Średniowiecze jest jednym z etapów historii, nauki, literatury, sztuki.
Nazwę epoki medi aevi (wieki średnie) nadali humaniści odrodzenia sztuki greckiej. Ustalenie dokładnych dat wyznaczających początek i koniec Ś było zawsze sporne. Zwykle za początek uznaje się rok 476 – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego a za koniec rok 1453 – zdobycie przez Turków Konstantynopola, czy 1492 – odkrycie Ameryki.
Wraz z upadkiem cesarstwa rzymskiego w dużym stopniu upada kultura, która od I poł. VI w. toczy się innymi torami, ze względu na ciągłe najazdy wędrownych wojowniczych szczepów np. Ostrogotów, Wizygotów, Franków czy Anglosasów niosących ze sobą prostą wręcz prymitywną kulturę. Dodatkowym faktem, który wpłynął na wyniszczenie kultury, życia umysłowego, upadek handlu, nędzę było zdobycie przez muzułmanów w VIII w. rejonów M. Śródziemnego – mężczyźni musieli walczyć, organizowali wyprawy krzyżowe, aby strzec Grobu Pańskiego w Jerozolimie, więc nie było czasu na naukę i kulturę. Jedynie duchowieństwo było warstwą wykształconą – to zakonnicy umieli czytać, pisać, rzeźbić, malować czy komponować. Właśnie dlatego w krótkim czasie instytucja Kościoła stała się potęgą naukową i kulturalną w Europie i wszystko miało wymiar religijny. Głównym tematem sztuki kościelnej stał się BÓG.
Początek Średniowiecza w historii muzyki wiąże się z legalizacją religii chrześcijańskiej na mocy Edyktu Mediolańskiego z 313 roku. Od tego czasu rozwijała się liturgia chrześcijańska a wraz z nią muzyka. Natomiast koniec Średniowiecza to pojawienie się nowej techniki kompozytorskiej w szkole burgundzkiej – fauxbourdon ( fałszywy dźwięk) w 1430 roku.
Pierwszoplanowa rola Kościoła zadecydowała o wyraźnej dominacji i kształcie muzyki religijnej w całej epoce Średniowiecza. Odrzucono kulturę starogrecką związaną z wielobóstwem. Chrześcijaństwo stało się religią państwową, kościoły i klasztory stały się ośrodkami kultury, w których: uprawiano muzykę zawodowo w specjalnych szkołach śpiewaczych schola cantorum, przepisywano istniejące traktaty, pisano nowe, budowano instrumenty. Najważniejszymi ośrodkami do XIII w. były:
- St. Gallen (w Szwajcarii),
- Limoges (we Francji),
- Monte Cassino (we Włoszech),
- Reichenau (w Niemczech),
- Santiago de Compostella (w Hiszpanii).
Muzykę średniowiecza można podzielić na dwie duże fazy:
1. w której dominuje muzyka jednogłosowa – monodia ( religijna i świecka ).
2. w której od IX w. pojawia się muzyka wielogłosowa (religijna a potem świecka ).
Początki chorału – śpiewu sięgają śpiewów żydowskich i wiąże się z wykrystalizowaniem chrześcijaństwa.
CH. G. – to wspólne określenie dla bardzo licznej grupy śpiewów ujednoliconych Kościoła rzymsko-katolickiego, związanych ściśle z liturgią. Wcześniej istniały inne gałęzie chorału m.in. mediolański (związany z św. Ambrożym), galijski (V i VI w. we Francji) i mozarabski (wizygocki w Hiszpanii między V a IX w.). Ich nazwy wyraźnie wskazują na pochodzenie, teren lub wpływy. W związku z uznaniem Rzymu jako centralnego zwierzchnictwa istniał przede wszystkim śpiew rzymski, który rozpowszechniony był na całym terenie Kościoła zachodniego z czasem zaczął dominować na innych terenach i zarazem wchłaniać cechy innych śpiewów.
Chorał – od łac. słowa chorus, choraliter oznacza chór, śpiewać chorałowo:
- miejsce w kościele w pobliżu prezbiterium, gdzie wykonuje się modlitwy liturg.,
- zespół duchownych, którzy wykonywali tę modlitwę,
- balkon z tyłu kościoła.
Gregoriański – łączy się z imieniem papieża Grzegorza I Wielkiego, który przyczynił się do ujednolicenia liturgii i śpiewów związanych z tą liturgią. Trzeba jednak pamiętać, że poprzednicy papieża również pracowali nad reformą, ale za Grzegorza doszło do ostatecznej modyfikacji – proces ten został zakończony.
Nazwa „chorał gregoriański „ pojawiła się dopiero w VII w., ponieważ pontyfikat Grzegorza I obejmował lata 590 – 604. Do tego czasu używano nazwy cantus romanus.
Cechy chorału:
1 związany z obrzędami liturgii (wyrwanie go poza lit. traci sens),
2 łączy się z tekstem łacińskim (akcentacja),
3 jednogłosowy, monodyczny (gr. Monos –jeden, ode- śpiew), bez towarzyszenia instr.,
4 śpiew diatoniczny, oparty na skalach modalnych
5 rytm związany z metryką tekstu dlatego mówi się o rytmie swobodnym,
6 wykonywany przez mężczyzn.
Rytm
Niewyjaśnionym problemem do dziś jest rytmika chorału gregoriańskiego. Większość badaczy śpiewu gregoriańskiego to zwolennicy teorii ekwalizmu (z łac. aequus = równy), według której chorał posługuje się jedną wartością rytmiczną, nie ma podziału na takty, rytmika opiera się na następstwie części mocnych - arsis i słabych – thesis. Było to równoznaczne z opuszczeniem ręki przez dyrygenta, lub stopy w tańcu.
Inni badacze to menzuraliści.
Tak czy inaczej, rytmika zależna jest od tekstu słownego, jego akcentacji. Melodia kształtuje się przez słowo i pozostaje w ścisłym związku z tekstem. Ten związek jest widoczny w postaci graficznego podziału – oddechów ( patrz zapis chorału).
W zależności od rodzaju tekstu, melodia chorału mogła być:
a. sylabiczna – na 1 sylabę tekstu przypadał 1 dźwięk,
b. neumatyczna – na 1 sylabę przypada 1 neuma,
c. melizmatyczna – na 1 sylabę przypada od kilku do kilkunastu dźwięków.
Odpowiednie opracowanie tekstu liturgicznego podkreślało znaczenie poszczególnych słów a nawet całych zdań.
Ważny był również ambitus linii melodycznej ze względu na to wszystkie śpiewy podzielono na:
1. śpiew zwany accentus – (łac. accentus ecclesiasticus – akcent kościelny). Polegał głównie na recytacji tekstu przez kapłana, często opartym na jednym dźwięku. Inne nazwy to: ton recytatywny, psalmodyczny lub śpiewna recytacja. Ten jeden dźwięk, na którym opierała się linia psalmu lub oracji (łac. modlić się) zwana była tenorem (łac. teneo – trzymam) lub tubą.
2. Concentus – (łac. concinere – śpiewać wspólnie). Jest śpiewem właściwym, rozbudowany melodycznie i wykonywany przez chór śpiewaków.
Oba rodzaje śpiewów są wykorzystane w obrzędach religijnych w formach chorału:
officium, msza, psalmy, hymny, sekwencje, tropy, antyfony, responsoria, lamentacje, - różnią się one pomiędzy sobą:
- Rodzajem tekstu
- Typem melodyki
- Sposobem wykonania.
Officium, zwane inaczej brewiarzem lub godzinami kanonicznymi.
Jest to nabożeństwo pozamszalne składające się z 8 części, odprawiane o różnych porach dnia.
Schemat ustalił na początku VI w. św. Benedykt, są to:
1. Jutrznia (Matutinum) odprawiane przed wschodem słońca
2. Chwalby (Laudes) o wschodzie słońca
3. Pryma około godz. 6 rano
4. Tercja około godz. 9 rano.
5. Seksta około godz. 12 w południe
6. Nona około godz. 15
7. Nieszpory (Vesperae) o zachodzie słońca
8. Kompleta (completorium) przed udaniem się na spoczynek (przed spaniem).
Najważniejszym elementem Nieszporów jest MAGNIFICAT - czyli Pieśń Maryi (kantyk maryjny) oparty na słowach wypowiedzianych przez Maryję: „Magnificat anima mea Dominum...” (Wielbi dusza moja Pana...). W muzyce artystycznej późniejszych stuleci pieśń ta była opracowywana przez wielu kompozytorów.
Msza
Nazwa pochodzi od ostatnich słów wypowiadanych przez kapłana na zakończenie liturgii – ite missa est – idźcie, msza (ofiara) zakończona.
Msza stała się w średniowieczu najważniejszą formą liturgii, ponieważ była wyrazem symbolicznego odwzorowania ostatniej wieczerzy Pańskiej, Jego śmierci i zmartwychwstania.
Trzeba pamiętać o tym, że kiedy muzyka zaczęła oddziaływać mocno na liturgię (a było to od samego początku powstania) można mówić o 2 rodzajach mszy:
1. mszy liturgicznej – w aspekcie konkretnej ceremonii i opracowanym rycie
2. mszy muzycznej – w kontekście czysto artystycznym. Jest to muzyczne opracowanie części mszalnych – a więc forma cykliczna.
Msza składa się z:
- części stałych po łac. ordinarium missae (bo tekst części nie zmieniał się ):
1. Kyrie eleison... Panie zmiłuj się...
2. Gloria, in excelsis Deo... Chwała na wysokości Bogu...
3. Credo in unum Deo... Wierzę w jednego Boga...
4. Sanctus... Święty...
5. Benedictus... Błogosławiony
6. Agnus Dei... Baranku Boży
7. Ite missa est
- części zmiennych po łac. proprium missae (bo teksty zmieniały się w zależności od dnia i święta):
1. Introit, czyli śpiew na wejście,
2. Graduale, ( łac. gradus – stopień) dosłownie ozn. śpiew na stopniu ołtarza, dziś w tym miejscu wykonuje się psalmy,
3. Alleluja lub Tractus w okresach pokutnych,
4. Offertorium, czyli śpiew na ofiarowania,
5. Communio, czyli śpiew na komunię.
Ustalenie stałych i zmiennych części mszy nastąpiło na przełomie V i VI wieku. Dopiero w XI w. dołączono Credo.
Innym rodzajem mszy jest msza za zmarłych, potocznie zwana Requiem od pierwszych słów introitu: Requiem aeternam...czyli Odpoczywanie wieczne... Składa się z 9 części, m.in. w skład wchodzi sekwencja Dies irae... .
Tropy
Są to interpolacje, czyli wstawki tekstowe, muzyczne i muzyczno-tekstowe do oryginalnych śpiewów liturgicznych. Technika tropowania bardzo rozwinęła się i objęła części stałe i zmienne mszy, choć unikano tropowania Credo i Ewangelii (ze względów dogmatycznych). Za twórcę tropów uważany jest zakonnik ze szwajcarskiego klasztoru St. Gallen – TUOTILO (zm. 915 r.). W muzyce liturgii bizantyjskiej znane były już w V w.
Przykład tropu:
Kyrie eleison (Panie, zmiłuj się nad nami)
Kyrie fons bonitatis eleison (Panie, źródło dobroci zmiłuj się nad nami).
Niektóre tropy oderwały się od pierwotnych śpiewów, przybrały formę pieśni i funkcjonowały jako samodzielne śpiewy. Najbardziej popularne były opracowywane wielogłosowo w renesansie i baroku.
Sekwencje
Jest to najczęściej wstawka tekstowa pod istniejącą melodię, a więc rodzaj tropu. Najczęściej pod długie melodie melizmatyczne podkładano tekst w formie rymowanej, zwrotkowej. Niektóre sekwencje upodobniły się więc do hymnów i podobnie jak tropy, oderwały się od śpiewu chorałowego i istniały samodzielnie. Po pewnym czasie było wiele tysięcy tropów i sekwencji (twórczość ludowa) a ponieważ naruszały one oryginalne śpiewy i stały się przyczyna do upadku chorału, Sobór Trydencki usunął prawie wszystkie tropy i sekwencje. Dziś znamy 4 sekwencje z tamtego czasu:
W XVIII wieku dołączono jeszcze jedną, ciesząca się dużą popularnością Stabat Mater dolorosa (Stała Matka Boleściwa) – na czas wielkopostny.
Hymny
Z gr, hymnos – pieśń. W okresie średniowiecza hymn był jednogłosową pieśnią sławiącą Boga. Miał budowę zwrotkową, tekst łaciński i sylabiczną melodykę. Ostatnia zwrotka hymnu zawiera tzw. doksologię czyli pochwałę Trójcy Świętej. Hymny uprawiano w kościele wschodnim i zachodnim. Do najbardziej znanych twórców w kościele zachodnim należą św. Ambroży, Venantus Fortunatus, św. Tomasz z Akwinu. Najbardziej znane hymny to: Gloria in excelsis Deo, Veni Creator Spiritus, Te Deum laudamus.
Psalmy
Zostały zaadoptowane przez kościół rzymsko-kat. Głównym autorem tekstów był Dawid – król izraelski.
Pod względem muzycznym psalm to śpiewna recytacja oparta na kilku dźwiękach. Psalmy śpiewane są w tonach psalmowych, które w większości wykazują budowę pięciofazową: initium, tenor, medianta, tenor, terminanta lub finalis.
Antyfona
Była początkowo związana z psalmem (do IV w.) jako rodzaj chóralnego refrenu pomiędzy wierszami psalmu. Później stała się samodzielną formułą. Tekstem antyfon były psalmy lub fragmenty Pisma Św. dostosowane do rodzaju uroczystości. Istnieją antyfony proste – sylabiczne i uroczyste – melizmatyczne.
Responsorium
Z łac. oznacza śpiew z odpowiedzią. Jest śpiewem wykonywanym wymiennie: zwrotka przez kantora solo, refren przez chór. Istnieją responsoria breve – krótkie, proste, sylabiczne i responsoria prolixa – wielkie, o rozbudowanej melodyce, melizmatyczne.
Lamentacje
Z łac. lamentare – płakać, żalić się.
To śpiewy oparte na tekstach zaczerpniętych z lamentacji Jeremiasza, proroka płaczącego nad upadkiem Jerozolimy. Śpiewy te mają budowę zwrotkową, melodykę melizmatyczną, wykonywane są podczas officium Wielkiego Tygodnia. Teksty kończą się wezwaniem „Jerozolimo, nawróć się do Boga, Pana Twego”.
Dramat liturgiczny
Wykształcił się w X w. z dialogowanych tropów, które były dodatkami do introitu. Dialogowanie miało postać naprzemiennych pytań i odpowiedzi. Najstarsze dramaty dotyczyły tajemnicy Wielkiej Nocy i wykorzystywały fragment Ewangelii mówiący o nawiedzeniu Grobu Jezusa przez kobiety:
Anioł: Kogo szukacie w Grobie? (śpiewał kapłan)
Kobiety: Jezusa Nazareńskiego, ukrzyżowanego (śpiewali diakoni)
Anioł: Nie na go tu, zmartwychwstał.
Dramaty były wyłącznie śpiewane i zawierały podstawowe elementy nabożeństwa: responsoria, sekwencje, tropy, hymny, a także cytaty z Pisma św. Akcji dramatycznej towarzyszyły mimika i gesty a także dekoracje i inne elementy czysto sceniczne. Początkowo wykonywane były w kościołach, później wyszły przed kościoły aż w końcu na rynek czy jarmark. Umożliwiało to włączanie do dramatu świeckich cech, np. melodii, instrumentów, ról kobiet, scen z życia czy używanie języka narodowego.
Dramat liturgiczny odegrał ważną rolę w ukształtowaniu późniejszych form: oratorium, pasji i opery.
* * *
Historię chorału gregoriańskiego można podzielić na cztery etapy.
1. okres wstępny – do I poł. VII wieku, związany z kształtowaniem się i rozwojem liturgii a tym samym muzyki ( dialekty śpiewów).
2. okres rozkwitu – od kodyfikacji do około XIII wieku. Rozpowszechniał się poprzez Anglię i Irlandią (Św. Augustyn) na północne państwa Europy a z Rzymu na południowe. Głównymi ośrodkami uprawiania śpiewów stały się chóry biskupie, zakonne ( benedyktynów, a od XII w.: cystersów, dominikanów, franciszkanów i in.). Najlepsze schola cantorum istniały w Rzymie, Metzu, St. Gallen, Canterbury.
3. okres upadku – od końca XIII w do poł. XIX wieku. Główne przyczyny upadku chorału tkwią w:
- momencie powstania wielogłosowości w muzyce czyli od IX wieku,
- pojawiania się pieśni religijnej, której twórcami był lud i opierał się na wzorach ludowych i świeckich piosenkach,
- rozwoju i bujnej twórczości sekwencji i tropó...
ewaaveris