Intertekstualność i jej konsekwencje dla badań literackich
Pojęcie „intertekstualność” wywodzi się od Julii Kristevy, badaczki prac Michała Bachtina. W rozumieniu węższym „tekstualność” oznacza dosłownie badanie tekstu, natomiast „intertekstualność” badanie relacji pomiędzy poszczególnymi tekstami. Z intertekstualnością związane są koncepcje dotyczące związków i zależności literackich.
„Intertekstualność”, w znaczeniu nadanym temu terminowi przez Julię Kristevę w 1968 r., zapożyczonym od Michała Bachtina, to koncepcja, według której każdy tekst literacki wchłania w siebie inne wcześniejsze teksty, jest więc siecią rozmaitych zapożyczeń (cytatów, klisz, itp.), które się w nim nawarstwiły. Analiza intertekstualna ma za zadanie te zapożyczenia wydobyć, odtwarzając w ten sposób proces powstawania tekstu.
Bachtin był, zdaniem Kristevej, odkrywcą tego, że „każdy tekst jest zbudowany z mozaiki cytatów”, że powstaje on przez „wchłonięcie i przekształcenie innego tekstu” i że dzięki temu funkcjonuje w określony sposób w historii i w społeczeństwie.
Schyłek strukturalizmu w badaniach literackich zaowocował rozmaitymi badaniami nad tak zwana intertekstualnością, np. typologiami odniesień i zależności między tekstowych oraz sformułowaniem ogólnych zasad semantyki intertekstualnej dokonanymi przez badaczy francuskich – przede wszystkim Gerarda Genette’a i Michela Riffaterre’a.
Gerard Genette określa terminem transtekstualność wszystko, co łączy dany tekst z innymi tekstami i wyróżnia 5 typów relacji tekstualnych, w tym właśnie intertekstualność. Definiuje ją jako obecność jednego tekstu w drugim poprzez np. cytat, plagiat, aluzję; przypadki, które są implicytnym zacytowaniem jakiegoś tekstu. Intertekstualność to termin najogólniejszy, dialog pomiędzy tekstami.
„Palimpsesty” Gerarda Genette’a to próba „otwarcia” strukturalizmu dzięki wprowadzeniu kategorii intertekstualności, jest to zarazem odejście od analizy wewnątrztekstowej na korzyść badania relacji danego tekstu z innymi tekstami. Genette zamieszcza tu również szczegółową typologię związków intertekstualnych.
Analizy intertekstualne – możliwość badania danego tekstu literackiego poprzez jego odwołania do innych tekstów, okazały się dla niektórych strukturalistów francuskich sposobem na przezwyciężenie hermetyczności struktur.
Teoretykom takim jak Genette czy Riffaterre teoria intertekstualności służyła wprawdzie przede wszystkim do wprowadzenia nowych modeli w miejsce starych – relacje między tekstami domagały się wszak równie precyzyjnego uporządkowania co konstrukcje fabuł – niemniej jednak dawało się już odczuć nadchodzące zmiany. Bo chociaż w wykonaniu obu wymienionych badaczy analizy intertekstualne były równie mocno sformalizowane jak wcześniejsze analizy strukturalne, dawały jednak możliwość otwarcia struktury tekstu
(a zarazem samego strukturalizmu) – przynajmniej na inne teksty.
Kategoria intertekstualności znana była literaturoznawstwu już znacznie wcześniej (bo od 1968 r.) za sprawą francuskiej badaczki Julii Kristevej, która uwspółcześniła i zaadaptowała do teorii literatury jedną z najważniejszych idei Michała Bachtina. Jednak inaczej niż w wypadku teorii Genette’a czy Riffaterre’a, intertekstualność w wersji proponowanej przez Kristevą zapowiadała już zupełnie inny sposób myślenia o literaturze. Propozycję Kristevej należało bowiem związać raczej z poglądami tej grupy myślicieli francuskich, którzy poddawali tradycyjny strukturalizm wypracowany przez de Saussure’a i Levi-Straussa gruntownej rewizji.
Koncepcja intertekstualności zmieniła gruntownie poglądy na źródła literatury. Zdaniem najbardziej radykalnych intertekstualistów, nie istnieje bowiem „czyste” (niezapośredniczone) źródło literatury, ponieważ na drodze między językiem a światem stoją wcześniejsze użycia danego słowa czy opisy danej rzeczy lub stanu. W tym sensie koncepcja intertekstualności sprzeciwia się zdecydowanie ideom mimetyczności i intersubiektywności literatury.
alfs28