednym z tych olbrzymich tortów w

tak

zwanym mauretańskim stylu, znaczących koniec stulecia w Europie północnej.

Zbudowany w 1903 - roku, w którym urodził się mój ojciec - stanowił

architektoniczną

sensację Petersburga i Achmatowa powiedziała mi kiedyś, że rodzice zabrali ją

dorożką,

by obejrzeć to cudo. W zachodniej części budynku, na wprost jednej z

najsławniejszych

ulic literatury rosyjskiej, Litejnego Prospektu, mieszkał niegdyś Aleksander

Błok. Jeżeli

chodzio o naszą amfiladę, to zajmowała ją para, która królowała na

przedrewolucyjnej

literackiej scenie rosyjskiej, a później nadawała intelektualny ton emigracji

rosyjskiej w

Paryżu w latach dwudziestych i trzydziestych: Dymitr Mereżkowski i Zinaida

Gippius. I

to właśnie z balkonu naszego półtora pokoju larwokształtna Zinka obrzucała

obelgami

marynarzy Rewolucji.

Po Październiku, zgodnie z polityką "ścieśniania" burżuazji, amfilada została

podzielona i na każdy pokój przypadała jedna rodzina. Między pokojami wzniesiono

ściany. Początkowo z dykty, później, z upływem lat, deski, cegły i sztukateria

nadały tym

podziałom rangę normy architektonicznej. Jeżeli przestrzeni przysługuje atrybut

nieskończoności, to przejawia się on nie w jej rozwoju, lecz w redukcji.

Chociażby

dlatego, że ograniczanie przestrzeni okazuje się, zaskakująco, bardziej

logiczne. Jest lepiej

zorganizowane i posiada więcej nazw: cela, ustęp, grób. Przestrzenie mają tylko

szeroki

gest.

W ZSRR minimalną powierzchnią mieszkalną jest dziewięć metrów kwadratowych

na osobę. Powinniśmy byli więc uważać się za szczęściarzy, gdyż na skutek

nietypowości

naszej części amfilady, nam trojgu przypadło czterdzieści metrów. Nadwyżka

wynikała

również z tego, że mieszkanie to otrzymaliśmy w wyniku zrzeczenia się dwóch

oddzielnych pokoi zajmowanych przez moich rodziców przed ślubem. Trudno

wytłumaczyć cudzoziemcowi czym jest to pojęcie wymiany. Ustawy o własności są

wszędzie tajemnicze, ale niektóre są bardziej tajemnicze, szczególnie, gdy

właścicielem

jest państwo. (Pieniądze na przykład nie odgrywają żadnej roli, gdyż w państwie

totalitarnym płace są mało zróżnicowane, inaczej mówiąc wszyscy są tak samo

biedni).

Nie można wykupić zamieszkiwanego lokalu, można co najwyżej mieć prawo do

przestrzennego odpowiednika tego, co zajmowało się uprzednio. Dwie osoby

postanawia-

jące zamieszkać razem mają prawo do sumy powierzchni lokali jakie zamieszkiwały

przedtem. Zaś o tym, co się dostanie, decydują urzędnicy wydziału

kwaterunkowego.

Łapówki są nieskuteczne, gdyż hierarchia tych urzędników jest również

tajemnicza, a ich

pierwszym odruchem jest przyznać każdemu jak najmniej. Procedura zamiany

mieszkania

ciągnie się latami i można tylko liczyć na zmęczenie, to znaczy, że złamie się

ich, uparcie

odmawiając przyjęcia lokalu o powierzchni mniejszej od zajmowanej uprzednio.

Obok zwykłej arytmetyki, przy zamianie brane są pod uwagę najróżniejsze czynniki

nie określone w przepisach, takie jak wiek, narodowość, rasa, zawód; płeć i wiek

dziecka;

pochodzenie społeczne i miejsce urodzenia, nie mówiąc 0 osobistym wrażeniu,

jakie

petent wywiera itp. Tylko urzędnicy wiedzą, jakie lokale są do dyspozycji, tylko

oni

wyrokują, co będzie stanowić odpowiednik powierzchni i mogą dodać lub ująć kilka

metrów. A jak ważne jest te kilka metrów! Może się w nich zmieścić półka na

książki, a

nawet biurko.

Pomijając nadwyżkę trzynastu metrów, mieliśmy wielkie szczęście, gdyż otrzymane

mieszkanie było niewielkie. To znaczy, nasza część amfilady obejmowała sześć

pokoi

podzielonych w ten sposób, że zajmowały je tylko cztery rodziny. Mieszkało tam

zaledwie jedenaście osób z nami włącznie. Liczba lokatorów w takim wspólnym

mieszkaniu nierzadko sięga setki, przeciętna liczba mieszkańców waha się między

25 a

50. Nasze mieszkanie było stosunkowo mało zaludnione.

Oczywiście mieliśmy jedną wspólną ubikację, jedną łazienkę i jedną kuchnię. Ale

kuchnia była dość obszerna, ubikacja całkiem przyzwoita i schludna. Jeśli idzie

łazienkę, to zgodnie z rosyjską normą higieny, jedenaście osób mogło zażywać

kąpieli i

prać, na ogół nie kolidując ze sobą. Pranie rozwieszało się w dwóch korytarzach

łączących nasze pokoje z kuchnią i bieliznę sąsiadów znało się na pamięć.

Nasi współmieszkańcy byli dobrymi sąsiadami, zarówno pod względem osobistym jak

i z uwagi na to, że wszyscy pracowali, a więc byli poza domem przez większą

część dnia.

Z wyjątkiem jednej osoby, nie donosili, a był to, jak na kolektywne mieszkanie,

bardzo

dobry wskaźnik. Ale nawet donosicielka, krępa, pozbawiona talii kobieta -

chirurg w

pobliskiej przychodni - udzielała czasami porad lekarskich i potrafiła zająć

miejsce w

kolejce, gdy coś przywieźli do spożywczego czy też popilnować zupy. Jak brzmi

ten

wiersz w „StarSplitter" Frosta? "Żyjąc z ludźmi, znaj sztukę przebaczania

grzechów"?

Obok wszystkich ohydnych aspektów takiej egzystencji, kolektywne mieszkanie

posiada też być może pewne zalety. Obnaża życie do podstaw - niszczy wszelkie

złudzenia na temat natury ludzkiej. Z natężenia smrodu można wywnioskować kto

jest w

ubikacji, wiadomo, co kto jadł zarówno na kolację jak i na śniadanie. Wie się,

kto jakie

odgłosy wydaje w łóżku i kiedy kobiety mają okres. Jest się często powiernikiem

sąsiadów. To oni wzywają karetkę pogotowia w razie potrzeby. Jeśli mieszkasz

samotnie,

pewnego dnia sąsiad może znaleźć cię martwego na krześle i na odwrót.

A te docinki, porady lekarskie i kulinarne, nowiny, co dowieźli do tego czy

innego

sklepu, wymieniane we wspólnej kuchni, wieczorem, gdy żony gotują posiłki!

Prawdziwa

lekcja podstawowych praw życia; wystarczy nadstawić uszu i zerkać kątem oka.

Jakież

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: